شهید مطهری، ساخته های فرهنگیِ ناظر به قیامِ امام حسین – علیه السلام – را آغشته به تحریف می دانست و این تلقّی را در کتابِ «حماسه حسینی»، بسط داد. او می گوید تحریف به معنیِ عملی است که در اثرِ آن، واقعیّتی به صورتِ واژگونه و ناصواب، به دیگران منتقل شود. به بیان دیگر، تحریف عبارت است از تصرّف و تغییر در روایتِ یک واقعیّت که موجبِ معکوس شدن یا دست کم مخدوش شدنِ برداشتِ مخاطب از آن واقعیّت گردد. تحریف، بر دو گونه است: تحریفِ لفظی و تحریفِ معنوی. تحریفِ لفظی آن است که در صورتِ واژه ها و و ظاهرِ عبارات، دست برده شود، به گونه ای که کلام، از موضعِ اصلی اش خارج شود و هویّتی دیگر بیابد. تحریفِ معنوی نیز آن است که معنا و مفهومِ غلطی از یک عبارت یا واقعیّت اراده شود، بدونِ آن که صورتِ ظاهری، تغییر کرده باشد. مطهری معتقد است که در خوانشِ «تاریخی» و «تحلیلیِ» واقعۀ عاشورا، «تحریف های فراوانی» صورت گرفته است که مشتمل بر هر دو گونۀ تحریفِ لفظی و معنوی است و این تحریفات هم از سوی «علمای مورّخ و مفسّر» انجام شده و هم از سوی «توده های مردم»، و ازاین رو، هر دو مقصر هستند. این تحریف ها، همگی در جهتِ «تنزّلِ مرتبه»، «مسخ کردن» و «بی اثرکردنِ» واقعه عاشورا بوده است. تحریفِ معنوی از تحریفِ لفظی، بسیار خطرناک تر است؛ چنان که این نوع از تحریف، اثر و خاصیّت را از واقعه عاشورا ستانده است. تحریفِ معنوی در واقعیّت های اجتماعی، به این صورت روی می دهد که علل و دلایلی که به شکل گیریِ واقعیّت های اجتماعی انجامیده اند، دگرگون و دست کاری شوند.
1- دوگانۀ ارادت و احساس/ معرفت و بینش
سنّت و رویّۀ فکریِ مطهری این است که مسأله ها و معضله ها را از منظری «علمی» و «معرفتی» می نگرد و فارغ از واکنش های «عاطفی» و «احساسی»، به آنها پاسخ می دهد و آنها را تحلیل می کند. او می تواند ذهنِ خود را از داوری ها و واکنش های غیرمعرفتی تهی سازد و موضوعِ مطالعه را مستقل و مجرّد از احساساتِ مثبت و منفی، فهم نماید. البتّه این سخن به معنیِ نفیِ احساساتِ دینی یا ذمّ آن نیست، بلکه بدون شک، احساساتِ دینی نیز لازمۀ ایمانِ حقیقی است، امّا حلّ مسأله های علمی – اسلامی، باید مبتنی بر منطق و فارغ از عواطف و گرایش های درونی باشد. ازسوی دیگر، اگر تنها بر ارادت و احساساتِ دینیِ مخاطبان افزوده شود، امّا سهمِ معرفت و بینش پرداخته نشود، مبنای دیانت، سست و متزلزل خواهد شد و از تندبادها و طوفان های زمانه، در امان نخواهد بود.
2- دوگانۀ حماسه و حرکت/ مرثیه و سکون
مطهری می گوید تاریخ و حادثۀ عاشورا، دو بُعد و دو صفحه دارد: بُعدی که ناظر به جنایات و فجایعِ صورت گرفته در آن است که البتّه، بسیار دلخراش و تلخ است و از نوعِ مصیبت و رثاء است؛ و بُعدی که ناظر به متجلّی شدن حماسه ای عالی و انسانی و قدسی است که حقیقت در آن نمایان گشت. حادثۀ عاشورا از جنبۀ اجتماعی و نسبت به کسانی که مرتکبِ آن شدند، مظهرِ انحطاط در جامعۀ اسلامی بود. ازاین رو، باید همواره نسبت به آن تذکّر داده شود و بازخوانی و یادآوری شود، تا از آن عبرت آموخته شود و رویدادهای مشابه آن تکرار نگردد. او براین باور است که از یک سو، امام حسین – علیه السلام – شخصیّتی مقاوم و مقتدر و حماسه ساز است، نه منفعل و مغلوب؛ و ازسوی دیگر، حماسه ای که ایشان آفرید، حماسه ای الهی و انسانی است، نه حماسه ای قومی یا ملّی که به حوزۀ زمانی یا مکانیِ خاص منحصر یابد و فراگیر و عام و بشری نباشد.
یکی از خطاهایی که جامعۀ دینی در مقامِ تصویرگریِ حادثۀ عاشورا مرتکب شده، این است که از میانِ دو صفحه و دو بُعدِ این واقعه، تنها به بیان و نقلِ صفحۀ رقت بار و ظلمانی آن بسنده نموده و از پرداختن به ابعادِ حماسی و درخشان و عزّت مندانۀ آن، غفلت کرده است. ازاین رو، ما با نمودهای و جلوه های حماسی و قهرمانانۀ امام حسین – علیه السلام – و اصحابش آشنا نیستیم، درحالی که اساس و شالودۀ شخصیّتِ امام حسین – علیه السلام – «حماسه»، «شور»، «عظمت»، «صلابت»، «شدّت» و «ایستادگی» است، و این خصوصیّتِ عالی، در روایاتی که از آن حضرت به جامانده، به صورتِ چشمگیری دیده می شود. از نظرِ مطهری، نهضتِ انقلابی و حماسیِ امام حسین – علیه السلام – به جامعۀ اسلامی، شخصیّت و هویّت بخشید؛ زیرا در آن مقطعِ تاریخی، جامعۀ اسلامی به سببِ پاره ای کج روی ها و انتخاب های نابجا، در مسیری که رو به انحطاط و قهقرا داشت، فرو افتاده بود. ازاین رو، بازخوانیِ مستمرِ حادثۀ عاشورا، خود به خود به شکل گیری و تقویّتِ عنصرِ حماسه و شور و انقلابی گری در جامعۀ اسلامی منجر می گردد. نهضتِ آن حضرت، یک «حماسۀ بزرگِ الهی» بود که «حیاتِ تازه »ای در عالَمِ اسلام دمید؛ همچنان که اثر و خاصیّتِ واقعیّت های حماسی، این است که در روحِ انسان، موجی از «حمیّت» و «غیرت» و «شجاعت» و «صلابت» به وجود می آورنِد. آن حضرت در روزِ عاشورا، شعارهای زیادی داده است که در آنها، روحِ نهضتِ خودش را مشخص کرده است، ولی ما این شعارها را فراموش کرده و ما شعارهای وارونه ای را جایگزین شان کرده ایم. این شعارهای اصلی و اوّلیّه و تحریف نشده، نشان می دهند که قیامِ آن حضرت، چه ماهیّتی داشت و چه غایات و مقاصدی را دنبال کرد. در حقیقت، چنین شعارهایی، صورتِ بیرونی و نمادینِ فرهنگ و تفکّرِ حاکم بر قیامِ عاشورا بود. براین اساس، باید شعارهای ما نیز همچون ایشان، «مُحیی» و «زنده کننده» باشد، نه «مخدّر» و «بی حس کننده». باید در خوانشِ واقعۀ عاشورا، میانِ «مرثیه» و «حماسه»، تعادل و توازنِ منطقی و واقع گرایانه برقرار گردد، تا چنان نشود که سهمِ یکی به نفعِ دیگری، نادیده انگاشته شود و به این ترتیب، بُعد و لایه ای از واقعۀ عاشورا، به فراموشی سپرده شود. اتّفاقِ ناخوشایندی که در جامعۀ اسلامیِ معاصر رخ داده، این است که در رجوعِ به واقعۀ عاشورا، تنها به «رثاء» و «مرثیه» بسنده می شود و نیروهای انباشتۀ مولّدِ شور و حماسه و تحرّک و انقلابی گری که در آن نهفته است، استخراج نمی شود: «رثاء و مرثیه باید به شکلی باشد که درعین حال، آن حسِ قهرمانیِ حسینی را در وجودِ ما، تحریک و احیاء کند.»
مطهری می گوید دستورِ مؤکّدِ ائمۀ اطهار – علیهم السلام – درباره زنده نگاه داشتنِ یاد و تاریخِ واقعه عاشورا، بدان علّت است که ما در پرتوِ برقراری ارتباطِ روحی و فکری با حادثۀ عاشورا، خود را به صفات و خصایصِ عالیِ امام حسین – علیه السلام – بیاراییم و همچون او، آمادۀ فداکاری و ایثارگری در راهِ حقّ باشیم. اشک ریختنِ ما بر آن حضرت، هنگامی ارزش دارد و کمال آفرین است که بکوشیم روحِ ما با روحِ آن حضرت، هماهنگ و همسو شود و در حدّ و سطحِ خود، درسِ توحید و مقاومت را از ایشان بیاموزیم. ائمۀ اطهار – علیهم السلام – به این سبب بر ضرورتِ گرامیداشتِ حماسۀ عاشورا تأکید کرد ه اند که ما از رهگذرِ آن، با قیامِ امام حسین – علیه السلام – ارتباطِ فکری و قلبی برقرار کرده و عبر ت ها و آموزه هایش را فراگیریم. امام حسین – علیه السلام – با قیامِ خود، درسِ «ایستادگی»، «ظلم ستیزی»، «دلاوری»، «شجاعت»، «بندگی» و «امربه معروف و نهی ازمنکر» به مردم داد. این درس های آموزنده، همان ارزش های اسلامی هستند که رسولِ اکرم – صلی الله علیه وآله وسلم – آنها را به ارمغان آورد، ولی تحوّلاتی که پس از ایشان در جامعه اسلامی رخ داد، موجب گردید که این ارزش ها در زیرِ لایه های ضخیمی از غبارِ فراموشی و غفلت، دفن شوند.
در روایات آمده است: مَن بَکی أَو أَبکی أَو تَباکی فی مُصیبهِ الحُسین حُرِّمَت جَسَدَهُ علی النار و وَجَبَت لَهُ الجَنَّه/ هر آن که بر مصیبتِ حسین بگرید یا بگریاند یا خود را شبیهِ گریه کنندگان درآورد، جسدش بر آتش، حرام شده و بهشت بر او واجب می گردد.
مطهری می نویسد علّتِ قائل شدنِ چنین ارزشِ بزرگی برای برپاداشتنِ عزاداریِ امام حسین – علیه السلام – «تهییجِ احساساتِ بر ضدّ یزیدها و به سودِ حسین ها» بوده است. اگر آن حضرت به صورتِ یک «مکتب» درآمده باشد و نماد و نشانه یک منطقِ اجتماعی و نفی کننده منطقِ اجتماعی دیگری باشد، حتّی قطره ای اشک ریختن برای آن حضرت، به معنیِ نوعی سربازی و مبارزه و همراهی است. در شرایطِ خشن و خفقان آلودِ یزیدی، در حزبِ حسینی ها شرکت کردن و تظاهر به گریه کردن بر شهدا، نوعی «اعلامِ وابسته بودن به گروهِ اهلِ حقّ» و «اعلانِ جنگ با گروهِ اهلِ باطل» است. اینجاست که برپاداشتنِ عزاداریِ امام حسین – علیه السلام – «حرکت»، «موج» و «مبارزۀ اجتماعی» است، این در حالی است که مراسمِ کنونی، از مصادیقِ تبدیلِ «حرکت» و «جنبش» و «پویایی» به «بنیاد» و «توقف» و «ایستایی» است؛ به تدریج، «روح» و «فلسفۀ» این دستور، فراموش می شود و محتوای این ظرف، بیرون می ریزد و به یک «عادتِ فرهنگی»، فروکاهیده می شود که فاقدِ «جهت گیریِ اجتماعیِ خاص» است و فقط برای «کسبِ ثواب»، مراسمی را «مجرّد از وظایفِ اجتماعی» و «بی رابطه با حسین ها و یزیدهای زمان»، برپا دارند (که البتّه دیگر ثوابی هم در کار نخواهد بود). در چنین مراسمی است که اگر شخصِ یزیدبن معاویه هم از گور به در آید، حاضر است در آن شرکت کند، بلکه شاید بزرگ ترین مراسم را برپا دارد! در چنین مراسمی است که نه تنها تباکی اثر ندارد، بلکه اگر یک مَن اشک هم نثار کنیم، به جایی بَر نمی خورد.
3- دوگانۀ تاریخی و بی طرف/ عصری و سیاسی
قیامِ امام حسین – علیه السلام – را به دو صورت می توان روایت کرد: یک روایت، این قیام را در زندانِ «تاریخ»، حبس می کند و ارتباطِ آن را با «امروزِ ما» می گسلد و آن را «سپری شده» و «پایان یافته» معنا می کند؛ دیگری، روایتی که قیام را به «نیازها و شرایطِ اکنون» پیوند می دهد و در پیِ «درس آموزی» و «عبرت گیری» از آن است و آن را «تکرارپذیر» و «قابل اقتباس» می شمارد. نوعِ نخست از روایت، از «نقلیّاتِ تاریخی» فراتر نمی رود و به «سیاست و جامعۀ کنونی» نمی پردازد و جبهه بندی های حقّ و باطل را در گذشته های دور و ازدست رفته می جوید؛ امّا نوعِ دوّم از روایت، به تأمّلاتِ «تطبیقی» و «مقایسه ای» می پردازد و مشابهت ها را استخراج، و الگوها و قواعد و سنّت های اجتماعیِ ثابت را شناسایی می کند. مطهری به این دلیل به مسأله ها و مناقشاتِ کنونی می پردازد و از وضعِ اجتماعیِ موجود، انتقاد می کند و با برخی نیروهای سیاسیِ ساختارشکن و سکولار دست به گریبان می شود که قائل به نوعِ دوّم از روایت گری است و آن را تکلیفِ عالِمِ دینی می انگارد. او می کوشد تا به واسطۀ پرداختن به حادثۀ عاشورا، مباحثاتِ رایجِ اجتماعی را علاج کند. ندیدنِ نیازهای زمانه، «هیأتِ سکولار» را پدید می آورد که خود برخلافِ خطِ فکری سیدالشهداء – علیه السلام – است. این که مطهری به فهمِ «اکنون» در آینۀ «گذشته» می پردازد و در تاریخ، متوقف نمی ماند و وضعِ مستقر را در پرانتزِ تغافل نمی نهد، به شکل گیریِ اثری «انقلابی» انجامیده که تاریخِ پُر فرازونشیب را به صحنۀ صف بندی های معاصر کشانیده است.
چنانچه ما به عنوانِ شیعه، در «صورت» و «ظاهرِ» مراسمِ عزاداریِ ماهِ محرّم متوقف بمانیم و به «حقیقت» و «غایتِ» آن راه نیابیم، هرچند بی نصیب نبوده و بهره ای برده ایم، امّا مواجهۀ «سطحی» و «مناسکی» با ماهِ محرّم کجا، و مواجهۀ «عمیق» و «معرفت اندیشانه» با آن کجا. قیامِ عاشورا را در «تاریخ»، محبوس کردن و آن را به «خلاء ها و ضرورت های زمانۀ خویش» پیوند ندادن، با سرشت و ذاتِ این قیام، سازگار نیست؛ چراکه قیامِ عاشورا، واقعیّتی «فراتاریخی» و «قابل الگوبرداری» است که باید در فرهنگِ عمومیِ شیعیان، «جاری» و «زنده» باشد، به طوری که همگان آمادۀ خَلقِ حماسه ای ازاین دست در زمانۀ خویش باشند. در غیر این صورت، قیامِ عاشورا از قفسِ «زمان» و «مکانِ» خود فراتر نرفته و «حادثه ساز» و «مولّد» و «حماسه آفرین» نخواهد بود؛ بلکه واقعه ای است که رخ داده و تمام شده و از ما در برابرِ آن، کاری بیش از بزرگداشت و عزاداری و حُزن، ساخته نیست.
بازخوانیِ «معرفتی» و «عقلانیِ» قیامِ عاشورا، خاصِ «دورۀ پیشاانقلاب» نیست، بلکه در «دورۀ پس ازانقلاب» نیز هرچند «انقلاب» به وقوع پیوسته، امّا «انقلابی گری» پایان نیافته که ما از چنین روحیّه ای، بی نیاز باشیم. انقلاب، واقعیّتی «مستمر» و «تدریجی» ا ست، نه «لحظه ای» و «نقطه ای». پس سخن گفتن از دورۀ پس ازانقلاب، به معنیِ عبور از انقلاب و انقلابی گری نیست، بلکه اشاره به دوره ای است که انقلاب بر آن سایه افکنده و خارج از سیطره و اقتضائاتِ انقلاب نیست. اگر چنین است، که است، «وجوه و اضلاعِ انقلابیِ قیام عاشورا»، همچنان در خورِ مطالعه و تدقیق است و باید از این منظر به آن نگریست و درس آموخت و عبرت اندوخت. در دورۀ پس ازانقلاب، ناگهان مدینۀ فاضله شکل نمی گیرد و همۀ امور، اصلاح و بسامان نمی شوند و این گونه نیست که انقلاب، خواه ناخواه تداوم یابد و از مسیرِ اصیل و اوّلیّۀ خود منحرف نگردد، بلکه به تعبیرِ مطهری، باید گفت «تداومِ انقلاب»، بسی دشوارتر از «ایجادِ انقلاب» است. انقلاب به این دلیل تحقّق می یابد که دشمنانِ خویش را مغلوب می کند، امّا دشمنانِ مغلوب، همچنان در کمین هستند که انقلاب را برانداخته و از درون، تهی و پوک گردانند. پس «نزاع» و «کشمکش» و «مبارزه»، ادامه دارد؛ چون انقلاب، در معرضِ «خطر» است و اگر غفلت شود، تمامِ داشته ها به آسانی از دست خواهند رفت و در چشم برهم زدنی، «انقلاب» به «ضدّانقلاب» تبدیل می شود. و مگر آنچه که در کربلا رخ داد، حاصلِ استحاله شدنِ انقلابِ رسولِ اکرم – صلی الله علیه وآله وسلم- نبود؟! قیامِ عاشورا، در جامعۀ پس ازانقلابیِ رسولِ اکرم به وقوع پیوست، امّا جامعه ای که از «ماهیّت» و «حقیقتِ» انقلابِ قدسیِ آن حضرت، فاصله گرفته و جز به «ظواهر» و «قالب ها»، مقیّد و پایبند نبود. آنچه که کاسۀ صبرِ امام حسین- علیه السلام – را لبریز کرد و ایشان را به قیامِ شهادت طلبانه برانگیخت، مشاهدۀ همین «وضعِ اجتماعی» بود. قیامِ عاشورا، خود انقلابی برای احیاء و نجاتِ انقلابِ رسولِ اکرم بود؛ انقلابی که به تدریج، از «ارزش ها» و «آرمان ها»یش خالی گشته و جز پوسته و قشری بی محتوا و بی مضمون، از آن باقی نمانده بود. ازاین رو، قیامِ عاشورا هم بر «بنانهادنِ جامعۀ اسلامی» دلالت دارد و به کارِ «انقلاب کردن» می آید، و هم متناسب با «اصلاحِ جامعۀ اسلامی» و «بازتولید و بازسازیِ ارزش های مهجور و به حاشیه رانده شدۀ آن» است.
پس باید در فهمِ ناقص و سطحیِ خود از قیامِ عاشورا، تجدیدنظر کنیم و عاشورا را آن گونه درک و تحلیل کنیم که در عمل، در «امتداد»ش قرار گیریم و به مثابهِ «الگو»یی که قابل اقتباس است، آن را به کار ببندیم. امروز که بیش از هر زمانِ دیگری انقلاب در خطرِ «استحالۀ باطنی» و «فرسایشِ ایدئولوژیک» قرار گرفته و کسانی حتّی در لایه های رسمی و حاکمیّتی، به دنبالِ «عبور از ایدئولوژیِ انقلابی» هستند، ما به چنین روایتِ حماسی و معرفتی از قیامِ عاشورا که به اصلاح و بازسازیِ جامعۀ اسلامی بینجامد، سخت محتاجیم. آن ذخیره و ثروتِ تاریخیِ ما که چنین قابلیّتی دارد و می توان با اطمینان خاطر به آن تکیه کرد و نیروهای انقلابی را در پرتوِ دلالت ها و اقتضائاتش بسیج کرد، حماسۀ الهی و اسلامیِ امام حسین – علیه السلام – است. روحِ قدسیِ حضرتِ حسین بن علی – علیه السلام – در نهضت و انقلابِ اسلامی، به ما یاری رساند و مردم را در راستای براندازیِ سلطنتِ طاغوتی و برپاییِ حکومتِ اسلامی، بسیج کرد. الهام از حماسۀ کربلا، رزمندگان ما را در طولِ هشت سال دفاعِ مقدّس، به سوی جبهه های نبرد سوق داد و مقاوم و شهادت طلب گردانید. فتنۀ اجتماعیِ سالِ هشتادوهشت، به واسطۀ قیامِ نهمِ دی ماه پایان یافت که این نیز ریشه در ماهِ محرّم و لُطف و فضلِ آن حضرت داشت که به چنین صورتی، تجلّی و تعیّن یافت و انقلاب را از خطری بس بزرگ و پیچیده، رها ساخت. چنین اتّصال و ارتباطی با عاشورا، محصولِ فهم و درکیِ «روزآمد/ عصری/ اکنونی/ فراتاریخی» و «سیاسی/ انقلابی/ انتقادی/ ساختارشکن» از آن است، نه دریافت ها و تلقی های «گذشته مَدار/ تاریخی/ غیرعصری/ بی کارکرد» و «شخصی/ محافظه کارانه/ احساسی/ هیجانی.»
منطقِ عاشورا، منطقِ «انقلابی گری» و «حماسه آفرینی» و «امربه معروف و نهی ازمنکر» است، نه منطقِ «سکوت» و «انفعال» و «بی تفاوتی». خوانش ها، برداشت ها، شعرها، روضه ها، آئین ها و مناسکی که به نامِ بزرگداشتِ قیامِ عاشورا برپا می شوند، امّا به «واقعیّت های جامعه» نمی نگرند و دغدغه و حسّاسیّتی نسبت به «چالش ها و تنگناهای انقلابِ اسلامی» ندارند، ازآنجاکه «جهت گیریِ سکولاریستی» را برگُزیده اند، برخلافِ غایت و دلالتِ عاشورا رفتار می کنند. به بیان دیگر، «هیئت های سکولار»، چون با منطقِ امام حسین – علیه السلام – سازگار نیستند و مبنای قیامِ آن حضرت را نادیده می گیرند، شعار و پیامِ اصلیِ آن حضرت را می میرانند و قیامِ عاشورا را از حقیقتش تهی می سازند. اگر امام حسین – علیه السلام – بی تفاوتی در پیش می گرفت و به اوضاع و احوالِ جامعۀ اسلامی اعتنا نمی کرد و دغدغۀ احیای سنّت ها و اماتۀ بدعت ها بر اساسِ معیارهای انقلابِ رسولِ اکرم ایشان را برنمی انگیخت و به قیام وانمی داشت، حماسۀ عاشورا شکل نمی گرفت و ایشان به چنین منزلتی دست نمی یافت.
حسّاسیّت های ما نسبت به قیامِ امام حسین – علیه السلام – در سرگذشتِ آن حضرت در روزهای تاسوعا و عاشورا خلاصه شده است، به طوری که شناختِ چندانی از آنچه که در دورۀ پیش از این، بر آن حضرت رفته است، نداریم. این تلقّی از قیامِ آن حضرت را می توان تلقّیِ نقطه ای و لحظه ای نامید. در این تلقّی، قیامِ امام حسین – علیه السلام – به نوعی روایت می شود که گویا «دفعی» و «ناگهانی» بوده و در لحظه ای از تاریخ، همۀ وقایع و رویدادها، انباشته و متراکم شده و پیش از آن، هیچ «ریشه» و «زمینه» ای وجود نداشته است، حال آن که چنین نیست. روایتِ واقع نما و دقیق از قیامِ امام حسین – علیه السلام – روایتِ خطی و روندی است، نه روایتِ نقطه ای و لحظه ای. برداشتِ حکیمانه از قیام امام حسین – علیه السلام – آن برداشتی است که مبدأ بحث را رحلتِ رسولِ اکرم – صلی الله علیه وآله وسلم – قرار دهد و آن گاه به حلّ این مسأله بپردازد که در طولِ پنجاه سال پس از رحلتِ ایشان، چه حوادثی رخ داد که موجب گشت مردم به دعوتِ امام حسین – علیه السلام – پاسخ ندهند و آن حضرت با وضعی فجیع در کربلا به شهادت برسد. ازاین رو، در تحلیلِ مطهری، به «عللِ بعید» و «عللِ متوسط» نگریسته شده و سلسله ای از شرایط و عوامل بازگو شده اند که در امتدادِ یک روندِ تاریخی، به قیامِ امام حسین – علیه السلام – و سرانجام، شهادتِ آن حضرت منتهی گردیده اند. ناآگاهی نسبت به این پیشینۀ تاریخیِ تعیین کننده و پُرحادثه، فهم و درکِ قیامِ امام حسین – علیه السلام – را بر ما دشوار می کند.
4- دوگانۀ فردی و خویشاوندی/ اجتماعی و عامّ
برداشت هایی از قیامِ امام حسین -علیه السلام – که در «سطحِ خُرد» قرار می گیرند، قلمروِ نزاع را به «انگیزه های شخصی و قومی» فرومی کاهند، امّا برداشت هایی که در «سطحِ کلان» قرار می گیرند، این کشمکش و ستیز را «اجتماعی» و «فراگیر» می بینند و بر وقوعِ انحراف های اساسی در جامعۀ اسلامی تأکید می کنند. قیامِ امام حسین – علیه السلام – را نمی توان با «مناسباتِ شخصی و خصوصی» توضیح داد، بلکه مسأله این بوده که در طولِ چندین دهه پس از رحلتِ رسولِ اکرم – صلی الله علیه وآله وسلم – «جامعۀ اسلامی» مبتلا به امراض و آفت های هولناکی گردید که مسیرِ حرکتِ آن را از طرحی که ایشان درافکنده بود، خارج کرد و می رفت که از اسلام، جز نامی در تاریخ باقی نماند. ازاین رو، مطهری به شرایطِ اجتماعی و عینی، حسّاس است و در پاره های مختلفِ کتابِ خویش، به «تحلیل های اجتماعی» رو می آورد و به شرحِ بسترها و واقعیّت های ساختاری که قیامِ امام حسین – علیه السلام – را احاطه کرده بودند و نقشِ ایجادی داشتند، می پردازد. براین اساس می توان گفت سنّتِ تحلیلیِ رایج در میانِ کسانی که به مطالعۀ قیامِ امام حسین – علیه السلام – پرداخته اند، بیشتر «تفهّمی» و در «سطحِ خُرد» بوده است، امّا مطهری با اثرِ خود، یک چرخشِ نظری ایجاد کرد و رهیافتِ «تبیینی» و «ساختاری» را که به «سطحِ کلان» تعلّق دارد، به کار گرفت. این رهیافت، با مقصودِ مطهری در این اثر که انتقاد از وضعِ سیاسی و اجتماعی است، سازگار است و وصولِ به آن را تسهیل می کند.
5- دوگانۀ تکیه بر نقلیّاتِ تاریخیِ غیرواقعی/ حساسیّتِ نسبت به صدق
مطهری به مصادیق و نمونه هایی از تحریفاتِ لفظی و ظاهریِ صورت گرفته در نقلِ واقعۀ عاشورا اشاره کرده است که مربوط به شخصیّت های اصلیِ نقش آفرین در این حماسۀ تاریخی بوده و یا مربوط به کیفیّت ها و کمّیّت های رویدادهای عاشورا. این در حالی است که حادثۀ عاشورا از نگاهِ نکته سنجِ مورّخانِ آن دوران، پنهان نمانده، بلکه حتّی حوادثِ جزئی نیز با دقت، ضبط و ثبت شده است؛ به گونه ای که کمتر واقعه ای است که از نظرِ نقل های معتبر، به اندازۀ حادثۀ کربلا، غنی باشد. خوشبختانه اسنادِ درخورِ توجّهی به جامانده است که زوایای گوناگونِ حادثۀ عاشورا را روشن و واضح می کنند. این اسناد، چند دسته اند: خطبه هایی که شخصِ امام حسین – علیه السلام – در حجاز و در مسیرِ سفر به کربلا و در کربلا خوانده است، خطبه هایی که اصحابِ آن حضرت خوانده اند؛ گفتگوها و پرسش هایی که با آن حضرت از سوی اصحاب و دشمن شده است؛ نامه هایی که میانِ ایشان و دیگران مبادله گردیده؛ و نقل های افرادی که در واقعۀ عاشورا، حاضر و ناظر بوده اند و جزئیّات را ثبت و ضبط کرده اند. با این که هیچ ماجرایی در تاریخ های مربوط به چهارده قرنِ پیش، به اندازۀ حادثۀ کربلا، تاریخ معتبر ندارد، ولی ما، چهرۀ این حادثۀ تابناکِ تاریخی را مشوّه کرده ایم. ازاین رو، گزاف نیست اگر گفته شود ما مرتکبِ «بزرگ ترین خیانت ها» به امام حسین – علیه السلام – شده ایم.
6- دوگانۀ نقلی و تعبّدی/ عقلی و تحقیقی
در اسلام، تقلید در اصولِ دین، جایز نیست؛ به این معنی که انسانِ مسلمان باید بر اساسِ حجّت و دلیل، به اسلام و اصولِ آن ایمان آورد، نه چون دیگری و دیگران چنین کرده اند. امّا نگاهِ محقّقانه و استدلالی، به سایرِ ساحاتِ دین نیز مطلوب است؛ چون ارکانِ ایمان و باور را در انسان، استوار می سازد. در دورۀ کنونی که تفکّرِ اسلامی، آماجِ شبهات و اشکالاتِ معارضان و مخالفان است، برداشت های «عقلی» و «برون دینی»، اهمّیّت بیشتری پیدا می کند؛ چراکه ذهن های آغشته به شبهات و تماس یافته با مباحثِ منطقی و عقلی، پاسخ هایی از همین جنس می طلبند و چندان، تسلیمِ «تعبّد» و «تقلید» نمی شوند. مطالعاتی که دربارۀ قیامِ امام حسین -علیه السلام – انجام شده، تا حدودِ زیادی بیگانه با رویکردِ یادشده هستند و همچنان در فضا و جهانی به سرمی برند که چنین اقتضائاتی نداشته است. امّا مطهری که بیشتر با مباحث و مقولاتِ عقلی مأنوس بوده و از قلّه های فلسفۀ اسلامی در دورۀ کنونی به شمار می آید، رویکردِ یادشده را در پیش گرفته و از آن زاویه، به قیام نگریسته است. براین اساس، حتّی آن دسته از جوانانی که گرفتارِ شبهات و ابهامات برخاسته از القائاتِ جریانِ روشنفکریِ سکولار شده اند نیز می توانند با مباحثِ ایشان، ارتباط برقرار کنند و از آن بهره ببرند، بلکه باید گفت جنسِ مباحثِ مطهری در زمینۀ قیامِ امام حسین – علیه السلام- بیشتر با دغدغه ها و مسأله های این قشر، پیوند دارد.
البتّه مباحثِ عقلی و منطقی از لحاظِ اعتبار و استحکام، یک دست و همگون نیستند؛ برخی «کم مایه» و «عامّه پسند» هستند و برخی «غنی» و «فاخر». کسانی تلاش می کنند تا به مطالعاتِ دینیِ خود، هویّتِ عقلی و فلسفی بدهند و دلایلِ برون دینی اقامه کنند، امّا گرفتارِ پریشان گویی و سطحی نگری می شوند و در مقامِ دفاع از دین، ناکام می مانند. استدلال پردازیِ قوی و مستحکم، از هر کسی ساخته نیست. مطهری، درعین این که به دلایلِ درون دینی توجّه داشته و خوانشِ خود را از قیامِ امام حسین – علیه السلام – به مباحثِ عقلی منحصر نکرده، همواره تلاش نموده است تا برای ذهن هایی که به برداشت های نقلیِ محض رضایت نمی دهند، دلایلِ منطقی و فلسفی اقامه کند، با این قید که دلایلِ وی، بسیار دقیق و عمیق هستند. استدلال های او از لحاظِ صورت و ظواهر، ساده و عامّه فهم هستند؛ یعنی در آنها اصطلاحاتِ حوزوی و پیچیده، کمتر به کار رفته است و حتّی از طریقِ مثال ها و مصادیقی که به ذهنِ مخاطب نزدیک تر هستند، استدلال ها روان تر و ساده تر شده اند، امّا از لحاظِ مادّه و مضمون، استدلال های وی، نظرِ اهلِ تأمّل را به خود جلب می کنند و اشکال کنندگان را به سکوت و تسلیم وامی دارند. این ترکیب، ترکیبِ کم نظیر و هنرمندانه ای است.
7- دوگانۀ مفروضاتِ اکثری/ مفروضاتِ اقلّی
خصوصیّتِ تمایزبخشِ دیگری که کتابِ مطهری از آن برخوردار است، این است که مفروضاتِ آن، اقلّی است، نه اکثری. مقصود این است که مطهری در مباحثِ خود، بسیاری از مشهورات و مقبولات را نادیده گرفته و کلامِ خود را بر آنها استوار نساخته است، بلکه عرصۀ استدلال پردازی را به آنها نیز تعمیم داده و دربارۀ آنها نیز پرسش ها را بی پاسخ ننهاده است. روشن است که دربارۀ قیامِ امام حسین – علیه السلام – و مسأله های مترتّب بر آن، مجموعه ای از شناخت ها و باورها وجود دارند که همچون قضایای بدیهی، مفروض انگاشته می شوند، حال آن که چه بسا، این قبیل بدیهیّاتِ عُرفی نیز، با اشکالاتِ نوپدید مواجه شده و در اذهان، سست و کم رنگ گردیده باشند.
8- دوگانۀ خنثی انگاریِ روشِ عزاداری/ ارزش بار انگاریِ روشِ عزاداری
مطهری به شیوه برگزاریِ عزاداری مراسمِ ماهِ محرّم، انتقاد می کند و آن را با عقل و شرع، معارض می داند: این مراسمِ عاشورا، فقط بهانه اش برپاداشتنِ عزاداری برای امام حسین است، امّا در واقع، «نمایشِ تفریح و تفنّن» است! وقتی انسان در یک کار، بخواهد «تابعِ نَفسِ» خودش باشد، از اینجا سر درمی آورد. امّا آیا این کار، با منطق یا شرع، جور درمی آید؟! پاسخ این است که نه. سابقه این «عادت های غلط در عزاداری ها»، صدسال بیشتر نیست.
