عوامل محیطی یکی از تاثیرگذارترین عوامل در بروز بیماری‌ها از جمله سرطان هستند؛ آلودگی هوا، محیط کار، نور خورشید، سبک زندگی و ... از عوامل محیطی هستند که در بروز سرطان و دیگر بیماری‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
به گزارش به نقل از ایسنا، محیط، یکی از تاثیرگذارترین عوامل موثر بر سلامتی انسان و خطر بروز سرطان است. واژه "محیط" علاوه بر جنگل‌ها، اقیانوس‌ها یا کوه‌ها، شامل هر چیزی که خارج از بدن باشد و وارد بدن شده و با آن مواجهه پیدا کند نیز می‌شود. عوامل محیطی که روزانه همه ما با آنها مواجه هستیم مانند هوایی که تنفس می‌کنیم، آبی که می‌نوشیم، غذایی که می‌خوریم و به طور کلی نحوه زندگی‌ای که انتخاب کرده‌ایم، همگی می‌توانند دارای عامل سرطان‌زا باشند.
میزان بروز سرطان در کشورهای مختلف، متفاوت است و همچنین میزان بروز در افرادی که از کشوری به کشور دیگر مهاجرت می‌کنند، تغییر می‌کند. به عبارتی عوامل محیطی به قدری تاثیرگذار هستند که حتی افراد مهاجر، فارغ از موضوع ژنتیک و وراثت خویش، همانند دیگر مردمان آن کشور در معرض عوامل سرطانزای موجود در محیط زندگی جدید قرار گرفته‌اند و این موضوع تاییدی بر آثار محیط است. به عبارتی دیگر در رشد سرطان در بدن تغییرات ژنتیکی نقش دارند، ولی اغلب عوامل محیطی آغازگر این تغییرات در ایجاد سرطان هستند.
ساختار ژنتیکی هر فردی در روند زندگی، در مواجهه دائمی مداوم با موانع محیطی مانند مواجه‌های شغلی، آلودگی هوا، نور خورشید و اشعه رادیواکتیو است. این عوامل ممکن است منجر به تغییرات ژنتیکی و برهم زدن تعادل و توازن در روند عادی رشد سلول‌ها شوند.
اهمیت عوامل محیطی در ایجاد سرطان
به طور کلی عوامل ایجاد کننده سرطان را می‌توان به دو دسته عوامل مرتبط با شیوه زندگی و عوامل محیطی تقسیم کرد. هرچند عوامل مختلف شیوه زندگی نیز از طریق محیط وارد بدن می‌شوند (مانند سیگار، الکل و تغذیه نامناسب) اما، وقتی صحبت از عوامل محیطی می‌کنیم، منظور عواملی هستند که مستقل از انتخاب شیوه زندگی مانند آلودگی هوا به بدن آسیب می‌رسانند. به طور کلی سهم عوامل مختلف شیوه زندگی در ایجاد سرطان نسبت به عوامل محیطی خیلی بیشتر است.
با این نگاه که تقریبا تمام عوامل سرطان‌زا به جز زمینه ژنتیکی، از طریق محیط وارد بدن می‌شوند، به طور متوسط دو سوم موارد سرطان با برخی از عوامل محیطی مانند تنباکو، الکل، غذا، قرار گرفتن در معرض تابش اشعه، ویروس‌ها و مواد موجود در هوا، آب و خاک مرتبط هستند. البته بسیاری از آنها مربوط به انتخاب‌های شیوه زندگی بوده و قابل تغییر و تعدیل هستند. مثلا حدود یک چهارم مرگ و میرهای ناشی از سرطان با حذف مصرف محصولات تنباکو قابل پیشگیری هستند و یا انتخاب‌های تغذیه‌ای از بسیاری از مرگ‌های زودهنگام ناشی از سرطان پیشگیری می‌کند. رژیم غذایی سالم کم کالری شامل غلات کامل، میوه‌ها و سبزیجات است و باید از مصرف مقادیر زیاد غذاهای چرب، گوشت قرمز، پرنمک یا نمک سود شده اجتناب شود.
پیشگیری و درمان برخی از عوامل عفونی و ویروسی مانند ویروس پاپیلومای انسانی، ویروس‌های هپاتیت B و C، هلیکوباکتر پیلوری و ... که از عوامل خطرزا برای ابتلا به سرطان هستند نیز اهمیت زیادی دارد.
گرچه رابطه مواجهه با عوامل محیطی و خطر بروز سرطان تایید شده است، اما هنوز به درستی نمی‌دانیم چرا از بین دو نفر که مواجهه‌های محیطی مشابه دارند، یکی مبتلا به سرطان می‌شود و دیگری مبتلا نمی‌شود، اما به نظر می‌رسد عوامل فردی در این مساله دخالت دارند و ارتباطات پیچیده‌ای بین آنها حاکم است.
احتمال ایجاد سرطان در یک فرد در واکنش به عوامل زیست محیطی ویژه، به مدت زمان و تعداد دفعات قرار گرفتن در معرض ماده‌ای خاص و همچنین عوامل دیگر مانند عوامل ژنتیکی، رژیم غذایی، سبک زندگی، سلامتی، سن و جنسیت نیز بستگی دارد.
مواجهه‌های شغلی
بسیاری از عوامل خطرزای محیطی سرطان برای اولین بار در محیط کار کشف شده‌اند، زیرا افرادی که مشاغل خاص دارند، در مقایسه با عموم مردم تحت تاثیر مواجهه زیاد با مواد شیمیایی هستند. طیف وسیعی از مواد شیمیایی که بعضی از افراد در صنایع و مشاغل و در محیط کار خود با آن سر و کار دارند، احتمال ابتلا به سرطان در آنها را افزایش می‌دهد. از جمله این مواد بنزن، تار، آرسنیک، کادمیوم، کرومیوم و چندین ماده دیگر است.
بنزن به عنوان حلال در بسیاری از صنایع از جمله پتروشیمی کاربرد دارد و همچنین در آلودگی‌های هوای شهری و دود سیگار وجود دارد. تماس طولانی مدت با بنزن خطر ابتلا به لوسمی را افزایش می‌دهد.
تار مجموعه ذراتی است که در اثر اشتعال سیگار، معلق شده و به ریه وارد می‌شود. این ذرات به صورت ماده چسبنده قهوه‌ای رنگ در انگشتان، دندان و ریه افراد سیگاری رسوب می‌کند.
آرسنیک به عنوان یک ماده نگهدارنده در صنایع چوب کاربرد دارد، البته در دود سیگار نیز موجود است. این ماده بعد از ورود به بدن، هرگز دفع نمی‌شود و با تخریب DNA و ممانعت از ترمیم آن، یک ماده سرطان‌زا محسوب می‌شود.
کادمیوم درصنایع باطری‌سازی کاربرد دارد. در سیگار هم وجود دارد. مطالعات نشان می‌دهد، میزان کادمیوم در افراد سیگاری دو برابر افراد غیر سیگاری است. کادمیوم علاوه بر سرطان‌زایی بر روی کلیه و عروق نیز تاثیر مخرب دارد.
کرومیوم در صنایع آلیاژسازی و رنگسازی کاربرد دارد. در دود سیگار نیز موجود بوده و با سرطان ریه مرتبط است.
بوتادین در صنایع لاستیک‌سازی کاربرد دارد و سرطان‌زاست.
نیتروزآمین که در آب‌های آلوده به آلودگی‌های صنعتی، کودهای کشاورزی نیتراته و به عنوان ماده نگهدارنده در صنایع کالباس‌سازی یافت می‌شود، سرطان‌زاست. این ماده در دود سیگار نیز وجود دارد.
آزبست (پنبه نسوز) در صنایع عایق حرارتی، کشتی‌سازی و لنت ترمز کاربرد دارد.
سیلیس در صنایع شیشه‌سازی و ذغال سنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای پیشگیری از آثار سرطان‌زایی مواد شیمیایی در منزل و محل کار لازم است از تماس بدن با مواد شیمیایی اجتناب شده و محیط دارای تهویه مناسب باشد. همچنین لازم است سطوح کاری، عاری از گرد و غبار و مواد شیمیایی بوده و از ماسک محافظ مناسب استفاده شود.
آلودگی هوا
دود ناشی از فعالیت کارخانه‌ها، خودروها و سیستم گرمایشی موجب انباشته شدن مواد سرطان‌زا در هوا شده که عامل اصلی آلودگی هوا در شهرهای صنعتی است. افراد و گروه‌های در معرض خطر مانند کودکان، افراد مسن و زنان باردار به دلیل اینکه مصونیت بدن‌شان پایین است، بیشتر در معرض خطر آلودگی هستند.
آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسیدگوگرد، دی‌اکسیدنیتروژن، مونوکسیدکربن و اُزن از عوامل اصلی در آلودگی اتمسفر شهری هستند. تحقیقات، رابطه آلودگی هوا با سرطان‌های ریه، خون و پوست را اثبات کرده‌اند. نکته مهم آن است که آلودگی هوا جزو عوامل سرطانزای قابل پیشگیری است و تلاش در این زمینه لازم است.
نور خورشید
نور خورشید یکی از مهم‌ترین عوامل بالقوه سرطان‌زا است. سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا به دلیل آثار مضر نور خورشید مبتلا به سرطان پوست می‌شوند. به عبارتی اگرچه نور آفتاب تا حدی برای سلامتی مفید است، اما مواجهه زیاد با نور آفتاب، خصوصا در زمان کودکی عامل ویژه و مهمی در افزایش خطر ابتلا به سرطان پوست است.
نور خورشید دارای سه طیف است؛ طیف نور مرئی که همان رنگین کمان دوست داشتنی است با هفت رنگ زیبا. البته در حاشیه دو طرف رنگین کمان امواج مادون قرمز و امواج ماوراء بنفش خورشید قرار می‌گیرند که در "طیف نامرئی" اشعه خورشید هستند. البته امواج مادون قرمز در ابزارهای تکنولوژیک، مثلا در موبایل نیز کاربرد دارد که تا کنون خطری از این امواج شناخته نشده است.
عوارض اشعه ماوراءبنفش
امواج ماوراء بنفش با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. این امواج موجب آفتاب سوختگی، آسیب چشم (آب مروارید)، آسیب سد دفاعی پوست و سرطان پوست می‌شوند. نوعی از امواج ماوراء بنفش به نام UVA در سالن‌های برنزه کردن پوست نیز استفاده می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهند کسانی که از سالن‌های برنزه سازی استفاده می‌کنند، در معرض انواع سرطان پوست قرار دارند.
امواج دیگری به نام UVB موجود در نور خورشید در ساعات اوج تابش (١٠ صبح تا چهار عصر) شدت بیشتری دارد. این اشعه بر لایه‌های سطحی پوست اثر گذاشته و عامل اصلی قرمزی و آفتاب سوختگی است. این اشعه به لایه‌های عمقی نفوذ نمی‌کند، اما دارای آثار سریع و حاد است. در شرایط برفی و یخی، اثرات UVB دو برابر می‌شود و شدت سوختگی افزایش می‌یابد. البته علاوه بر آفتاب سوختگی، آثار سرطان‌زایی UVB هم اثبات شده است. بنابراین لازم است که در صورت امکان بین ساعات ١٠ صبح تا 4 بعدازظهر از نور آفتاب اجتناب شده، بدن را پوشانده و از کرم‌های ضدآفتاب استفاده شود. توصیه می‌شود که از تخت‌های برنزه کننده یا انواع دیگر مواجهه‌های مصنوعی با اشعه فرابنفش خودداری شود.
آیا اشعه رادیواکتیو موجب بروز سرطان می‌شود؟
اشعه رادیواکتیو شامل پرتوهای کیهانی، گاز رادون، ذرات ناشی از بمب‌های هسته‌ای یا آزمایشات هسته‌ای روی زمین و عکسبرداری تشخیصی است. همه انسان‌ها در معرض تشعشع یونیزان ناشی از پرتوهای کیهانی که از فضا وارد اتمسفر می‌شوند، قرار دارند. این تشعشعات ممکن است مسوول درصد بسیار کمی از کل میزان خطر ابتلا به سرطان باشند (حدود یک درصد). تماس طولانی مدت با اشعه رادیواکتیو خطر ابتلا به لوسمی را افزایش می‌دهد. به طور مثال میزان ابتلا به لوسمی در ژاپنی‌هایی که در پایان جنگ جهانی دوم با انفجار بمب اتم مبتلا شدند، افزایش پیدا کرد. گاز رادون نوعی ماده رادیواکتیو است که به طور طبیعی در برخی نواحی زمین، مثلا در جنوب غرب انگلیس وجود دارد و خطر ابتلا به سرطان خون و ریه را افزایش می‌دهد.
سبک زندگی و عوامل محیطی؛ منشاء 90درصد سرطان‌ها
آگاهی از مواجهه‌های محیطی سرطان‌زا و به حداقل رساندن مواجهه با عوامل خطرزای قابل اجتناب، اقدامی احتیاط آمیز و عاقلانه است. به طور کلی کمتر از ١٠ درصد سرطان‌ها عامل ژنتیکی دارند و بیش از 90 درصد، منشاء محیطی و شیوه زندگی (غیر ژنتیکی) دارند که پس از ورود عامل خارجی به بدن باعث تخریب ژنی می‌شوند. بنابراین انتخاب‌های خوب مانند اجتناب از دخانیات، عدم مصرف الکل و انتخاب‌های تغذیه‌ای صحیح، کمک می‌کند تا تقریبا نیمی از مرگ و میرهای ناشی از سرطان قابل پیشگیری شود.
نقش مردم و سیاستگذاران در کنترل عوامل محیطی چیست؟
به طور کلی دو راهکار مهم "کنترل عوامل خطر مرتبط با شیوه زندگی ناسالم و کنترل عوامل خطر مرتبط با محیط" برای کاهش بروز سرطان وجود دارد. در هر کدام از این دو مورد هر سه ضلع مردم، سیاستگذار خارج حوزه سلامت و سیاستگذار حوزه سلامت ایفای نقش می‌کنند. اما در حوزه کنترل عوامل خطر مرتبط با شیوه زندگی، نقش مردم مهم‌تر و در حوزه کنترل عوامل خطر محیطی، سیاستگذاران خارج حوزه سلامت نقش پر رنگ‌تری ایفا می‌کنند. در هر دو مورد، سیاستگذار حوزه سلامت یعنی وزارت بهداشت، عمدتا نقش واسط را بازی می‌کند.
در خصوص اصلاح شیوه زندگی، سازمان جهانی بهداشت، به اصلاح شیوه زندگی برای چهار عامل خطر الکل، سیگار، رژیم غذایی ناسالم و فعالیت بدنی ناکافی تاکید دارد. واضح است که مهم‌ترین راهبرد برای کنترل این چهار عامل خطر، "خودمراقبتی" است که می‌تواند از راه‌های رسانه‌های عمومی و یا آموزش‌های فردی و گروهی "خودمراقبتی" به ویژه در سطح شبکه‌های بهداشتی درمانی به صورت مستمر ادامه یابد.
بنا بر اعلام دفتر مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، در کنترل عوامل خطر محیطی، نقش سیاستگذاران خارج حوزه سلامت بیش از سایر ذینفعان است و می‌تواند از طریق ایفای نقش فعال برای تولید محصولاتی که برای سلامتی مردم زیان کمتری دارند (مثلا تولید سوخت سالم، تولید خودروی سالم، توسعه حمل‌ونقل عمومی سالم و در دسترس)، اجرایی شود. از طرف دیگر، درست است که مردم به اندازه سیاستگذاران در کنترل این عوامل ایفای نقش نمی‌کنند، ولی باید با رعایت اصول "خودمراقبتی" و کاهش تولید مواد خطرزای محیطی مانند کاهش استفاده از خودروی شخصی، بی‌تاثیر هم نیستند.
