مقدمه
قیام امام حسین (ع) و حماسۀ حسینی دربردارندۀ برنامۀ جامع، جهانی و جاویدان برای انسان ها در راه تکامل، سعادت و رستگاری است ، چون این قیام، دارای ظرفیت ها و استعداد بی پایان در راه رشد و خودسازی و بیداری و حرکت و تحول است. شناخت ابعاد شخصیت رهبر قیام و آگاهی از اندیشه و رفتار سازندۀ این حماسۀ بزرگ و بینظیر الهی حضرت سیدالشهدا (ع) برای بهره برداری از این استعدادها و پیروی از این اسوۀ حسنه و برنامه سازی، نهضت سازی و عملیاتی کردن آرمان ها و اهداف مقدس نهضت اباعبدالله الحسین (ع) ضرورت دارد.
بهترین منبع برای آگاهی از آنچه در کربلا گذشت کلام اهل بیت (ع) است و مطمئن ترین گزارش از حماسۀ عاشورا در حدیث عترت پیامبر (ص) نهفته است . وقایع زندگانی سیدالشهدا امام حسین (ع) در سخنان اهل بیت (ع) بیان شده است و مجموعه احادیث اهل بیت (ع) در ارتباط با تاریخ عاشورا و تکالیف و وظایف مسلمانان، دقیق ترین منبع عاشوراپژوهی است . عترت و اهل بیت (ع) از اشتباه و انحراف پاک بودند، از این رو برای درک حقایق تاریخ عاشورا و مسئولیت های مسلمانان باید به کلام اهل بیت (ع) رو آورد و به آن اعتماد کرد و از آن بهره برد. بارها هشتمین امام از اهل بیت (ع)، عالم آل محمد (ص) شهید خراسان امام رضا (ع)، از جد خویش شهید کربلا امام حسین (ع) سخن گفته و تاریخ عاشورا و رسالت پیروان اهل بیت (ع) را آموزش دادند.
بنابراین فرهنگ و معارف رضوی منبعی معتبر و مورد اعتماد برای جریان شناسی عاشورا و کشف واقعیت ها و فهم مسئولیت های انسان ها در ارتباط با سیدالشهدا (ع) است . مسئلۀ مهم و اساسی این نوشتار، شناخت شخصیت حسینی و وظایف پیروان است. امام حسین (ع) چه شخصیتی داشته و صفت ها و امتیازهای این شخصیت چه بوده است؟ این شخصیت الهی چه ویژگیهایی داشته است که حماسۀ حسینی را ایجاد کرده است؟
همچنین وظایف رهروان سیدالشهدا(ع) چیست؟ شیعیان ایشان امروز و فردا تا پایان تاریخ چه وظایفی بر عهده دارند و چه باید بکنند؟ پاسخ همۀ این پرسش ها که نمایانگر دو مسئلۀ بنیادین این نوشتار هستند در احادیث امام رضا (ع) نهفته است. در این مقاله سعی شده است «احادیث رضوی» از درون منابع و ماخذ حدیثی معتبر استخراج و نکته ها و پیام های آن تبیین شود. در واقع در این نوشتار ابعاد حیات و زندگانی امام حسین (ع)، حماسۀ عاشورا و وظایف سوگواران اباعبدالله الحسین (ع) از دیدگاه ثامن الحجج علیبن موسی الرضا (ع) آشکار میشود.
امام رضا (ع) و ویژگی های امام حسین (ع)
برخی از ویژگیهای شخصی و ابعاد شخصیت الهی امام حسین (ع) درون احادیث و فرهنگ رضوی وجود دارد. با درنگ و تأمل در این احادیث با جایگاه عالی و سیمای رهبر شهیدان و اسوۀ آزادگان جهان آشنا میشویم .
(ص)
نقش نگین انگشتری
پیامبران (ص) و امامان (ع)، انگشتر به دست می کردند و چیزی روی آن می نوشتند. نوشته های روی این انگشترها شعار اولیای خدا و آرمان آنان بود و گوشه ای از شخصیت آنان را نشان میدهد. امام رضا (ع) در گفتگویی با حسین بن خالد صیرفی، آداب انگشتر به دست کردن را آموزش داده و نقش خاتم پیامبران الهی(ص) و امامان (ع) پیش از خود را بیان کردند. نقش نگین پیامبران خدا حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی، سلیمان و عیسی (ع) و بهترین و آخرین پیامبر خدا حضرت محمد (ص) در این حدیث وجود دارد. در این حدیث رضوی، نقش خاتم سیدالشهدا (ع) «إنّ اللهَ بالغُ أمره» اعلام شده است. امام رضا (ع) در ادامۀ همین حدیث فرمودند: «و کان علی بن الحسین یتختم (ع) بخاتم أبیه الحسین (ع)؛ امام سجاد علی بن الحسین (ع)، انگشتر پدرش امام حسین (ع) را به دست می کرد» (کلینی رازی، ١٤٠١ق، ج ٦: ٤٧٣؛ صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٨٨ -٨٥). در این جملۀ زیبا که نقش خاتم سیدالشهدا (ع) بود، صفت ثبوتی قدرت بی پایان خدای سبحان اعلام شده است. این شعار بلند توحیدی بیانگر این حقیقت است که امر و فرمان خدای متعال همه جا نفوذ دارد و انجام میشود و هیچ چیز و هیچ جا از قدرت الهی خارج نیست. امام حسین (ع) با همین شعار توحیدی حماسۀ عاشورا را ساخت و پاسدار دین توحیدی اسلام شد و راه حق و طریق توحید را به جهانیان نشان داد.
پدر امامان
نسل امامان (ع) از ذریۀ فاطمه الزهرا(س) از صلب امام حسین (ع) ادامه یافت. بنابراین امام سوم (ع) پدر امامان (ع) پس از خود است. ابو محمد حسن بن عبدالله رازی تمیمی گفته است امام رضا (ع) از پدران خویش از پیامبر خدا(ص) نقل کردند که فرمود: «الأئمة مِن وُلد الحسین مَن أطاعهم فقد أطاع اللهَ و من عصاهم فقد عصی اللهَ عزوجل؛ امامان (ع) پس از من از فرزندان حسین (ع) هستند، هر کس از آنان اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر کس آنان را نافرمانی کند، خدا را معصیت کرده است» (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ٩٤). آنان عروه الوثقی و دستگیرۀ محکم و استوارند و آنان وسیله و راهنما به سوی خداوند هستند. بر اساس این حدیث نبوی رضوی، نُه امام (ع) برگزیده از سوی پروردگار جهانیان از نسل امام حسین (ع) عروه الوثقی و نشان دهندۀ راه کمال و سعادت بشریت اند. اطاعت و فرمان برداری کامل از آنان بر همۀ جهانیان لازم است زیرا اطاعت از آنان، اطاعت از خدای متعال است. همۀ امامان (ع)، جز قائم آل محمد(ص) به شهادت رسیدند و این امتیاز بزرگ امامان (ع) است. امام رضا (ع) در این ارتباط فرمودند: «ما منا إلّا؛ مقتولٌ؛ هیچ امامی از ما اهل بیت نیست جز اینکه شهید می شود»(مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٧٢). بنابراین امام حسین (ع) سیدالشهدا و آموزگار بزرگ شهادت اند. فرزند شهید و پدر شهیدان روز عاشورا و پدر امامان شهید(ع) در تاریخ امامت و تشیع هستند.
پدر عدالت جهانی
انقلاب جهانی مهدوی که بزرگ ترین انقلاب الهی در تاریخ بشر، بهترین و بزرگ ترین تغییر جهانی و انقلاب جامع و کامل در پایان تاریخ است به رهبری مردی از نسل امام حسین (ع) خواهد بود. امام رضا (ع) از پدران خویش از رسول خدا (ص) نقل کرده که دربارۀ برقرارکنندۀ عدالت جهانی فرمودند: «لا تذهب الدنیا حتی یقوم رجل من ولد الحسین یملؤها عدلا کما مُلِئَت ظلماً و جَوراً؛ روزگار سپری نشود و دنیا به پایان نرسد تا آنکه مردی از فرزندان حسین (ع) قیام کند و جهان را پر از عدل نماید همان طور که از ظلم و جور پر شده است» (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ١١٨).
در آموزش های امام رضا (ع) به ریان بن شبیب دربارۀ نزول فرشتگان و شعار آنان چنین آمده است :
و لقد نزل إلی الأرض من الملائکة أربعة آلاف لنصره فوجدوه قد قتل فهم عند قبره شُعثٌ غُبرٌ إلی أن یقومَ القائمُ فیکونون من أنصاره و شِعارُهم یا لَثارات الحسین (ع)؛ ٤ هزار فرشته برای یاری امام حسین (ع) به زمین آمدند ولی تقدیر الهی نبود و او را شهید یافتند آنان تا روز قیام قائم آل محمد(ص) با حال نزار و ژولیده در نزد قبر (ع) امام باقی هستند و از یاران ایشان خواهند بود و شعار آنان یالثارت الحسین است (همان، ١٣٦٣ق: ١٢٩؛ همان ، ١٣٨٠، ج ١: ٦٠٥؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٤٥).
بر اساس این حدیث رضوی، ملائکۀ الهی انصار اباعبدالله الحسین (ع)، یاران قائم آل محمد(ص) در انقلاب بزرگ جهانی خواهند شد و شعار این فرشتگان الهی همانند شعار اصحاب بشری امام مهدی (ع)، یالثارت الحسین (ع) است. این جریان نشان دهندۀ این واقعیت است که انقلاب جهانی مهدوی در ادامۀ انقلاب عاشوراست و حماسۀ حسینی و مکتب ایثار و شهادت اباعبدالله الحسین (ع) راهنمای بشر تا انقلاب جهانی مهدوی است و یاران قائم آل محمد (ص) نیز تربیت شدۀ مکتب عاشورا و شاگرد دانشگاه بزرگ سیدالشهدا هستند.
چگونگی شهادت اباعبدالله الحسین
انقلاب عاشورا دو رو دارد: یک روی آن اوج ایثار، شهادت و مکارم و فضائل اخلاقی است و روی دیگر آن سقوط به حضیض ذلت، پستی، جنایت ، شقاوت و آلودگی به رذایل اخلاقی است. امام رضا (ع) دربارۀ نحوۀ شهادت امام حسین (ع) به ریان بن شبیب فرمودند: «یابن شبیبٍ ان کنت باکیا لشی فابک للحسین بن علی بن ابی طالب فإنه ذُبح کما یُذبَح الکبشُ؛ اگر می خواهی بر حسین بن علی بن ابیطالب (ع) گریه کنی، اشک بریز و گریه کن زیرا او را همچون گوسفندی ذبح کردند» (صدوق، ١٣٦٣ق:
١٢٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق ، ج ١٠١: ١٠٣). آری شهادت امام حسین (ع) فرزند دختر پیامبر خدا سبط رسول الله (ص) در سخت ترین شکل شهادت با جدا کردن سر از بدن صورت گرفت. آگاهی شهادت طلبان از آنچه در کربلا روی داد موجب آمادگی اهل ایمان برای فداکاری در راه خدا در سخت ترین شرایط میشود.
شهیدان از اهل بیت اباعبدالله (ع) در کربلا
امام حسین (ع) آموزگار بزرگ شهادت در راه خدا بود و با رفتار و گفتار خویش به جهانیان درس شهادت داد و راه و رسم شهادت را در عمل به انسان ها آموخت. ایشان خود (ع) شوق و نشاط شهادت داشت و سه فرزندش در کربلا به شهادت رسیدند و اهل بیت و بستگان امام (ع) نیز طلایه داران شهادت و پیشگامان ایثار و جهاد در راه خدا شدند. امام رضا (ع) دربارۀ تعداد شهیدان از اهل بیت اباعبدالله الحسین (ع) به ریّان بن شبیب فرمودند: «و قُتلَ معه مِن أهل بیتهِ ثمانیة عشر رجلاً ما لهم فی الأرض شبیٌ؛ با امام حسین (ع) از اهل بیت (ع) و بستگانش ١٨ تن شهید شدند که برای آنان در زمین شبیه نبوده و نظیری نداشتند» (مجلسی، ١٤٠٣ ق، ج ١٠١: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٣).
آری ١٨ تن از اهل بیت اباعبدالله (ع) که در مکتب وحی و مدرسۀ شهادت تربیت شده بودند با امام حسین (ع) در کربلا شهید شدند. عباس، عبدالله، جعفر و عثمان فرزندان امیرمؤمنان امام علی (ع) و ام البنین، عبدالله و ابوبکر فرزندان امام علی(ع)، لیلی بنت مسعود ثقفیه برادران پدری امام حسین (ع)؛ علی اکبر، علی اصغر و عبدالله فرزندان خود امام (ع)، قاسم، ابوبکر و عبدالله فرزندان امام حسن مجتبی(ع)، محمد و عون فرزندان جعفربن ابی طالب، عبدالله، جعفر و عبدالرحمن فرزندان عقیل بن ابی طالب و محمد بن ابی سعید بن عقیل بن ابی طالب ، ١٨ تن از فرزندان، برادران ، فرزندان برادر و عموزادگان امام حسین (ع) در کربلا شهید شدند و پایین پای آن حضرت دفن شدند (مفید، بیتا، ج ٢: ١٣٠- ١٢٩؛ طبرسی، ١٣٣٨: ٢٥٠). بنابراین اهل بیت امام حسین (ع)، آن حضرت را تنها نگذاشتند و این انسان های بزرگ و بینظیر در یاری (ع) امام زمان خویش به شهادت رسیدند و شهادت این افراد، گویای ایمان بالای اهل بیت و رهبر انقلاب عاشورا به راه خویش است.
گریۀ آسمانها و زمین و بارش خون و خاک سرخ
مصیبت اهل بیت امام حسین (ع) و جنایت های بنی امیه، یزیدیان و عمر سعد در کربلا آن قدر سنگین، اندوه بار، سخت، خشن و زجرآور بود که جهانیان را سوگوار ساخت و (ع) آسمان ها و زمین در عزای اهل بیت (ع) گریستند و خون و خاک سرخ بارید.
امام رضا به ریان بن شبیب در این زمینه فرمودند: لقد بکت السموات السبع و الأرضون لقتله... یابن شبیب لقد حدثنی أبی عن أبیه عن جدّه أنه لمّا قُتل جدی الحسین (ع) أَمطرت السماءُ دمأ و ترابا أحمر؛ آسمان های هفت گانه و زمین ها برای شهادت امام حسین (ع) گریه کردند... ای فرزند شبیب ! پدرم از پدرش از جدش به من خبر داد که وقتی جدم حسین (ع) شهید شد از آسمان ، خون و خاک سرخ بارید (صدوق، ١٣٦٣ق: ١٢٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ ق، ج ١٠١: ١٠٣).
تأکید بر شهادت اباعبدالله الحسین (ع) و مبارزه با جریان انکار
پس از انقلاب عاشورا و حماسۀ حسینی، باور حوادث کربلا برای برخی بسیار سخت بود. در کوفه گروهی منکر کشته شدن امام حسین (ع) شدند و القای شبهه کردند. هروی، خدمت امام رضا (ع) رسید و گزارش جریان انکار شهادت امام حسین (ع) را به ایشان داد و از ایشان در خواست راهنمایی و کمک کرد. وی گفت در کوفه گروهی گمان دارند حسین بن علی (ع) کشته نشده و حنطله بن اسعد شامی گرفتار شبهه شده است. آنان میگویند امام حسین (ع) همانند عیسی بن مریم (ع) به آسمان بالا رفت و به آیۀ نفی سبیل (نساء/١٤١) استدلال میکنند. امام رضا (ع) در پاسخ فرمودند: کذبوا، علیهم غضب الله و لعنته و کفروا بتکذیبهم لنبی الله فی أخباره بأن الحسین بن علی سیقتل و الله لقد قتل الحسین؛ دروغ گفتند! غضب و لعنت خدا بر آنان باد! آنان به دلیل تکذیب سخن پیامبر خدا (ص) در خبر دادن به اینکه حسین بن علی(ع) شهید می شود، کافر شدند. به خدا سوگند حسین (ع) کشته شد و به شهادت رسید (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٧١؛ حسینی قزوینی و همکاران،
١٤٢٨ق، ج ٣: ٨٤ -٨٣).
جریان انکار شهادت در کوفه، طرفدارانی پیدا کرد و برای خود دلایلی ساختند ولی این جریان، خلاف واقع و حرکت در راه گمراهی و باطل بود و مانع بزرگی برای پویایی عاشورائیان، پایداری مکتب حسینی و اسوه شدن حماسۀ حسینی شد. امام رضا (ع)، رویاروی این جریان فرهنگی باطل قرار گرفتند و برابر آنان ایستادند و شبهه های آنان را پاسخ دادند و باعث خاموشی و نابودی آنان شدند. تکذیب، نفرین و تکفیر آنان از سوی امام رضا (ع) راه را بر آنان بست و این جریان باطل را رسوا ساخت و جامعه از انحراف، پاک شد.
سیدالشهدا (ع) برتر از کعبه
جایگاه امام حسین (ع) در پیشگاه خدای کعبه بالاتر از بیت الله الحرام است. نقش حماسۀ حسینی در پایداری اسلام، طواف کعبه و حفظ سنت های نبوی، نشان دهندۀ این کرامت، احترام و عظمت است. یونس گفته است امام رضا (ع) فرمود: «من زار قبر الحسین فقد حج و اعتمر؛ هرکس قبر امام حسین (ع) را زیارت نماید حج و عمره به جا
آورده است .» گفتم: «حِجّةالإسلام از او ساقط می شود؟» امام فرمودند: لا هِیَ حِجَّةُ الضَّعیفِ حَتّی یَقوی وَ یِحِجَّ إلی بَیتِ اللهِ الحَرامِ، أما عَلِمتَ أنّ البَیتَ یَطُوفُ بِهِ کُلَّ یَومٍ سبعونَ ألفَ مَلَکٍ حتّی اذا أدرکهم اللیلُ صعدوا و نزل غیرهم فطافوا بالبیت حتی الصباح و ان الحسین لَأکرمُ علی الله مِن البیت و إنه فی وقتِ کلّ صلاةٍ لِینزل علیهِ سبعونَ ألف مَلک شُعثٌ غُبرٌ لا تقع علیهمُ النوبةُ إلی یومِ القیامة؛ خیر! زیارت حج انسان ضعیف است تا قوی شود و به حج و زیارت بیت الله الحرام برود. آیا نمیدانی هر روز ٧٠ هزار فرشته، بیت الله الحرام را طواف کرده تا شب فرا برسد و به آسمان روند و فرشتگان دیگر فرود آیند و تا صبح طواف کنند و امام حسین (ع) نزد خدا، گرامی تر و محترم تر از بیت الله است ، زیرا در وقت هر نماز ٧٠ هزار فرشتۀ ژولیده موی و گرد و غبارآلود و خاک مالیده بر قبر امام حسین (ع) فرود آمده و زیارت می کنند و تا روز قیامت دیگر به آنان نوبت نمیرسد (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٦٥، حدیث ٦: ٥٢٤؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق ، ج ١٠: ٣٥٤).
بر اساس این حدیث رضوی، در هر روز و شب تنها دو گروه ٧٠ هزار نفری کعبه را طواف میکنند ولی قبر امام حسین (ع) را در شبانه روز بر اساس اوقات نمازهای یومیه، پنج گروه ٧٠ هزار نفری زیارت میکنند و فرشتگان به فرمان خدای کعبه به زیارت سیدالشهدا (ع) می روند. بنابراین حسین (ع) در پیشگاه خدای کعبه بزرگ تر از کعبه است. در این حدیث رضوی واژۀ اکرم آمده است و امام رضا (ع) فرموده اند: «ان الحسین لأکرم علی الله من البیت!» اکرم از مادۀ کرم است. در المفردات فی غریب القرآن آمده است: «الکرم اذا وصف الله تعالی به فهو اسم لاحسانه و انعامه المتظاهر؛ زمانی که خدای متعال به کرم توصیف شود، کریم اسم برای احسان و انعام آشکار و پیوستۀ خداوند است» (راغب اصفهانی، ١٤٠٤ق ، مادۀ کرم : ٤٢٨). بر اساس این حدیث رضوی، در پیشگاه خدای عزوجل، احترام امام حسین (ع) بیشتر از کعبه است. کرامت خداوند بر امام زیادتر از بیت الله است. از این رو، فرشتگان بیشتری را در شبانه روز برای زیارت قبر امام حسین (ع) می فرستد. آری در نزد خدای کعبه، امام حسین (ع) گرامی تر، گران مایه تر، پر مقدارتر، عزیزتر و بزرگوارتر از کعبه است. در این حدیث رضوی، «زیارت» امام حسین (ع) پایگاه تقویت توحید و عبادت خدای سبحان شناخته شده است. روشن است که منظور از ضعیف و قوی در این کلام رضوی، ضعف و قوت مادی نیست چون هزینۀ مادی زیارت کربلا در آن زمان نه تنها از زیارت بیت الله کمتر نبود و چه بسا سخت تر و پر هزینه تر هم بود. در عین حال زیارت، عامل تقویت ضعیفان شمرده شده است. بنابراین به حکم این حدیث رضوی، «زیارت»، ضامن شکوفایی استعدادهای معنوی، افزایش تقوا و روحیۀ عبادت خدای سبحان است. با زیارت، ضعیف، قوی میشود. ضعف های فرهنگی، ایمانی، دیانت ، آگاهی و معرفت به قدرت تبدیل میشود. آری زیارت شهید راه خدا، آگاهی از تاریخ عاشورا و حماسۀ حسینی و لحظه ای درنگ در کربلا و تفکر در فلسفۀ قیام سیدالشهدا(ع)، درس های فراوانی دارد و ضعیفان را در ابعاد گوناگون قوی و نیرومند میکند.
(ع)
پیام ویژگیها و خصایص امام حسین
تأمل در ٩ ویژگی یادشده از شخصیت اباعبدالله الحسین (ع) که در نصوص رضویه آمده موجب روشن شدن شخصیت رهبر قیام بزرگ کربلا و بنیان گذار حماسۀ حسینی است. این ویژگی های بی نظیر، ابعاد پنهان شخصیت برتر امام سوم (ع) را آشکار می سازد، زیرا اینها ویژگی های انحصاری سیدالشهدا (ع) در میان ١٤ معصوم است . همین امتیازهای الهی بزرگ، سازندۀ وظایف بزرگ برای جهانیان به ویژه مسلمانان و شیعیان در تعامل با امام حسین (ع) است که برخی ازآنها نیز انحصاری است.
(ع)
رسالت، مسئولیت ها و وظایف پیروان سیدالشهدا
خون شهیدان کربلا چه پیام هایی برای ما مسلمانان دارد؟ در عصر ارتباطات و دهکدۀ جهانی، گستردگی فضای مجازی و پیشرفت های سریع علم و تکنولوژی، چه نیازی به شهیدان کربلا داریم؟ سیدالشهدا (ع) امروز از ما چه میخواهد؟ مسئولیت های شیعیان اباعبدالله الحسین (ع) چیست؟ حماسۀ حسینی چه درس هایی برای امت اسلامی دارد؟ امام رضا (ع) در گفتار خویش، پاسخ این پرسش ها را دادند. در این احادیث رضوی، منطق سیدالشهدا (ع) به درستی تبیین شده و پیام های خون خدا، یادآوری شده است. فرزند سیدالشهدا (ع)، عالم آل محمد (ع) در سخنان خویش، وظایف و تکالیف مسلمانان در ارتباط با کربلا، انقلاب عاشورا و حماسۀ حسینی را به جهانیان آموختند. با درنگ و تأمل در کلام عالم آل محمد(ع) در ارتباط با ثارالله، ابعاد گوناگون چگونه زیستن در پرتو حیات شهیدان آشکار میشود. در منطق وحی الهی و بر اساس آیات قرآنی، شهیدان زنده اند.
قرآن، مسلمانان را از به کار بردن واژۀ «اموات» برای شهیدان، بازداشته است و شهیدان در دو آیۀ قرآنی، «احیاء» نامیده شده اند (بقره / ١٥٢؛ آل عمران / ١٦٩). مظاهر حیات شهیدان در زندگانی مسلمانان، بستگی به انجام مسئولیت های عموم مردم در ارتباط با شهیدان دارد. حیات طیبه و زندگانی برتر انسان ها، در پرتو عمل به وظایف اهل ایمان در رابطه با سیدالشهدا(ع) تحقق مییابد. سعادت مردم در گرو توجه آنان به حیات شهیدان است و تعهد مردم به رعایت وظایف و تکالیف خویش پیرامون سیدالشهدا(ع) و شهیدان کربلا که در احادیث رضوی آموزش داده شده، ضامن حیات، پایداری، جاودانگی و تأثیرگذاری حماسۀ حسینی در زندگانی فردی و اجتماعی مسلمانان است.
(ع)
شناخت حق سیدالشهدا
تلاش در راه معرفت شخصیت، امتیازها و مقام امام حسین (ع) و آگاهی از حقوق امام بر مردم و وظایف مردم در روابط با امام ، وظیفۀ همگانی است. باید سیدالشهدا و حقوق وی را شناخت و به مسئولیت های خویش در ارتباط با حماسۀ حسینی پی برد.
محمد بن ابی جریر قمی گفته است شنیدم امام رضا (ع) به پدرم فرمودند: من زار الحسین بن علی عارفا بحقه کان مِن مُحدِّثی الله فوق عرشه ثم قرأ: ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛ کسی که حسین بن علی(ع) را در حالیکه آگاه و عارف به حق ایشان باشد زیارت کند، از سخن گویان با خدا، بالای عرش الهی می شود. سپس این آیه را قرائت فرمود: پرهیزکاران در باغ ها و نهرهای بهشتی جای دارند در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر! (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٥٤، حدیث ١٦: ٤٦١؛ قمر / ٥٥ ٥٤).
بر اساس این حدیث رضوی، عرفان حق حسین بن علی(ع)، نقش اساسی در ارزشمندی و تأثیرگذاری زیارت سیدالشهدا(ع) دارد و زیارت زائر عارف، عامل صعود وی به فوق عرش الهی و گفتگو با خدای سبحان است. زائر با معرفت حق سیدالشهدا (ع)، از متقین حقیقی و اهل بهشت در جایگاه صدق نزد پروردگار میشود.
در حدیث دیگر، امام رضا (ع) از پدر خویش از امام جعفر صادق (ع) نقل کردند که دربارۀ زیارت قبر امام حسین (ع) پرسیده شد. امام فرمودند: أخبرَنی أبی أنّ مَن زار قبر الحسین بن علی عارفا بحقه کتبه الله فی عِلّیّین ثم قال : ان حول قبرهِ سبعین ألفَ مَلَکٍ شُعثاً غُبراً یبکون علیه إلی یوم القیامه؛ پدرم به من خبر داد هر کس قبر حسین بن علی (ع) را زیارت کند عارف به حق امام (ع) باشد. خداوند نام او را در علیین می نویسد. سپس فرمود: همانا اطراف قبر امام حسین (ع)، ٧٠ هزار فرشتۀ ژولیده موی و خاک آلود تا روز قیامت می گریند (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦١١ و ج ٢: ٥٨؛ صحیفه الرضا، ١٤٠٦ق: ٣٦؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٣٠-٢٣٩).
زائران عارف امام حسین (ع) در «علیین» نوشته میشوند. راغب اصفهانی در توضیح عِلّیّین نوشته است: فقد قیل هو اسم اشرف الجنان کما ان سِجّینا اسم شر النیران و قیل بل ذلک فی الحقیقه اسم سکانها و هذا اقرب فی العربیه ؛ گفته شده است علیین، نام شریف ترین بهشت هاست همان طور که سجین ، نام بدترین جهنم هاست و گفته شده علیین ، در حقیقت نام ساکنان آن است و این در زبان عربی نزدیک تر است (١٤٠٤ق: ٣٤٦).
زائر عارف از علیین است و در علیین جای دارد. خداوند، نام زائر را میان انسان های صدرنشین بهشت و انسان های بلندمرتبه، بزرگان و افراد عالی مقام می نویسد. عارف به حق سیدالشهدا(ع) کیست؟ درون این تعبیر زیبا چه آگاهی و علومی نهفته است ؟ آگاهی و باور این حقایق که امام حسین (ع) برگزیده و منصوب از جانب خدای سبحان و پاک از اشتباه ، انحراف و گناه است و اطاعت و پیروی کامل در همۀ ابعاد از او بر همگان واجب بوده ، سه محور اساسی تشکیل دهندۀ هویت عارف به حق سیدالشهدا (ع) است .
(ع)
احیای امر سیدالشهدا
احیای امر اهل بیت (ع)، کوشش در راه آگاهی از امر امامان (ع) و فراهم کردن شرایط اجرا و عملیاتی شدن آن ، یک اصل مهم و اساسی در آداب گفتمان عاشورا و مجالس مربوط به سیدالشهدا(ع) است . احیای امر اباعبدالله الحسین (ع) نیازمند شناخت امر امام، فرهنگ عاشورا، فلسفۀ قیام و انقلاب کربلا و حماسۀ حسینی است . علامه مجلسی در آغاز باب ثواب گریستن بر مصیبت امام حسین (ع) و ادب عاشورا، این حدیث رضوی را آورده است. ابن فضال از پدرش نقل کرده است که امام رضا (ع) فرمود: «مَن جَلَسَ مَجلِساً یُحیَی فِیهِ أَمرُنَا، لَم یَمُت قَلبُهُ یَومَ تَمُوتُ القُلُوبُ؛ هر کس در مجلسی بنشیند که در آن امر ما زنده نگاه داشته می شود، قلب او روزی که دل ها می میرند نخواهد مُرد» (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٢٩٤؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٢؛ مجلسی، ١٤٠٣ق ، ج ٤٤: ٢٧٨). راهکار احیای امر امامان (ع) در حدیث رضوی دیگر روشن شده است. عبدالسلام بن صالح هروی گفته است: شنیدم علی بن موس یالرضا (ع) فرمود: «رحم الله عبدا احیی امرنا؛ خداوند رحمت کند کسی را که امر ما را احیا کند.» عرض کردم: «چگونه امر شما را زنده بدارد؟» فرمودند: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یُعَلِّمُهَا النَّاسَ، فَإنَّ النَّاسَ لَو عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا، لَاتَّبَعُونَا؛ دانش های ما را یاد بگیرد، به مردم بیاموزد، اگر مردم نیکی های سخن ما را بدانند از ما پیروی می کنند (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦٢٠).
باید درس های رفتار و گفتار رهبر انقلاب عاشورا و حماسۀ حسینی را آموخت، محاسن فعل و قول سیدالشهدا (ع) را شناخت و با آن زندگی کرد و دیگران را با منطق امام (ع) آشنا ساخت. علوم و معارف حسینی، درون احادیث اهل بیت (ع) جای دارد. فراگیری این احادیث، برنامه سازی بر اساس آن و آموزش منطق حسینی به جهانیان، از وظایف پیروان اباعبدالله الحسین (ع) است. احیای امر امام شهیدان کربلا، ضامن تداوم راه شهیدان نینوا، پایداری و جاودانگی منطق سیدالشهدا (ع) و پاسداری از فرهنگ عاشورایی است.
(ع)
زیارت سیدالشهدا
زیارت کربلا، دانشگاه بزرگ انسان سازی است. آموزه های مکتب زیارت جایگزینی ندارد. باید راه افتاد و به عتبات و سرزمین کربلا رفت و در پرتو زیارت رهبر آزادگان جهان، درس عزت، شجاعت، حریت، سازش ناپذیری، ایثار، اخلاص، جوانمردی، صداقت، استقامت، ایثار، تکلیف گرایی، ولایت مداری، حق شناسی، تقوا، ایمان، وفاداری، بزرگواری، مروت، اصلاح طلبی، امر به معروف و نهی از منکر، ظلم ستیزی و نبرد با دیکتاتوری، استبداد، کفر، شرک و نفاق را فرا گرفت. در احادیث رضوی، پیرامون زیارت اباعبدالله الحسین (ع) حقایق و ابعاد زیارت روشن شده است. برخی از این حقایق در احادیث رضوی پیشین وجود داشت که در جای خود آشکار شد.
امام رضا (ع)، به ریان بن شبیب دربارۀ زیارت فرمودند: «یابن شبیب، إن سرّک أن تلقی الله عزوجل و لا ذنب علیک فزُر الحسینَ (ع)؛ ای فرزند شبیب، اگر دوست داری خدا را پاک و بدون گناه ملاقات کنی به زیارت حسین (ع) برو» (همان: ٦٠٥؛ سیدبن طاووس، ١٤١٧ق: ٥٤٥؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٦ و ج ١٠٣: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق ، ج ١٠: ٣٩٣). بر اساس این حدیث رضوی، زیارت، عامل رهایی از گناهان است. در این رهنمود امام رضا، نقش بنیادی زیارت در اصلاح گناهکاران و پاک شدن آنان از گناهان بیان شده است.
زائر عارف و دل بسته به امام حسین (ع)، از گناه و انحراف پیراسته می شود، در آینده نیز به سوی گناه نمی رود و پاک و بیگناه به لقاءالله میرسد. حسین بن محمد قمی گفته است امام رضا (ع) فرمود: «من زار قبر أبی عبدالله (ع) بشطّ الفرات کان کمن زار الله فوق عرشه؛ کسی که قبر اباعبدالله الحسین (ع) را در کنار فرات زیارت کند مثل کسی است که خدا را بالای عرش زیارت کرده است (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٥٩، حدیث ٢: ٤٨٣؛ طوسی، ١٤١٤ق، ج ٦: ٤٥؛ فیض کاشانی، ١٣٧٠، ج ١٤: ١٤٦٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣١٩). ابوشعیب خراسانی گفته است از امام رضا (ع) پرسیدم: «زیارت قبر امیرمؤمنان امام علی (ع) بالاتر است یا زیارت امام حسین (ع)؟» امام رضا (ع) فرمود: ان الحسین قُتل مکروباً فحقیقٌ علی الله عزوجل أن لا یأتیه مکروبٌ إلا فرّج الله کَربَهُ و فضل زیارة قبر امیرالمومنین علی زیارة الحسین کفضل امیرالمومنین علی الحسین؛ همانا امام حسین (ع) مکروب و اندوهگین به شهادت رسید، پس سزاوار است هیچ اندوهناکی به زیارت امام حسین (ع) نرود جز اینکه خداوند اندوهش را برطرف کند و فضیلت زیارت قبر امیرمؤمنان (ع) بر زیارت امام حسین (ع) مثل فضیلت امیرمؤمنان (ع) بر امام حسین (ع) است (همان: ٢٩٧). محمدبن سنان گفته است شنیدم امام رضا (ع) فرمود: «زیارة الحسین تعدل عمرة مقبولة مبرورة؛ زیارت امام حسین (ع) برابر عمرۀ مفردۀ پذیرفته شدۀ درگاه الهی و درست است»
(صدوق، ١٤٠٠ق، باب ثواب من زار قبرالحسین (ع)، حدیث ١٠: ١٩٦؛ ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٦٣، حدیث ٣: ٥٠٨؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٢٦).
محمدبن سنان در حدیث دیگر نقل کرده است امام رضا (ع) فرمود: «مَن أتی قبرَ الحسین (ع) کتب اللهُ له حِجَّةً مبرورةً؛ کسی که به زیارت قبر امام حسین (ع) رود خداوند برایش حج قبول شده مینویسد» (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٦٤ حدیث ٢: ٥١٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق ، ج
١٠: ٣٣٢). در این دو حدیث رضوی، پاداش زیارت قبر امام حسین (ع)، زیارت خانۀ خدا، کعبه اعلام شده است، چون در عمره و حج، رکن اصلی، طواف کعبه است، بنابراین، پیام این دو حدیث به شیفتگان طواف کعبه، سفر به کربلا و زیارت قبر اباعبدالله الحسین (ع) است. حج و عمرۀ قبول شده برای عموم مسلمانان شناخته شده است و نشان دادن هم طرازی ثواب حج و عمرۀ کامل با زیارت کربلا، موجب تلاش پایدار در راه زیارت کربلا و گسترش فرهنگ عاشورا میشود. انسان ها بر اساس استطاعت، امکانات و توان خویش، حج یا عمرۀ مفرده به جا میآورند و امام رضا در این حدیث همگان را به زیارت کربلا تشویق کرده اند.
محمدبن حکیم گفته است امام رضا (ع) فرمود: «من اتی قبر الحسین (ع) فی السنة ثلاث مرّاتٍ أمن مِن الفقر؛ هر که سه بار در سال به زیارت قبر امام حسین (ع) برود از فقر در امان است و هرگز فقیر نمیشود» (طوسی، ١٣٦٥، ج ٢: ١٦؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٤١-٣٤٠).
(ع)
هیثم بن عبدالله گفته است امام رضا (ع) از پدر خود نقل کرده است که امام صادق (ع) فرمود: «إنّ أیام زائر الحسین بن علی لا تُعَدُّ من آجالهم؛ روزهایی که زائر اباعبدالله الحسین در زیارت است از عمر او شمرده نمیشود» (همان : ١٥؛ همان: ٣٢٢).
زمان زیارت
زیارت اباعبدالله الحسین (ع) همواره و پیوسته، در هر شب و روز و در هر زمان دارای اجر و پاداش الهی است و فضیلت دارد؛ اما زیارت در برخی از روزها و مناسبت های سال بهتر است . زیارت سیدالشهدا(ع) در روز عرفه، روز عاشورا، نیمۀ شعبان، عید فطر، عید قربان، ماه رجب، جمعه ها و اربعین تأکید شده است. احمدبن محمدبن ابی نصر بزنطی گفته است از امام رضا (ع) پرسیدم: «زیارت امام حسین (ع) در چه زمان هایی افضل است؟ در چه ماهی به زیارت برویم؟» امام فرمود: «فی النصف من رجب و النصف من شعبان؛ در نیمۀ ماه رجب و نیمۀ ماه شعبان» (ابن قولویه ، ١٣٨١، باب ٧٣، حدیث ٢-١: ٦٠١ -٦٠٠؛ طوسی، ١٣٦٥، ج ٦، حدیث ١٠٨: ٤٨؛ همان، ١٤١١ق: ٥٦١؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٦٤؛ فیض کاشانی، ١٣٧٠، ج ١٤: ١٤٧٤ ١٤٧٣).
داود رقی گفته است شنیدم امام صادق (ع)، امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) فرمودند: «من اتی قبر الحسین بعرفةَ قلبه الله ثلج الفؤاد؛ هر کس در روز عرفه به زیارت قبر امام حسین برود، خداوند او را دل شاد، خرم و مطمئن القلب سازد» (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٧٠، حدیث ٢: ٥٦٢؛ صدوق، ١٤٠٠ق، باب ثواب من زار قبر الحسین (ع)، حدیث ٢٦: ٢٠٣؛ همان، بیتا، ج ٢: حدیث ٣١٧).
از احادیث رضوی ذکرشده، اهمیت، ضرورت و آثار زیارت قبر امام حسین (ع) و سفر به کربلا روشن میشود. اجر فراوان و آثار چشمگیر زیارت سیدالشهدا (ع)، شوق دیدار کربلا و زیارت را در دل ها ایجاد میکند. آثار سازنده و بی نظیر زیارت، نشان دهندۀ فلسفۀ تأکید اهل بیت (ع) بر زیارت است. «دانشگاه زیارت»، انسان های ایثارگر، وفادار، صادق، مخلص، پرکار، خستگیناپذیر، متعهد، مجاهد، صبور و شهادت طلب میسازد و زائران تربیت شده در مکتب سیدالشهدا(ع)، سازندگان جامعۀ اسلامی و عوامل سعادت، ترقی، پیشرفت و توسعۀ همه جانبۀ کشور و پایداری انقلاب اسلامی هستند.
تربت شهید
خاک قبر سیدالشهدا (ع) دارای احترام است. تبرکجویی به خاک شهید کربلا، تقبیل (بوسیدن) آن، استشفاء (شفاجویی) از آن، استصحاب (به همراه برداشتن) آن، تسبیح ساختن از آن، تحنیک (کام برداشتن نوزاد) با آن، تأمین (امنیت جستن) از آن و سجده در نماز بر تربت شهید، از اصول و قوانین فرهنگ عاشورا و از سفارش های اهل بیت است. خدای سبحان این امتیازها را به تربت سیدالشهدا( ع) داده است و همۀ این ها به شهید نینوا اختصاص دارد. بنابراین، قبر و خاک شهید، محترم است. این کارها در ارتباط با تربت قبر امام حسین (ع) مستحب و با ارزش است و بوی شهید میدهد. این حقایق همه، نشان دهندۀ قداست بالای شهید است که خداوند به سیدالشهدا(ع) داده است. تأمل و درنگ در اصول مرتبط با خاک شهید، الهام بخش برقراری پیوند پایدار با شهید، شبیه سازی خویش به رفتار و گفتار شهید و تلاش در مسیر تداوم راه شهیدان است . باید سیدالشهدا(ع) را شناخت و خود را شبیه او ساخت. آگاهی از امتیازهای الهی تربت شهید موجب انگیزش و تقویت انگیزۀ انسان ها در پیروی از منطق شهید و عامل گسترش روحیۀ جهاد، ایثار و شهادت طلبی است.
سعدبن سعد اشعری گفته است: از امام رضا (ع) دربارۀ طین و خاک خوردنی پرسیدم. در پاسخ فرمودند: أکلُ الطّین حرامٌ مثلَ المیتة و الدم و لحم الخنزیر الا طینَ قبرِ الحسین (ع) فان فیه شفاءٌ مِن کلّ داءٍ و أمنأ من کل خوف؛ خوردن خاک و گل، مثل خوردن مردار، خون و گوشت خوک حرام است جز تربت (طین) قبر امام حسین (ع)، زیرا در آن شفا از هر درد و امن از هر خوف و هراسی است (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٩٥، حدیث ٢: ٨٦٤؛ طوسی، ١٤١٤ق، ج ١: ٣٢٦؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠١: ١٢٠؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤١٥).
محمدبن عیسی گفته است :
شخصی به من گفت امام رضا (ع) بقچه ای از خراسان برایم فرستادند. در آن تربتی قرار داشت. به آورنده گفتم: «این تربت چیست؟» گفت: طین قبر الحسین (ع)، ما کان یوجه شیئاً مِن الثّیاب و لا غیره إلّا یجعل فیه الطین و کان یقول: هو أمانٌ بإذن الله؛ تربت و طین قبر امام حسین (ع) است. امام رضا (ع) جامه و غیر آن را به جایی نمیفرستند مگر اینکه در آن تربت امام حسین (ع) قرار دهند و میگویند: این تربت به اذن خدا امان و موجب حفظ مال است (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٩٢، حدیث ١: ٨٤٤؛ مجلسی، ١٤٠٣ق ، ج ١٠١: ١٢٥؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤١٠).
در این دو حدیث رضوی، نقش استشفاء و تأمین امنیت در تربت سیدالشهدا(ع) تبیین شده است. درک و فهم این دو امتیاز بزرگ تربت شهید انقلاب عاشورا، مایۀ همبستگی و پیوستن مسلمانان به حماسۀ حسینی و مکتب رهبر انقلاب عاشورا، شهادت طلبی و همراهی با شهید و ایثار و فداکاری همه جانبه در راه خداست.
ابوالقاسم محمدبن علی گفته است:
امام رضا (ع) فرمودند: من أدار الطین مِن التربة فقال: سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر، مع کلّ حبّة منها کتب الله له بها ستة آلاف حسنةٍ و مَحی عنه ستة آلاف سیئةٍ و رفع له ستة آلاف درجةٍ و أثبت له من الشفاعة مثلها؛ هرکس تسبیح با تربت سیدالشهدا(ع) را بگرداند، دانه های تسبیح را بچرخاند، دور بزند و بگوید: سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر، خداوند با هر دانۀ آن، برایش ٦ هزار حسنه بنویسد، ٦ هزار گناه محو کند، ٦ هزار درجه او را بلند گرداند و برایش مثل اینها شفاعت ثابت فرماید (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠١: ١٣٣).
این پاداش بزرگ برای ذکر با تسبیح تربت امام حسین (ع) برای امت اسلامی چه پیامی دارد؟ به همراه داشتن تربت شهید، استشمام بوی شهادت و در هم تنیدن ذکر خدا و شهید، آثار سازندۀ بینظیری دارد. درک این حقایق، نشان دهندۀ فلسفۀ افزایش ثواب و آثار ذکر خدا با تسبیح شهید است و چیستی و چرایی و پیام های این حدیث شریف رضوی را آشکار میکند.
گریه بر شهید
در اسلام و فرهنگ اهل بیت (ع)، گریه بر شهید سفارش شده و این حقیقت، معلول بینش جامعه گرایی اسلام است. شهادت از جنبۀ فردی، موفقیت ، مطلوب ، مایۀ سرافرازی و افتخار است و توجه به آن ، ملتی قوی، نیرومند، فداکار و اعتلا جو میسازد. اولیای خدا همواره در مقام مناجات با خدا، شهادت را طلب کرده اند، زیرا شهادت هم عمل ، تکامل و پلۀ بالای نردبان نیکیهاست و هم انتقال به جهان ابدی و لقاءالله است که امری محبوب، مطلوب و آرزوی اولیاءالله است. برای درک فلسفۀ گریه بر شهید، باید رابطه اش با جامعه را به خوبی درک کرد.
استاد شهید مرتضی مطهری در این زمینه می نویسد: رابطۀ شهید با جامعه اش دو رابطه است: یکی رابطه اش با مردمی که اگر زنده و باقی بود از وجودش بهره مند میشدند و فعلا از فیض وجودش محروم مانده اند و دیگر، رابطه اش با کسانی که زمینۀ فساد و تباهی را فراهم کرده اند و شهید به مبارزۀ با آنها برخاسته و در دست آنان شهید شده است . بدیهی است از نظر پیروان شهید که از فیض بهره مندی از حیات او بی بهره مانده اند، شهادت شهید تأثرآور است. آن که بر شهادت شهید اظهار تأثر میکند در حقیقت به نوعی بر خود میگرید و ناله میکند... اینجاست که میگوییم گریه بر شهید، شرکت در حماسۀ او، هماهنگی با روح او، موافقت با نشاط او و حرکت در موج اوست (١٣٧٧: ١٠٠-٩٩).
اهل بیت و امامان (ع) همه در سوگ سیدالشهدا (ع) گریسته اند و شیعیان را بر گریه کردن تشویق کرده اند. گریه بر اباعبدالله الحسین (ع)، قانونی باارزش و کاری سودمند در فرهنگ رضوی است. امام رضا (ع) خود بر مصائب امام حسین (ع) گریستند. ابوبکار گفته است: از تربت بالای سر اباعبدالله الحسین (ع) قدری برداشتم. سرخ رنگ بود. بر امام رضا (ع) وارد شدم و آن را به ایشان عرضه داشتم، فأخذها فی کفه ثم شُمَّهَا ثم بَکی حتی جرت دموعُه ثم قال: هذه تربة جدی؛ امام (ع) تربت را در کف دستشان نهاده و بوییدند. سپس چنان گریستند که اشک هایشان جاری شد پس از آن فرمودند: «این تربت جدم است» (ابن قولویه، ١٣٨١، باب ٩٣، حدیث ١١: ٨٥٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠١: ١٣١).
ابراهیم بن ابی محمود گفته است: امام رضا (ع) فرمودند: ان یوم الحسین أقرح جفوننا و أسبل دموعنا و أذلّ عزیزنا بارض کرب و بلاء، اورثتنا الکرب و البلاء الی یوم الانقضاء فعلَی مثل الحسین فلیبک الباکون فإن البکاء علیه یحط الذنوب العظام؛ همانا روز حسین (ع) چشم های ما را مجروح ساخت؛ اشک های ما را فرو ریخت؛ عزیزمان را در سرزمین کرب و بلا رنجاند و تا روز قیامت بر ما کرب و بلا به ارث گذاشت. پس گریه کنندگان باید مثل حسین (ع) بگریند، به راستی گریه بر امام حسین (ع)، گناهان بزرگ را میریزد و از بین میبرد (صدوق، ١٣٨٦: ٨٦؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٤؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٤؛ سیدبن طاووس ، ١٣٦٧: ٥٤٤).
امام رضا (ع) به ریان بن شبیب فرمودند: یابن شبیب ان بکیت علی الحسین حتی تصیر دموعک علی خدیک غفرالله لک کل ذنب اذنبته صغیرا کان او کبیرا، قلیلا کان او کثیرا؛ ای فرزند شبیب! اگر آن قدر بر حسین (ع)
گریستی که اشک هایت بر گونه هایت جاری گشت خداوند هر گناهی که انجام داده ای میبخشد، کوچک باشد یا بزرگ، کم باشد یا زیاد (صدوق ، ١٣٨٠، ج ١: ٦٠٥؛ همان، ١٣٦٣ ق: ١٢٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٦ و ج ١٠١: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٣).
آری گریۀ سوگواران عارف، از اصول زندگانی سالکان در راه حق و آزادگان است. آگاهی، شناخت، دل بستگی، رقت قلب و همدلی، زیربنای گریستن بر مصیبت های اباعبدالله الحسین (ع) است. شناخت اندیشه و پذیرش آرمان های امام (ع)، عامل گریستن شیعیان، راز ماندگاری دانشگاه معارف اسلامی کربلا و فرهنگ عاشورا، تابش خورشید تابان رهبر انقلاب بزرگ نینوا و پاک شدن انسان ها از گناهان است.
ذکر مصیبت
یادآوری گرفتاری ها، ستم ها، رنج ها و مصیبت های سیدالشهدا (ع) که در فرهنگ عاشورائیان و فرهنگ رضوی «ذکر مصیبت» نامیده میشود از قوانین و سنت های شایسته در ارتباط با امام حسین (ع) بوده و هست. امام رضا (ع) خود ذکر مصیبت داشته و روضۀ جدشان اباعبدالله الحسین (ع) را خوانده و اشک ریخته اند و اهل ایمان را بر ذکر مصیبت و گریستن واداشته اند.
ابن فضّال از پدرش نقل کرده است که امام رضا (ع) فرمودند: من تذکّر مُصابَنا و بکی لما ارتکب منا، کان معنا فی درجتنا یومَ القیامة و من ذکر بمصابنا فبکی و ابکی لم تبک عینه یوم تبکی العیون؛ هرکس مصیبت ما را به یاد آورد و بر آنچه بر ما گذشته است بگرید، روز قیامت با ما در درجۀ ما خواهد بود و هر کس مصیبت ما به وی یادآوری شود پس بگرید و بگریاند، چشمش روزی که چشم ها میگرید نمیگرید (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٢٩٤؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٧٨).
در این حدیث رضوی دو بار «ذکر مصیبت» آمده و اثر آن، آرامش و رهایی از گریه در روز قیامت و رسیدن به درجۀ اهل بیت (ع) در جهان آخرت اعلام شده است. یادآوری جنایت ها و ستم های جبهۀ باطل، رفتار و گفتار دشمنان و مخالفان شهید و رویدادهای اندوه بار کربلا، برای شناخت انحراف مخالفان، ریشه های آن و جلوگیری از پیدایش زمینه ها و عوامل آن است. تنفر از رفتار و گفتار جنایت کاران و رهایی از شباهت به آنان، بستگی به «ذکر مصیبت» دارد.
لعنت
لعنت، تبری و اظهار برائت زبانی از دشمنان اهل بیت (ع) و قاتلان اباعبدالله الحسین و اصحاب با وفایش، از وظایف سوگواران امام حسین (ع) در فرهنگ رضوی است. امام رضا (ع) به ریان بن شبیب فرمودند: «یابن شبیب ان سرک ان تسکن الغرف المبنیة فی الجنة مع النبی و آله فالعن قتلة الحسین ؛ ای پسرشبیب! اگر خوشحال میشوی و دوست داری در اتاق های بناشده در بهشت با پیامبر (ص) و آل او ساکن شوی، پس قاتلان امام حسین (ع) را لعنت کن» (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦٠٦ – ٦٠٥؛ همان ، ١٣٦٣ق: ١٢٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٦ و ج ١٠١: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٣).
به حکم این حدیث رضوی، همنشینی و هم حجره شدن با پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) در بهشت امکان پذیر است و شاهراه اصلی رسیدن به هم جواری با آنان نیز لعن دشمنان امام حسین (ع) است. شناخت موانع تکامل و سعادت برای از بین بردن آن لازم است، بر همین اساس در فرهنگ رضوی، تأکید زیادی بر دشمن شناسی شده است. دشمنان امام حسین (ع) فقط معاصران ایشان و حاضران در جبهۀ مخالف در کربلا نبودند، بلکه هر کس در هر زمان و مکانی با اندیشه و آرمان امام حسین (ع) مخالف باشد هم گروه با قاتلان ایشان میشود. استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و صهیونیسم در سراسر کرۀ زمین با پیروان اباعبدالله الحسین (ع) مخالفت میکنند و قاتلان امروز دوستان سیدالشهدا(ع) هستند. برای نابودی فرهنگ عاشورا در جهان ، از سوی سازمان سیا و موساد پروژه های ضد شیعه و برنامه های شیطانی طراحی و اجرا میشود. مایکل برانت معاون اسبق سازمان سیا و فرانسیس فوکویاما استراتژیست و نظریه پرداز آمریکایی، از بین بردن فرهنگ عاشورا، شهادت طلبی و مکتب تشیع را هدف اصلی جبهۀ کفر، شرک و استکبار ترسیم کردند (جمهوری اسلامی، ١٣٨٣: ١٠ و ١٣٨٦: ١١).
در کتاب المفردات فی غریب القرآن در تعریف لعن آمده است: اللّعن الطرد و الإبعاد علی سبیل السخط و ذلک من الله تعالی فی الآخرة عقوبة و فی الدنیا انقطاع من قبول رحمته و توفیقه و من الانسان دعاء علی غیره؛ لعن، طرد و دور ساختن از روی ناراحتی و خشم است و آن از سوی خدا در آخرت، عقوبت و عذاب و در دنیا، پایان پذیرش رحمت و توفیق اوست و از سوی انسان ، نفرین بر دیگری است (راغب اصفهانی، ١٤٠٤ق ، مادۀ لعن: ٤٥١).
بیتردید تمام این موارد در لعنت بر قاتلان امام حسین (ع) نهفته است. انجام تکلیف لعن قاتلان سیدالشهدا(ع)، نیازمند دشمن شناسی و هوشیاری شیعیان است و آنان را به جریان شناسی جبهۀ باطل و بصیرت در کشف توطئه های دشمنان حماسۀ حسینی فرامیخواند و بر خنثیسازی نقشه های پنهان و آشکار مخالفان فرهنگ عاشورا توانا میسازد. تنفر، طرد و دور ساختن و اظهار برائت از دشمنان مکتب حسینی و نفرین آنان بر اساس خشم مقدس ، وظیفه و مأموریت الهی عاشورائیان در طول تاریخ است.
شهادت طلبی
بزرگ ترین درس حماسۀ حسینی برای امت اسلام، اصلاح، امر به معروف و نهی از منکر و شهادت طلبی است، چون «شهادت» در طبقه بندی ارزش های الهی و مراتب نیکیها و فضیلت ها در بالاترین جایگاه قرار دارد. امام رضا (ع) به ریان بن شبیب فرمودند: یابن شبیب، ان سرک ان یکون لک من الثواب متل ما لمن استشهد مع الحسین بن علی(ع) فقل متی ماذکرته: یا لیتنی کنت معهم فافوز فوزا عظیما؛ ای پسر شبیب، اگر میخواهی و دوست داری در اجر و ثواب ، مثل کسانی باشی که با امام حسین (ع) شهید شدند پس هر زمانیکه به یاد امام (ع) افتادی بگو: ای کاش با آنها بودم و به موفقیت و رستگاری بزرگی میرسیدم (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦٠٦؛ همان، ١٣٦٣ق: ١٢٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٦ و ج ١٠١: ١٠٣؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٣).
بر اساس این رهنمود امام رضا (ع)، برای پیوستن به شهدای کربلا و اصحاب امام حسین (ع) همیشه راه باز است. یاد هدفمند در زندگی انسان مؤثر است و انسان را در سرمایۀ معنوی شهدای کربلا سهیم میسازد. به دست آوردن سعادت همراهی با حسینیان و رسیدن به فوز عظیم، با همت و ارادۀ قوی و تلاش انسان، ایثار و فداکاری و همیاری جبهۀ عاشورائیان زمان امکان پذیر است. آرزوی حقیقی رسیدن به فوز عظیم همراهی و شهادت با اباعبدالله الحسین (ع)، با احساس و عاطفۀ زود گذر و ناپایدار تحقق نمییابد؛ بلکه افزون بر احساس و عاطفه، نیازمند شناخت، تعقل، تفکر، باور و ایمان است.
مراسم عزاداری و هیئت های مذهبی باید پایگاه آموزش فداکاری، ایثار و شهادت در راه خدا باشد و فرزندان مکتب عاشورا و تربیت یافتگان مجالس مذهبی باید آمادگی عملی همیشگی برای شهادت در راه خدا را کسب کنند. اعضای هیئت های مذهبی باید با خودسازی به درجه ای برسند که با یاد شهیدان کربلا از اعماق جان فریاد بزنند:
ای کاش با شما بودیم و شهید میشدیم. این آمادگی برای نبرد سخت و سنگین همه جانبه با دشمنان فرهنگ عاشورا و مخالفان عزت، کرامت، آزادی و امنیت اهل ایمان تا مرز شهادت، پیش شرط گفتمان شهادت و فریاد «یالیتنی کنت معهم فافوز فوزا عظیما» است.
وفای به عهد
امامان (ع)، حقوقی بر گردن انسان ها و هر انسانی نیز تکالیف و وظایفی نسبت به امامان (ع) دارند و این عهد هر امام (ع) بر شیعیان است که بایستی با شوق، رغبت و صداقت پیگیری شود. ایستادگی بر عهد و پیمان با شهید کربلا، امام حسین (ع) مسئولیت امت اسلامی است. حسن بن علی وشاء نقل کرده است :
امام رضا (ع) فرمود: ان لکل امام عهدا فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیارۀ قبور هم فمن زارهم رغبۀ فی زیارتهم و تصدیقا بما رغبوا فیه کان ائمتهم شفعائهم یوم القیامه؛ برای هر امام (ع) عهدی برگردن اولیاء و شیعۀ اوست، زیارت قبور، از جمله تمام کردن وفای به عهد آن امامان (ع) است، پس هر کس از روی شوق، رغبت و علاقه به زیارت امامان (ع)، آنان را زیارت کند و آنچه را که امامان
(ع) (ع)
به آن رغبت داشتند و خواستار آن هستند تصدیق کند و بپذیرد، امامان شفیعان آنان در روز قیامت باشند (کلینیرازی، ١٤٠١ق ، ج ٢: ٥٦٧؛ صدوق، بیتا، ج ٢: ٥٧٧؛ همان، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٤٤ -٦٤٣؛ مجلسی، ١٤١٠ق، ج ٥: ٣٦١-
٣٦٠؛ همان، ١٣١٤ق: ١٨؛ فیض کاشانی، ١٣٧٠، ج ٤: ٤٥).
مجموعه حقوق اهل بیت و سیدالشهدا(ع) بر انسان ها و تکالیف و وظایف الهی مسلمانان در ارتباط با امامان (ع) در «عهد» یادشده در این حدیث رضوی جای دارد و پایداری در رعایت این حقوق و عمل به این وظایف نیز در وفای به عهدی که در این حدیث تأکید شده است قرار می گیرد.
تعطیلی روز عاشورا، روز شهید
اشتغال به امور دنیوی و گشودن بازارها، کارخانه ها و اداره ها در روز عاشورا روا نیست. روز تمرکز بر فرهنگ عاشورا، اندیشیدن در رویدادهای کربلا، یادآوری مصائب سیدالشهدا(ع) و اصحاب با وفای ایشان و درگیری حق و باطل، سوگواری و عزاداری، گریستن و حزن و جزع در رنج ها و سختیهای سازندگان حماسۀ حسینی است . امام رضا (ع) فرمودند: «مَن تَرَکَ السّعیَ فی حوائجه یوم عاشورا قضی الله له حوائج الدنیا و الآخرة؛ کسی که در روز عاشورا، سعی و تلاش در نیازمندیهای مادی خویش را ترک کند، خداوند نیازهای دنیا و آخرت او را برآورده میکند» (صدوق، ١٣٨٦: ٢٢٧؛ همان، ١٣٦٣ق: ١٢٩؛ سیدبن طاووس ، ١٤١٧ق: ٥٨٧؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٤ و ج١٠١: ١٠٢؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٤).
مطابق این حدیث ، تعطیلی روز شهادت اباعبدالله الحسین (ع)، سفارش ائمۀ اطهار(ع) و از اصول فرهنگ رضوی است. روز عاشورا برای خدای سبحان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است چنان که در قبال تعطیلی کار دنیوی در این روز، تمام نیازهای دنیا و آخرت انسان را برآورده میکند. ظرفیت روز عاشورا برای رشد بیپایان است. این ظرفیت ها باید کشف شود و در راه سعادت بشریت قرار گیرد.
دهۀ محرم و روز عاشورا روز مصیبت، حزن و بکاء
اهل بیت (ع) در دهۀ محرم و روز عاشورا، سوگوار و عزادار بودند. امام رضا در این ایام، سوگوار، اندوهگین و گریان بودند. ابراهیم بن ابی محمود گفته است: امام رضا (ع) فرمودند: کان ابی اذا دخل شهر المحرم لایری ضاحکا و کانت الکابۀ تغلب علیه حتی یمضی منه عشرۀ ایام فاذا کان یوم العاشر کان ذالک الیوم یوم مصیبته و حزنه و بکائه و یقول: هو الیوم الذی قتل فیه الحسین (ع)؛ پدرم هنگامیکه ماه محرم آغاز میشد خندان دیده نمیشد. اندوه شدید و دل شکستگی بر ایشان غلبه میکرد تا اینکه ١٠ روز از محرم میگذشت پس زمانیکه روز دهم محرم میشد آن روز، روز مصیبت، حزن ، دلتنگی و دلگیری ایشان بود و میگفت: آن روزی است که در آن امام حسین (ع) شهید شد (صدوق، ١٣٨٦: ٨٧؛ مجلسی، ١٤٠٣ق ، ج ٤٤: ٢٨٤؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق ، ج ١٠: ٣٩٤).
در رهنمود دیگری امام رضا (ع) فرمودند:
من کان یوم عاشورا یوم مصیبته و حزنه و بکائه جعل الله عزوجل یوم القیامه یوم فرحه و سروره و قرت بنا فی الجنان عینه؛ هر کس روز عاشورا، برایش روز مصیبت ، اندوه و گریه باشد، خداوند روز قیامت را برایش روز شادی، خوشحالی و سرور قرار میدهد و چشمش در بهشت به ما روشن و شادمان میشود (صدوق ، ١٣٨٦: ٨٧؛ همان ، ١٣٨٠، ج ١: ١٦٥؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٤٤: ٢٨٤؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٣٩٤).
ذکر مصیبت و گریان و اندوهناک بودن در دهۀ محرم و روز عاشورا، سنت اهل بیت (ع) و سفارش آنان به پیروان خویش است . در این دهه شیعیان باید به بازشناسی فرهنگ عاشورا، درک پیام های آن و مسئولیت عاشورایی بودن بپردازند تا فرهنگ عاشورا در طول سال همواره در متن زندگانی آنان قرار گیرد.
ولایت پذیری و حزن و فرح
امامت و ولایت از اصول دین اسلام، امتیاز بزرگ مذهب شیعه، فرهنگ عاشورا و مدرسۀ اهل بیت (ع) است. امامت، بزرگ ترین سنت نبوی و پایۀ سایر سنن نبوی است. از این رو ولایت پذیری و ولایت مداری عامل توفیق، رستگاری و پیشرفت است. محبت و مودت اهل بیت (ع) و اطاعت از آنان واجب و از اصول اعتقاد اسلامی است. پذیرش رهبری سیاسی مذهبی و اعتقاد به مرجعیت و ولایت فقیه در عصر غیبت نیز از پذیرش و باور مرجعیت علمی و سیاسی امامان (ع) سرچشمه میگیرد و همین اصل، منشأ نظریۀ ولایت فقیه در عصر غیبت است.
در پایان سفارش های امام رضا (ع) به ریان بن شبیب چنین آمده است: یابن شبیبٍ إن سرّک أن تکونَ معنا فی الدرجات العُلی مِن الجنان فاحزن لِحُزنِنا و افرح لفرحنا و علیک بولایتنا فلو ان رجلا تولی حجرا لحشرۀ الله معه یوم القیامه؛ ای پسر شبیب، اگر دوست داری در درجه های عالی از بهشت با ما باشی پس در حزن و اندوه ما، اندوهناک و در فرح و شادی ما، شاد باش. بر تو باد به پذیرش ولایت ما و پیامبر(ص)، زیرا اگر مردی به سنگی محبت بورزد خداوند روز قیامت او را با همان سنگ محشور کند (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦٠٦؛ مجلسی، ١٤٠٣ق ، ج ٤٤: ٢٨٦ و ج ١٠١: ١٠٣).
حزن و اندوه و شادی هر دو برای زندگانی مقدس و متعالی و سلامت جسم و روح ضرورت دارد. عزاداری و جشن هر دو لازم است و هر کدام شرایط و جایی دارد. حزن و فرح اهل بیت (ع) باید راهنمای غم ها و شادیهای پیروانشان باشد. جای این دو نباید عوض شود. در ایام سوگواری و حزن اهل بیت (ع)، باید نمادها و نشانه های حزن و اندوه در پوشش، گفتار و رفتار عاشورائیان حاکم باشد. هم جواری با اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در بالاترین درجه های بهشت ممکن و قابل دستیابی است و به همت، تلاش و ارادۀ انسان ها بستگی دارد. مشارکت هدفمند در حزن و فرح اهل بیت (ع) و تولی امامان (ع) راه رسیدن به درجه های عالی در بهشت و همسایگی با ایشان است.
نتیجه گیری
با مطالعات دینی در حوزۀ فرهنگ رضوی، حقایق بسیاری در ارتباط با قیام امام حسین (ع) و حماسۀ حسینی آشکار شد. بدیهی است شخصیت معصوم (ع) را هیچ کس جز معصوم (ع) به طور کامل نمیشناسد، بنابراین گفتار امام رضا (ع) دربارۀ سیدالشهدا منبع بی نظیر و با درجۀ عالی اعتبار برای کشف ابعاد زندگانی و حیات اباعبدالله الحسین (ع) است. تحقیقات نشان داد احادیث رضوی، الهام بخش اصول و قوانین مهم نهضت امام حسین (ع) و نشان دهندۀ ساختار انقلاب عاشورا به جهانیان است. بر اساس سخنان امام رضا (ع)، امتیازها و ویژگیهای شخصیت اباعبدالله الحسین (ع) روشن شد، امتیازهای بی نظیری که حتی در بین اهل بیت (ع) نیز مانندی ندارد. شهادت با بریدن و جدا شدن سر از بدن و شهادت اهل بیت (ع) و اصحاب همانند رهبر خویش ، کسب جایگاهی برتر از کعبه، داشتن زائر بیشمار و دائمی از فرشتگان الهی، گریۀ آسمان ها و زمین و بارش خون و خاک سرخ، لزوم تعطیلی کار دنیوی در روز عاشورا و سوگواری در دهۀ محرم از اختصاص های امام حسین (ع) است. در میان خاک قبور امامان (ع) نیز تنها، تربت سیدالشهدا(ع) دارای آثار مخصوص است. برکت جویی (تبرک)، شفاجویی (استشفاء)، امان جویی (تأمین)، بوسیدن (تقبیل)، بوییدن (استشمام) و خوردن (اکل) این تربت ، اثر و ارزش الهی دارد و سجده بر آن و تسبیح گرداندن با آن موجب افزایش ثواب می شود. بررسی احادیث رضوی، تکالیف عاشورائیان را آشکار میکند، چون درون احادیث رضوی، وظایفی برای مسلمانان در ارتباط با حماسۀ حسینی تعیین و تبیین شده است که شناخت و ایمان به آن وظایف و مسئولیت ها و دل بستگی به آنها، موجب پایداری و جاودانگی انقلاب عاشورا، پویایی و اثرگذاری، افزایش ظرفیت ها و امکان اسوه شدن حماسۀ حسینی میشود. برخی از این وظایف نیز به سیدالشهدا(ع) اختصاص دارد و الهام بخش راه و رسم سوگواری و عزاداری پیروان اباعبدالله الحسین (ع) است.
منابع و مآخذ
قرآن کریم.
ابن قولویه، شیخ ابوالقاسم جعفربن محمد، (١٣٨١). کامل الزیارات. مترجم سید محمدجواد ذهنیتهرانی، قم: پیام حق و گنجینۀ ذهنی.
الامام علیبن موسیالرضا (ع)، (١٤٠٦ق). صحیفه الامام الرضا (ع). مشهد: کنگرۀ جهانی حضرت رضا.
(ع)
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان ، (١٤١٣ق). مدینة المعاجز الائمة الاثنی عشر (علیهم السلام) ودلائل الحجج علی البشر. محقق عزت الله مولائی، قم : المعارف الاسلامیة.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، (١٤١٥ق). حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار (ع). قم : المعارف الاسلامیه.
حر عاملی، محمدبن حسن، (بیتا). اثبات الهدایه بالنصوص و المعجزات. تعلیق و اشراف ابوطالب تجلیل تبریزی، قم: المطبعه العلمیه.
حرعاملی، محمدبن حسن، (١٤٠٣ق). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه . بیروت : دار احیاءالثرات العربی.
حسینی قزوینی، سیدمحمد و همکاران، (١٤٢٨ق). موسوعه الامام الرضا (ع). قم: ولی عصر للدراسات الاسلامیه .
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسن بن علی محمدبن مفضل، (١٤٠٤ق). المفردات فی غریب القران. قم: الکتاب.
روزنامۀ جمهوری اسلامی، سال بیست و ششم، شمارۀ ٧٣٨٨، سه شنبه ١٥ دی ١٣٨٣: ١٠ و سال بیست و نهم، شمارۀ ٨٢٤٩، سه شنبه ٢٥ دی ١٣٨٦: ١١.
سیدبن طاووس، رضیالدین ابیالقاسم علیبن موسی بن جعفربن محمد، (١٣٦٧). الاقبال بالاعمال الحسنه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
سیدبن طاووس، رضیالدین ابیالقاسم علیبن موسی بن جعفربن محمد، (١٤١٧ق). اقبال الاعمال. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علیبن حسین بن بابویه قمی، (١٣٦٣ق). الامالی. قم: اسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علیبن حسین بن بابویه قمی، (١٣٨٠). عیون اخبار الرضا (ع). مترجمان حمیدرضا مستفید و علیاکبر غفاری، تهران : دارالکتب الاسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علیبن حسین بن بابویه قمی، (١٣٨٦). علل الشرایع. قم: مکتبه الداوری.
فرهنگ رضوی» زمستان 1392 - شماره 4 (صفحه 108)
صدوق، ابوجعفر محمدبن علیبن حسین بن بابویه قمی، (١٤٠٠ق). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. مترجم علیاکبر غفاری، تهران: صدوق.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علیبن حسین بن بابویه قمی، (بیتا). من لایحضره الفقیه. قم: جامعه المدرسین فی الحوره العلمیه .
طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، (١٣٣٨). اعلام الوری باعلام الهدی. تهران : اسلامیه.
طوسی، ابوجعفر محمدبن حسین علی، (١٣٦٥). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، ابوجعفر محمدبن حسین علی، (١٤١١ق). مصباح المتجهد و سلاح المتعبد. بیروت: فقه الشیعه .
طوسی، ابوجعفر محمدبن حسین علی، (١٤١٤ق). الامالی. قم: دارالثقافه.
فیض کاشانی، مولی محمدمحسن، (١٣٧٠). الوافی. اصفهان: مرکز تحقیقات علمی و دینی امام امیرالمؤمنین.
فیض کاشانی، مولی محمدمحسن ، (١٤٠٦ق). الوافی. اصفهان: مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی .
فیض کاشانی، مولی محمدمحسن ، (بیتا). المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء. قم: اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
کلینیرازی، ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق ، (١٤٠١ق). الکافی. تصحیح و تعلیق علیاکبر غفاری، بیروت : دارالتعارف للمطبوعات و دارصعب .
مجلسی، محمدباقر، (١٣١٤ق). تحفة الزائر. چاپ سنگی، تهران: آقامیرزا حسن.
مجلسی، محمدباقر، (١٤٠٣ق). بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع). بیروت : داراحیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدباقر، (١٤١٠ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه . قم: بنیاد فرهنگی حاج محمد کوشانپور.
مطهری، مرتضی، (١٣٧٧). قیام و انقلاب مهدی(ع) از دیدگاه فلسفۀ تاریخ. تهران: صدرا.
مفید، محمدبن محمدبن نعمان، (بی تا). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. مترجم هاشم رسولیمحلاتی، تهران: اسلامیه.
