موافقان روی این جمله کلیشه‌ای دست می‌گذارند: «هنوز ثابت نشده که تراریخته برای سلامت انسان یا محیط‌زیست ضرر دارد.» مخالفان هم در پاسخ می‌گویند: «چه کسی باید بی‌ضرربودن تراریخته را اثبات کند؟ خود تولیدکننده یا واردکنندگان.
به گزارش به نقل از شهروند ،اما آنها این کار را نمی‌کنند، چون تبعات احتمالی تولید و استفاده محصولات دستکاری ژنتیکی در طولانی‌مدت ظاهر می‌شود.» منازعه تا آنجا پیش رفته که مثلا موافقان تولید محصولات دستکاری ژنتیکی‌شده، مخالفان را به آموزش در موسسه‌های خصوصی آمریکایی - اسراییلی متهم می‌کنند و «هراس‌افکنی‌ها» را «بهانه جلوگیری از تولید داخلی» می‌دانند و در عوض مخالفان، طرفداران این محصولات را به مافیای واردات متصل می‌دانند یا اینکه به چنین محتوایی استناد می‌کنند: «در سالیان اخیر، پدیده دُم درآوردن در محدوده شبه قاره هند که سال‌ها به کشت و مصرف محصولات تراریخته مبادرت دارند، بسیار فراوان شده است.»
تراریخته چیست؟
«گیاهان مورداستفاده در کشاورزی که DNA آنها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر داده شده»، این تعریفی برای محصولات تراریخته است. محصولاتی که تولیدکنندگان می‌گویند تولیدش به صرفه‌تر است و البته با وجود مناقشاتی که بر سر مضربودن یا نبودن آن هست، در ایران وجود دارند: روغن‌های تراریخته، ذرت، دانه‌های روغنی و برنج؛ اینها مواردی است که اداره بهبود تغذیه وزارت بهداشت چند باری درباره وجود آنها هشدار داده بود. پیش از این اردیبهشت‌ماه دو‌سال پیش بود که رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرد فقط دو محصول سویا و ذرت به صورت تراریخته یا اصلاح ژنتیکی‌شده در بازار کشور وجود دارد و درج برچسب تراریخته روی این محصولات اجباری شده است. این برچسب‌ها اما هنوز به چشم هیچ خریداری نیامده است.
مخالفان و موافقان چه می‌گویند؟
جنگ مقاله‌های تحقیقاتی در دفاع یا رد استفاده از محصولات تراریخته، همه را گیج کرده است. با اینکه مقالات زیادی درباره تراریخته وجود دارد، اما اطلاعات آنها قابل بررسی و سنجش نیست. مخالفان می‌گویند واقعیت این است که ما با شرکت‌های تجاری طرف هستیم که ریسک استفاده از محصولاتی مشکوک را به جامعه تحمیل و ادعا می‌کنند اثرات تراریخته را برای مدت ٦ماه آزمایش کرده‌اند، درحالی‌که تبعات آن ٢٠سال بعد نمایان خواهد شد.
مونسانتو (Monsanto) یکی از بزرگترین شرکت‌های صنایع غذایی و بیوتکنولوژی در دنیاست. این شرکت به تولید محصولات جنجالی مثل سم «د.د.ت»، «پی.سی.بی» و «عامل نارنجی» معروف است. عامل نارنجی، سم قوی مورد استفاده آمریکا در جنگ ویتنام بود؛ جنگل‌های پناهگاه «ویت‌کنگ»ها را هدف قرار می‌گرفت و سرانجام آن مرگ غیرنظامیان و به دنیا آمدن نوزادان ناقص‌الخلقه تا سال‌ها پس از واقعه بود. تولید سمومی شبیه عامل نارنجی، د.د.ت و فسفر سفید به دلیل تاثیرات آن در سلامت انسان‌ها در طولانی‌مدت از سوی این شرکت سال‌ها پنهان می‌شد، اما سرانجام باعث محکومیت مونسانتو شد. حالا اما این موضوعی است که باعث هراس شده: مونسانتو اکنون در تولید بذر اصلاح‌شده ژنتیک گیاهان دست دارد. مخالفان تراریخته دست روی همین ماجرا می‌گذارند و می‌گویند: «آیا قابل قبول است که آدم‌ها با استفاده از تراریخته مورد آزمایش قرار بگیرند و سال‌ها بعد بفهمند چه بر سرشان رفته؟»
با این همه سازمان فائو معتقد است که این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط‌زیست می‌شود، هرچند در عین حال نسبت به انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت انتقاد دارد و تولید تراریخته را نخستین راه رفع گرسنگی و فقر نمی‌داند.
آرش خیراندیش، فعال محیط‌زیست یکی از منتقدان تولید این محصولات به «شهروند» می‌گوید: «اصل اول سلامت غذایی، احتیاط است. نمی‌شود به بهانه انجام تحقیقات اولیه‌ای که نتوانسته مضربودن محصولی را اثبات کند، بدون قیدوشرط آن را در جامعه و محیط طبیعی استفاده کنیم. از طرف دیگر با فرض اثبات بی‌ضرربودن استفاده از تراریخته، چه کسی مسئولیت قبول این ریسک را خواهد پذیرفت؟»
این خطراتی است که کارشناسان محیط‌زیست مخالف تراریخته به آن اشاره می‌کنند: ریسک اکولوژیک، سلامتی و همین‌طور ریسک اجتماعی. آنها درباره مسأله خطرات اکولوژیکی می‌پرسند: «آیا می‌توان مطمئن بود که محصول تراریخته تولیدشده در گونه‌های وحشی موجود نزدیک به خود تغییراتی به وجود نمی‌آورد و اکوسیستم را از بین نمی‌برد؟» در حالی که کارشناسان بسیاری محصولات تراریخته را از تهدیدات محیط‌زیستی برمی‌شمارند و ارزیابی مخاطرات این محصولات باید از سوی اکولوژیست‌ها انجام شود، اما خیراندیش موضوع تازه‌ای را مطرح می‌کند: «از یکی از فعالان تراریخته پرسیدم شما اکولوژیست هستید؟ گفت خیر. گفتم پس چطور می‌گویید محصولات تولیدی را ارزیابی ریسک کرده‌اید؟» علاوه بر این، ریسک سلامتی هم موضوعی است که پزشکان باید بسنجند. تولیدکنندگان و واردکنندگان که خودشان تخصصی ندارند. اروپا هم به همین دلیل ریسک تولید و استفاده از این محصولات را نمی‌پذیرد. موضوع دیگر ریسک اجتماعی است: محصول تراریخته بذرهای عقیمی است که نمی‌توان از گیاهان آن دوباره بذر گرفت، بنابراین کشاورز مجبور است هر سال از یک شرکت بذر بخرد (بذری را که خودش پیش از این تولید می‌کرد). سرانجام این ماجرا وابستگی کشاورزان به یک شرکت انحصاری است و انحصار؛ ضدتولید و عدالت است. شرکت‌ها می‌توانند هر زمان که خواستند قیمت را بالا ببرند. در مستندی به نام «بذرهای نابودی» که درباره کشت پنبه تراریخته در هند است، به این موضوع اشاره می‌کند که ٣٠٠هزار کشاورز هندی با کاشت بذرهای تراریخته خودکشی کردند. نقد مخالفان این است که درنهایت امنیت غذایی یک جمعیت بزرگ به دست یک شرکت می‌افتد. از سوی دیگر درحالی‌که ایران از دیرباز مهد کشاورزی بوده و از نخستین اهلی‌کنندگان بذرهای خوراکی مثل گندم و جو، این هراس کشاورزان را هم دچار کرده است. از طرف دیگر کارشناسان محیط‌زیست دیگری هم معتقدند تراریخته با تولیدات تک‌محصولی، تنوع را در حوزه کشاورزی از بین می‌برد و برای ذخایر ژنتیکی یک تهدید خواهد بود. با از بین رفتن تنوع غذایی، سلامت غذایی هم از بین می‌رود. از بین رفتن تنوع غذایی را می‌توان در فست‌فودها دید؛ در شرکت‌های بزرگی که غذا را در گوشت و مرغ خلاصه کرده‌اند.
خیراندیش از سوی دیگر می‌گوید: «کسانی که ادعای تولید دارند، می‌خواهند انحصار تولید محصولات تراریخته را به دست بگیرند. تولید تراریخته در دنیا هم یک تجارت بزرگ به راه انداخته است. واردکننده‌ها هم که می‌بینند محصولات تراریخته ارزان‌تر است، پیگیر واردات و فروش آنها می‌شوند؛ محصولات بی‌کیفیت و ارزان. این جنگ در ایران بین واردکننده و تولیدکننده نیست، چون تولیدکنندگان ایران اغلب وارد کننده‌اند و محصولشان را به اسم تولید داخل می‌فروشند؛ تکنولوژی تولید تراریخته پیشرفته است و ما هنوز مجهز به آن نیستیم.» از سوی دیگر وجود این محصولات در ایران درحالی است که با وجود شباهت زیاد محصولات تراریخته و طبیعی، تشخیص تراریخته بودن محصول غیرممکن است و در عین حال این حق انتخاب برای مصرف‌کنندگان هم وجود ندارد، چون هیچ برچسبی به آنها نزده‌اند. با این همه درحالی‌که طرفداران تراریخته، جنگ با این محصولات را جنگ با تکنولوژی می‌دانند پاسخ منتقدان این است که هر تکنولوژی مجازی بی‌ضرر نیست. مثال‌ها هم بسیارند: پیشرفته‌ترین سلاح‌های اتمی و شیمیایی، موادمخدر صنعتی و....
کارشناسان ژنتیک طرفدار می‌گویند تراریخته راه نجات جهان از فقر و گرسنگی است؛ حال آنکه ٣٠درصد مواد غذایی دنیا دور ریخته می‌شود و تولیدکنندگان به دنبال فروش بیشتر هستند. راه‌‌حل از نظر کارشناسان محیط‌زیست این است که دورریز موادغذایی کمتر شود و در کنار توزیع عادلانه غذا در جهان، مصرف کنندگان لایف استایلشان را تغییر دهند. این درحالی است که ایران از نظر تولید غذا کشور فقیری نیست.
پروتکل های بین المللی در خصوص محصولات تراریخته
پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا - مصوب ٢٠٠٠
هدف: کمک برای تضمین حفاظت در زمینه انتقال و استفاده ایمن از موجودات زنده تغییر شکل یافته(تراریخته) که حاصل فناوری زیستی جدید هستند و ممکن است برای سلامت انسان مخاطره‌آمیز باشند و با نقل و انتقالات برون مرزی آثار زیان‌آوری بر حفظ و استفاده پایدار از تنوع زیستی داشته باشد. اعضا تضمین می‌کنند که توسعه، جابه‌جایی، حمل ونقل، کاربرد و رهاسازی موجودات زنده تغییر شکل یافته به گونه‌ای انجام می‌شود که با در نظر گرفتن مخاطرات آن برای سلامت انسان، از خطرات آن برای تنوع زیستی جلوگیری می‌کند یا آنها را کاهش می‌دهد.
این پروتکل، در زمینه قانونگذاری نقل وانتقالات فرامرزیGMO ، «اصول احتیاطی» را تصویب کرده که چنانچه هیچ اطلاعات کافی یا قطعی نسبت به ایمنی GMO ها وجود نداشته باشد، حق محدودیت یا منع واردات آنها را به اعضا می‌دهد.
پروتکل ناگویا - مصوب ٢٠١٠
هدف: تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده منابع ژنتیکی. از طریق دسترسی مناسب به منابع ژنتیکی و انتقال مناسب فناوری‌های مربوط، با در نظر گرفتن تمام حقوق مربوط به منابع و فناوری‌های مزبور و تأمین کمک‌های مالی مناسب به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از اجزای آن کمک می‌کند.
قوانین جهانی محصولات تراریخته
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «مطالعه قوانین کشورهای منتخب در حوزه محصولات تراریخته» آذر ٩٦ از سوی معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی منتشر شد. مطالعه قوانین و مقررات کشورهای منتخب در این گزارش نشان می‌دهد که بیشتر کشورهای جهان در زمینه ایمنی زیستی و مدیریت ریسک تولید، واردات، صادرات، برچسب گذاری و آگاهی‌رسانی محصولات تراریخته به مصرف‌کنندگان، سیاست‌ها، قوانین و مقررات خاصی دارند.
طبق گزارش موسسه خدمات بین‌المللی بیوتکنولوژی کشاورزی ISAAA سطح زیرکشت گیاهان تراریخته در جهان از‌سال ١٩٩٦ روند افزایشی داشته و تا ٢٠١٦ به بیش از٢میلیارد هکتار رسیده است. حدود ٩٩درصد سطح زیرکشت گیاهان تراریخته، به گیاهان روغنی شامل سویا، ذرت، پنبه و کانولا (کلزا) اختصاص دارد و سایر محصولات عمدتا برای مصارف صنعتی یا به صورت گل‌های تزیینی تولید می‌شوند.
در فهرست گیاهان تراریخته کشت شده در جهان تا سال ٢٠١٦ این موارد آمده است:
یونجه، سیب، کلزای آرژانتین، لوبیا، میخک، کاسنی، پنبه، چمن، بادمجان، اکالیپتوس، کتان، ذرت، خربزه، پاپایا، اطلسی، آلو، کانولای لهستان، صنوبر، سیب‌زمینی، برنج، رز، سویا، کدو، چغندرقند، نیشکر، فلفل شیرین، توتون، گوجه فرنگی و گندم نان.
تولید گیاهان تراریخته، تنها در ٢٨ کشور جهان صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، برای واردات محصولات تراریخته در کشورهای مختلف، ارزیابی ایمنی و اخذ مجوز الزامی است. رعایت حقوق مصرف‌کنندگان از طریق برچسب‌گذاری محصولات تراریخته و اطلاع‌رسانی به مردم، از دیگر اقدامات کشورهای مورد بررسی در حوزه قانونگذاری محصولات تراریخته است. این درحالی است که بررسی وضعیت محصولات تراریخته در کشور نشان می‌دهد که با وجود قوانین مرتبط، تنها از تولید تجاری گیاهان تراریخته در کشور جلوگیری به عمل آمده، ولی درخصوص واردات این نوع محصولات کنترل و نظارتی صورت نگرفته است.
جدول کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته در‌سال ٢٠١٦
طبق این جدول، بیشتر کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته در قاره آمریکا قرار دارند. در قاره اروپا، تنها اسپانیا به کشت انبوه گیاهان تراریخته با سطح کشت معادل یا بیش از ٥٠هزار هکتار می‌پردازد. پنج کشور عمده تولیدکننده گیاهان تراریخته عبارتند از: آمریکا (با ٩ / ٧٢ میلیون هکتار سطح زیرکشت(، برزیل (با ١ / ٤٩ میلیون هکتار)، آرژانتین (با ٨ / ٢٣ میلیون هکتار)، هند و کانادا هم هر کدام با حدود ١١میلیون هکتار. در کل ١ / ١٨٥میلیون هکتار از سطح کشت جهان در‌سال ٢٠١٦ به کشت گیاهان تراریخته اختصاص یافته و در مجموع بیش از ٢ میلیارد هکتار از زمین‌های زراعی از سوی حدود٢٨ کشور از‌سال ١٩٩٦ تا ٢٠١٦ به زیر کشت گیاهان تراریخته رفته است.
