روزنامه همشهری - فرشته رضایی: آیین بومی «نوروز بَل» هم‌زمان با آغاز سال نو دیلمی در گاه‌شماری باستانی گیلان، فردا (17 مرداد) از ساعت 15 تا 20 در روستای هالی‌دشت لنگرود برگزار می‌شود.
«نوروز بل» از آیین‌های کهن کوه‌نشیان گیلان است. این آیین بعد از جریان نوسازی و تغییر و تحولات اجتماعی عصر جدید رو به فراموشی بود که در یکی دو دهه اخیر با تلاش پژوهشگران و دوستداران فرهنگ گیلانی دوباره مورد توجه قرار گرفت. بر همین اساس همه ساله جشن نوروز بل در مناطق کوهستانی گیلان که محل زندگی دامداران است، برگزار می‌شود. اهمیت و توجه مردم منطقه به این آیین تا حدی است که نوروز بل در سال 96 از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان میراث غیرملموس گیلان به ثبت ملی رسید.
واژه «نوروز» به معنای اولین روز بهار نیست، بلکه به معنای اولین روز سال نو است. سال نو هم در فرهنگ‌ها و کشور‌های مختلف در فصول و زمان‌های مختلفی تحویل می‌شود. بنا برهمین تعریف باید گفت که در گاه‌شمار دیلمی هم سال نو در نیمه تابستان تحویل می‌شد و نمونه آن را می‌توان در تقویم البرزنشینان دیگر هم دید.
آیینی از کوه‌نشینان گیلان
دبیر اجرایی این آیین می‌گوید: مطابق با گاه‌شماری قدیم گیلان، فردا مطابق با 30 اسفند در تقویم دیلمی است. طبق رسم بر جا مانده از گیل و دیلم در شب سال نو در کوهستان‌های گیلان، جشن سال نو برگزار می‌شود.
صفرعلی رمضانی که از فعالان حوزه موسیقی بومی و پژوهشگران فرهنگ عامه گیلان است، می‌افزاید: همانند نوروز باستانی، نوروز دیلمی نیز با برگزاری آیین‌ها و جشن‌هایی همراه است. از سال‌های بسیار دور مردم کوه‌های شرقی گیلان در دیلمان، املش و همچنین کوه‌های غرب مازندران در شب سال نو با روشن کردن آتش و برگزاری دیگر آیین‌های محلی به استقبال سال نو می‌روند.
وی این آیین را متعلق به کوه‌نشینان گیلان می‌داند و اظهار می‌کند: گالش‌ها به دلیل سهولت در حفظ کردن، روز‌های ماه را به عدد می‌شناختند. اگرچه امروزه در گاه‌شمار «بهدینان» اسامی روز‌های ماه دارای عناوینی، چون رام، باد، دی و آذر است.
فلسفه تحویل سال باستانی
اگر بخواهیم سری به تاریخ دورو دراز «گالش»ها (کوه‌نشینان) گیلان بزنیم، خواهیم دید که آن‌ها سنت تحویل سال باستانی ایرانی را دنبال می‌کردند. زیرا پس از ظهور اسلام تقویم رسمی کشور تغییر کرد و بر اساس تقویم اسلامی شد. از آنجا که این تقویم سیار است و سال جدید اسلامی مقارن با اول ماه محرم حلول می‌کند، دامداران و کشاورزان گیلانی نمی‌توانستند محاسبه‌های اقتصادی مانند پرداخت مالیات سرانه را بر اساس تقویم اسلامی انجام دهند. زیرا محرم ممکن بود در زمانی به پاییز در زمانی به زمستان برخورد کند.
کشاورزی و دامداری پایه اقتصاد منطقه بود و همین مساله موجب شد آن‌ها روال گذشته را برای محاسبه سال دنبال کنند. باید توجه داشت که تقویم سال نو شمسی رایج و رسمی کشور عمرش به یک قرن هم نمی‌رسد. تا پیش از این هم تاریخ رسمی کشور براساس تقویم قمری محاسبه می‌شد. همچنین تقویم جلالی هم در قرون بعدی اسلامی یعنی در دوره خوارزمشاهیان و از سوی دانشمندان ایرانی زیر نظر عمرخیام نیشابوری تهیه و تدوین شده بود.
البته روایت و مستند‌هایی هم وجود دارد که زمان تعیین سال دیلمی براساس سال مرگ یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، بوده است که این مساله با شروع این سال دیلمی همخوانی دارد. حال تبیین همین موضوع برای گیلانی‌های امروزی بسیار دشوار است. چون دراین گاه‌شمار اصطلاحات زیادی وجود دارد که هر یک برای تشریح نیازمند توضیح زیادی است. بر همین اساس هم گیلانی‌های امروزی فقط در چنین روزی گرد هم جمع می‌شوند و این روز را جشن می‌گیرند.
1400 سال قدمت
دبیر اجرایی آیین «نوروز بَل» هم با بیان این‌که این رویداد جزو فرهنگ ماست، درباره برگزاری این آیین در استان می‌گوید: هزاران سال است این آیین در گیلان گرامی داشته می‌شود و یک آیین کاربردی است. بعضی افراد این آیین را به زرتشتیان منصوب می‌کنند در حالی که زرتشت 2500 سال قدمت دارد و این آیین 1400 سال.
رمضانی می‌افزاید: معتقدم ملتی می‌تواند روی پای خود بایستد که خودش را بشناسد. ما گیلانی‌ها نیز باید خودمان را بشناسیم. ما گاه‌شمار مخصوص و آیین‌های خود را داریم. شناخت این آیین‌ها موجب می‌شود خودمان را پیدا کنیم.
جذب گردشگر با برگزاری آیین‌های بومی
دبیر اجرایی این آیین درباره جذب گردشگر با این آیین هم توضیح می‌دهد: این آیین‌ها جاذبه زیادی برای گردشگران دارند. «نوروز بَل» می‌تواند به صنعت گردشگری رونق بدهد. اگر به صورت منظم، هدفمند و با برنامه برگزار شود، هزاران گردشگر حتی گردشگران خارجی را به گیلان می‌کشاند.
وی با بیان این‌که «نوروز بَل» موسیقی و لباس مخصوص خود را دارد، می‌افزاید: افراد زیادی در دنیا میلیون‌ها دلار خرج می‌کنند تا مناسک باستانی را از نزدیک ببینند. حالا «نوروز بَل» با آن شکل و شمایل شاد و رنگارنگش یک ظرفیت بالقوه برای جذب گردشگران خارجی است. این پژوهشگر فرهنگ گیلانی ادامه می‌دهد: در چند سال اخیر به طور منظم و از سوی گروه‌های مختلف این آیین برپا شده و استقبال مردم بی‌نظیر بوده است که نشان می‌دهد برخلاف سال‌های گذشته که سخت‌گیری‌هایی وجود داشت، اگر به آیین‌های بومی اهمیت دهیم، سبب جذب گردشگر می‌شویم.
این هنرمند موسیقی فولکلوریک گیلان با بیان این‌که تعداد زیادی از اشعار فولکلوریک منطقه، از آوا‌ها و نوا‌ها گرفته تا ترانه‌ها، در این مراسم خوانده می‌شوند، هم می‌گوید: ترانه محلی معروف «گروم گروم گروم بل (صدای شکستن و سوختن هیزم) / نوروزما و نوروز بل (اشاره به روز آغازین و شعله نوروزی) / نوسال ببون سال سو (دعا: خدایا سال نو سال نور و سرشار روشنایی باشد) / نو بدی خونه واشو (تازگی و طراوت را به عنوان پاگشای عروس سال تازه ارمغان بده)» مهم‌ترین آن است.
جشنی بر مبنای تقویم خورشیدی
در پژوهش‌های محقق فقید حوزه فرهنگ ایرانی، زنده‌یاد عبدالرحمان عمادی، آمده است: «نوروز بَل در حقیقت جشنی است مربوط به تقویم خورشیدی مردم بسیار قدیم از عهد کاسیان، پیش از عهد هخامنشیان، پیش از ماد‌ها و بر مبنای علمی است. مبنای علمی اش هم از خورشید شروع می‌شود. ماهی که این کار را می‌کنند، ماه مرداد است که در زردتشتی امرداد خوانده می‌شود و ماه شیر و خورشید است. یعنی برجی که خانه اختصاصی خورشید است. از 7 ستاره نجوم قدیم، یک ستاره که خداوند و فرمانروای روز بود خورشید است. خانه نجومی خورشید در نجوم قدیم Sunday است که می‌شود روز یکشنبه. ماه مرداد هم ماه شیر و خورشید است. در این تقویم، اول نوروز ما بر مبنای تقویم خورشیدی، از خورشید شروع می‌شود و درست هم هست، چون تقویم در تمام اقوام متمدن و شهرنشین و دهقان از خورشید است.»
