بیست‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی روز گذشته با حضور بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران افتتاح شد. این دور از نمایشگاه بین‌المللی نفت در شرایطی آغاز به کار کرد که معافیت خریداران نفت ایران از تحریم‌ها از امروز (دومین روز برگزاری نمایشگاه) به‌طور رسمی ازسوی آمریکا لغو شد. با لغو این معافیت‌ها، یکی از مهم‌ترین سوال‌های پیش روی بازار جهانی نفت چگونگی تداوم فروش نفت ایران از تاریخ دوم مه به آن سو است. این سوال در حالی ابعادی جهانی دارد که مهم ترین بعد داخلی آن، تداوم عرضه نفت ایران به بازار بدون دخالت جریان‌های فساد است. این بحث یکی از سه محور با اهمیت است که روز گذشته در سخنرانی زنگنه و پاسخ‌های او به سوالات «دنیای‌اقتصاد» مطرح شد. دو محور دیگر صحبت‌های زنگنه به رد اخبار و حاشیه‌های پیرامون سهمیه‌بندی بنزین و بیانیه او خطاب به کشورهای عضو اوپک و مساله پوشش جای خالی نفت ایران در بازار نفت اختصاص یافت. اما سوال یاد شده در شرایطی وجود دارد که نگرانی از شکل گرفتن «بابک زنجانی‌های جدید» یکی از دغدغه‌های مهم وزارت نفت ایران است. این نگرانی از مدت‌ها قبل و پس از اعلام خروج آمریکا از توافق بین‌المللی برجام از سوی وزیر نفت طرح شده بود. حال با پایان یافتن معافیت‌های شش ماهه از تحریم‌های نفتی برای هشت کشور خریدار نفت ایران و تصمیم دولت دونالد ترامپ برای تمدید نکردن آنها، این نگرانی از سوی وزیر نفت کتمان نمی‌شود.
بیژن زنگنه در پاسخ به سوال «دنیای‌اقتصاد» در رابطه با «نگرانی از ظهور بابک زنجانی‌های جدید با سخت‌تر شدن فشار تحریم‌های نفتی» گفت: ما تلاشمان این است که هم کارمان را بکنیم و هم اجازه ندهیم که اتفاقات گذشته رقم بخورد.» نگرانی از بروز فسادهای جدید مانند آنچه در دور قبلی تحریم‌ها در زمینه فروش نفت شاهد بودیم، در شرایطی وجود دارد که فشار بی‌سابقه آمریکا برای فروش نفت ایران اجازه شفاف‌سازی در زمینه فروش نفت را نمی‌دهد. زنگنه در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» گفت: در رابطه با ظهور زنجانی‌های جدید نگرانی وجود دارد اما دلیل نمی‌شود به این خاطر اطلاعاتمان را به آمریکا بدهیم. وزیر نفت در ادامه شفاف‌سازی در زمینه صادرات نفت در شرایط فعلی را غیرممکن و به نفع آمریکا اعلام کرد. پیش از این یکی از راهکارهای شفاف‌سازی صادرات نفت در دوران تحریم و پیشگیری از فساد، عرضه انواع نفت خام در بورس انرژی تهران بود. این روش هم اکنون در حال پیگیری است و در تازه ترین معامله‌ای که در بورس انرژی شکل گرفت، از مجموع عرضه یک‌میلیون بشکه نفت سنگین در بورس انرژی، دو محموله 35 هزار بشکه‌ای به فروش رسید. سیاست مسکوت باقی گذاشتن اطلاعات و ارقام مربوط به فروش نفت، ماه‌هاست از سوی وزارت نفت ایران و با تاکید زنگنه بر عدم ارائه اطلاعات به آمریکا پیگیری می‌شود. با این حال موسسات بین‌المللی با استفاده از ردیابی تانکرهای حمل نفت ایران هر ماه عرضه نفت ایران به بازار نفت را تخمین می‌زنند. با وجود تلاش آمریکا برای صفر کردن صادرات نفت ایران، موسسات بین‌المللی مانند وودمکنزی، حداکثر فروش نفت ایران به مشتریانش را بیش از 700 هزار بشکه در روز تخمین می‌زنند. حفظ این میزان از صادرات در شرایط تحریم در حالی به خودی خود اقدامی دشوار است که باید دید وزارت نفت ایران برای ایزوله کردن این محموله‌ها از جریان فساد چه برنامه‌ای دارد. یکی از روش‌هایی که روز گذشته از سوی مسعود کرباسیان، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران برای فروش نفت ایران به خبرگزاری تسنیم اعلام شد این بود که «شرکت‌های خارجی می‌توانند در تجارت با ایران، در صورت تمایل، به ازای کالاهایی که به ایران می‌فروشند و هر نوع تجارتی که با کشور دارند، متقاضی خرید نفت خام شده و نفت خام تحویل بگیرند.» کرباسیان همچنین اعلام کرد: «شرکت‌های متقاضی تجارت با ایران می‌توانند در زمینه توسعه صنعت نفت نیز سرمایه‌گذاری کرده و بخشی از نفتی را که تولید می‌کنند، به ازای بازگشت هزینه‌های سرمایه‌گذاری و سود این سرمایه‌گذاری، با خود ببرند.»
سردرگمی بنزینی
«تمام حرف‌هایی که راجع به بنزین گفته‌اند تکذیب می‌کنم.» این پاسخی است که زنگنه به تمام ابهامات پیرامون عرضه بنزین به «دنیای‌اقتصاد» می‌دهد. اشاره زنگنه به خبرهایی است که از هفته گذشته از سوی برخی خبرگزاری‌ها پیرامون بنزین منتشر می‌شود. بازگشت سهمیه‌بندی بنزین (از ساعت 24 چهارشنبه 12 اردیبهشت) یا خرید بنزین صرفه‌جویی شده مردم از سوی دولت نمونه‌هایی از اخبار بنزینی است که این روزها سوالات زیادی برای مردم ایجاد کرده است. هرچند زنگنه روز گذشته تلاش کرد با تکذیب تمام اخبار یا شایعات بنزینی به سوالات مردم پاسخ بگوید، با این حال این تلاش او بی‌نتیجه ماند؛ زیرا از بعدازظهر روز گذشته صف‌های طولانی در مقابل جایگاه‌ها برای پر کردن باک خودروها با بنزین هزار تومانی نشان داد که بازار شایعه و بی‌عملی دولت در رابطه با تعیین سیاست‌های صحیح بنزینی، شرایطی را برای آنها ایجاد کرده که سیگنال نگرانی می‌دهد.
با توجه به تولید بیش از 105 میلیون لیتر در داخل کشور می‌توان گفت بازگشت بنزین سهمیه‌بندی محل «نگرانی» نیست و در فقدان روش‌های اصلاحی دیگر توزیع سوخت، می‌تواند به معنای واکسیناسیون بنزینی در شرایط تحریم و نوسانات ارزی باشد. با این حال فضای گنگی که با انتشار اخبار بنزینی از سوی برخی خبرگزاری‌ها برای مردم ایجاد شده، در نبود توضیحات شفاف از سوی مقامات دولتی دارد، صف‌های طولانی در مقابل جایگاه‌های سوخت را به همراه داشته و اثر عکس در میان مردم ایجاد کرده است. این در حالی است که به‌نظر می‌رسد اگر چرایی لزوم تغییر در سیاست‌های بنزینی به درستی به مردم توضیح داده می‌شد، شاید شاهد نگرانی از کوچ احتمالی بنزین هزار تومانی پس از چهار سال ثبات آن روی این قیمت نبودیم. «دنیای‌اقتصاد» پیش از این در سلسله گزارش‌هایی به لزوم اصلاح قیمت بنزین و لزوم کنترل مصرف این کالای استراتژیک به منظور جلوگیری از قاچاق و حفظ خودکفایی در تولید این کالا پرداخته است. تداوم روند فعلی مصرف و عدم اصلاح قیمت بنزین علاوه بر تهدید جدی خودکفایی تولید بنزین، به سوخت شدن میلیاردها تومان یارانه زیر سایه قیمت غیرواقعی تداوم می‌بخشد. به دنبال تکذیب زنگنه، اخبار منتشرشده از سوی خبرگزاری‌های داخلی نشان می‌دهد «در پی تشدید فشار نمایندگان مجلس شورای اسلامی به دولت، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی اعلام کرده؛ پنجشنبه (دوازدهم اردیبهشت ماه) زمان اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین نیست و زمان اجرا متعاقبا اعلام می‌شود.» در عین حال نمایندگان مجلس در شرایطی همراهی لازم برای اصلاح سیاست‌های بنزینی را با دولت ندارند که در گامی فراتر مانع استفاده دولت از اختیاراتش در زمینه توزیع یا تغییر قیمت بنزین می‌شوند. به‌نظر می‌رسد فقدان چشم‌انداز بلندمدت در رابطه با مساله تولید بنزین و میزان مصرف آن؛ مهم‌ترین مانع همراهی نمایندگان مجلس با دولت در زمینه اصلاح سیاست‌های بنزینی است.
مجموع تولید روزانه بنزین کشور در حال‌حاضر بیش از 105 میلیون لیتر در روز است و با در نظر گرفتن رشد پیش‌بینی رشد مصرف 2/ 10 درصدی، انتظار می‌رود میزان مصرف در سال‌جاری از مجموع تولید سبقت گرفته و نه‌تنها فرصت پیوستن ایران به باشگاه صادرکنندگان بنزین را از بین ببرد؛ بلکه خطر وابستگی به واردات بنزین در دوران تحریم را برای کشور ایجاد کند.
بیانیه وزیر نفت
وزیر نفت اما در مراسم افتتاح بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی نفت تهران ظرفیت‌های مازاد اعلام‌شده از سوی برخی کشورها را بزرگنمایی و اغراق‌آمیز دانست و گفت: بازار نفت را با بیانیه نمی‌شود اداره کرد و آنچه تعیین‌کننده است، تولید واقعی نفتی است که در بازار عرضه می‌شود. زنگنه همچنین درباره اظهارنظرهای صورت گرفته مبنی بر وجود ظرفیت مازاد در بازار نفت واکنش نشان داد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر گفته‌ام صفر کردن صادرات نفت ایران گرچه آرزوی آمریکایی‌هاست، اما خیالی واهی است. هر صاحب‌نظر مستقلی در بازار می‌داند که ظرفیت‌های مازاد اعلام‌شده از سوی بعضی از کشورها بزرگنمایی و اغراق است.
وزیر نفت در ادامه بیانیه روز گذشته تاکید کرد «ما با هیچ کشوری در منطقه دشمنی نداریم، اما دو کشور همسایه ما مرتب سعی می‌کنند با بیانیه‌ها و صحبت‌های خود با اتکای به بزرگنمایی ظرفیت مازاد خود به بازار اطمینان دهند که با خروج ایران از بازار نفت مشکلی در بخش عرضه ایجاد نمی‌شود. اما این کشورها نه‌تنها در بخش ظرفیت‌شان بلکه در ذخایر خودشان هم اغراق می‌کنند و تا به حال نتوانسته‌اند تایید هیچ مرجع مستقل بین‌المللی را برای ذخایر نجومی که می‌گویند بگیرند؛ برای اینکه اسناد و مدارک فنی کافی را ندارند.» وزیر نفت در ادامه گفت: پیش‌تر هم گفته‌ام که امور دنیا به این سادگی‌ها که آمریکا و برخی از حامیان و محرکانش فکر می‌کنند نیست؛ بازار نفت را با بیانیه نمی‌شود اداره کرد و آنچه که تعیین‌کننده است، تولید واقعی نفتی است که در بازار عرضه می‌شود.
تاکید بر شکننده بودن بازار نفت بخش دیگر بیانیه زنگنه بود: شکنندگی بازار نفت با بیانیه و سخنرانی، عنوان کردن نبود کمبود در بازار، کارهای نمایشی و ایجاد جو روانی مثبت جبران نمی‌شود، وضع بازار با التهاب‌هایی که ممکن است در کشورهای دیگر مانند لیبی و هر جای دیگر به وقوع بپیوندند و در عین حال تلاطم‌های غیرقابل‌پیش‌بینی اما محتمل؛ هر آن شکننده است.
بخش مهم دیگر این بیانیه به تاکید بر استفاده سیاسی نکردن ایران از ابزار نفت اختصاص داشت. زنگنه در این زمینه گفت: ایران هیچ‌گاه از نفت به‌عنوان ابزار سیاسی استفاده نکرده است؛ هرکسی که از نفت به‌عنوان ابزار سیاسی استفاده کند باید تبعات آن را هم بپذیرد. وی با اشاره به نگرانی برخی از کشورها که نگران آینده سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) به دلیل لایحه نوپک هستند، تصریح کرد: آنها به دنبال همکاری اوپک و غیراوپک هستند و همین‌طور به دنبال جذب تولیدکنندگان کوچک به‌عنوان اعضای جدید اوپک هستند که کار خوبی است، در حالی که همان کشورها با راهی که می‌روند با استفاده از نفت به‌عنوان سلاح برای دو عضو بنیان‌گذار اوپک اتحاد این سازمان را به تفرقه بدل می‌کنند و مرگ و فروپاشی اوپک را رقم می‌زنند که مسوولیت این کار با آنهاست.
سارا مالکی
