نقش امام رضا(ع) در گسترش تشیّع در ایران

حضرت رضا علیه السلام هشتمین پیشوای شیعیان همزمان با شروع قرن سوم هجری وارد ایران شدند. از سال 12 ق. فتوحات اسلامی در ایران شروع گشت و همزمان به خصوص در دوران خلافت علی علیه السلام انس گرفتن مردم با خاندان آل بیت علیه السلام و تشیع در این سرزمین نفوذ یافت؛ مناطقی مثل مداین، قم و خراسان اولین مناطقی بودند که در همان سده اول هجری به تشیع گرایش پیدا کردند تا قرن چهارم حکومت آل بویه و نهضت‌های متعدد علویان در ایران به وقوع پیوست و تعداد زیادی از سادات علوی از شاخه حسنی و حسینی برای در امان ماندن از ظلم و جور خلفای اموی و عباسی به ایران مهاجرت کردند و باعث گسترش هرچه بیشتر تشیع در ایران شدند. 

تشیع در ایران 

در زمان خلیفه دوم سه جنگ قادسیه جلولا و نهاوند بین مسلمانان و ایرانیان صورت گرفت که منجر به نابودی امپراطوری بزرگ ساسانیان و ورود اسلام به مناطق ایران گردید. 
اولین جنگ بزرگی که منجر به فتوحات زیادی از جمله مداین گشت، جنگ قادسیه بود. ابن اعثم کوفی در کتاب الفتوح حوادث این واقعه را به طور مفصل بیان کرده است. 

دومین نبرد که حائز اهمیت است جنگ جلولا می‌باشد جریان این جنگ را نیز کتاب اخبار الطوال بیان کرده است. 
سومین نبرد مهم و سرنوشت سازی که به فتح الفتوح نیز شهرت پیدا کرد جنگ نهاوند بود، این نبرد در سال 19 هجری قمری و به فرماندهی نعمان بن مقرن اتفاق افتاد و در نهایت به صلح و پرداخت جزیه منجر شد این واقعه نیز به طور مختصر در فتوح البلدان نقل شده است. 

در روند گسترش تشیع در ایران تا پیش از ورود امام رضا علیه السلام افرادی و سرزمینهایی نقش داشتند که از آن میان مدائن به عنوان اولین نقطه شروع و گسترش تشیع به سراسر ایران مشهور شده است. در آن روزگار مدائن پایتخت ساسانیان و مقر پادشاهان ایران محسوب می‌شد از کسانی که نقش عمده‌ای در گسترش تشیع از مداین به سراسر ایران داشتند، می‌توان به حدیفه بن یمان و سلمان فارسی استانداران این شهر از سوی خلفا اشاره نمود.

موضع گیری‌های عدالت خواهانه حضرت علی علیه السلام در حمایت از اهل ذمه و توصیه به عاملانش در پرهیز از ظلم و ستم نسبت به ایشان، یکی از عوامل توجه به تشیع در این سرزمین است. 

قیام مختار بن ابوعبید ثقفی بر علیه حکومت بنی امیه برای اولین بار ارتباط و همسویی ایرانیان با تشیع را به صورت نسبتاً گسترده فراهم آورده. تعداد موالی ایرانیان در میان لشگریان مختار چنان چشم گیر بود که برخی آن قیام را جنبشی علیه اعراب به شمار آوردند.

رمز موفقیت مختار این بود که نیازهای ایرانیان را دریافت و در ارتقاء منزلت اجتماعی غیر عرب کوشید.
بنابراین قیام مختار در روند رشد کمی و کیفی دین اسلام در ایران مرحله‌ای مهم شمرده می‌شود. 

در این بین نباید از قیام یحیی بن زید نیز چشم پوشید. 

شهرهای قم کاشان آوه و خراسان از مناطقی به شمار می‌روند که تشیع را تا قرن سوم پذیرفته و وجود شیعیانی در این شهرها گزارش شده است.

ورود امام رضا علیه السلام به ایران 

ورود امام رضا علیه السلام به ایران و خراسان، زمینه گسترش طرفداران حضرت و تقویت شیعه را فراهم آورد.

الف) امام رضا علیه السلام در مسیر مرو

هم زمان با شروع قرن سوم هجری، مأمون حضرت رضا علیه السلام را از مدینه، به مرو فرا خواند و امام با اکراه و اجبار به سوی مرو حرکت داده شدند. تمام تلاش در این حرکت اجباری بر این بود که حضرت به عنوان امام معصوم و بزرگ شیعیان شناخته نشوند، مأمون به گونه‌ای سفر حضرت را از دور مدیریت می‌نمود که بعد رهبری معنوی و امامت امام مخفی بماند اما امام علیه السلام این تحدید را به فرصت تبدیل نمود و از آن به بهترین شیوه در مسیر گسترش فرهنگ اسلام ناب بهره جست.

رجاء بن ابی ضحاک که مأمور آوردن امام به مرو بود در مورد اتفاقات و حوادث طول سفر این گونه می‌گوید: 
مأمون مرا فرستاد که علی بن موسی الرضا علیه السلام را از مدینه به نزد او حاضر کنم و مرا امر کرد که او را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم و از راه قم نیاورم و امر کرد که شب و روز مواظب او باشم تا او را وارد خراسان سازم.

پس من از مدینه تا مرو با او بودم و به خدا سوگند، که من مردی پرهیزکارتر از او در نزد خدا و کثیر الذکرتر در جمیع اوقات خود از او و ترسنده تر از خدا از او ندیدم. چون صبح می‌شد نماز صبح می‌خواند پس از آن روی به مردم می‌کرد و ایشان را حدیث و موعظه می‌فرمود تا نزدیک زوال پس از آن تجدید وضو کرده و به مصلای خود باز می‌گشت... .

او در هیچ شهری فرود نمی‌آمد مگر آنکه مردم روی به آن جانب می‌آوردند و معالم دین خود را از او پرسش می‌کردند پس جواب می‌داد و بسیار حدیث می‌کرد از پدرش از پدرانش از علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله.

ب) نقل حدیث سلسلة الذهب در نیشابور

هر چند در مسیر امام از مدینه تا مرو، سعی شده بود که از مراکز و مناطق شیعه نشین دوری کنند و در شهرهای دیگر حضرت ناشناخته باشند، اما در نیشابور یکی از پر جمعیت‌ترین اجتماعات صورت گرفت و حدیث «سلسله الذهب» توسط امام رضا علیه السلام نقل شد و امامت به عنوان اصلی پس از توحید طرح گردید و این در حقیقت گسترش فکر و مبانی شیعه بود.

«محمد بن موسی بن متوکل، با سند از اسحاق بن راهویه روایت کرد که گفت: زمانی که علی بن موسی علیه السلام به نیشابور، تصمیم ترک نیشابور را به سوی مأمون داشت، محدثینی که در این دیار بودند همه سر راه او آمده گفتند یا ابن رسول الله از میان ما می‌روی و ما را به حدیثی از احادیث جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله [که از آن] بهره مند نمی‌سازی؟ این در حالی بود که آن حضرت در عماری نشسته بود سر خویش از عماری بیرون آورد و فرمود: شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که گفت شنیدم از پدرم جعفر بن محمد که گفت شنیدم از پدرم محمد بن علی که گفت شنیدم از پدرم علی ابن الحسین که گفت شنیدم از پدرم حسین به علی که گفت شنیدم از پدرم امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام که گفت شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: شنیدم از جبرئیل که می‌گفت: شنیدم خداوند عزوجل فرمود: کلمه لا اله الا الله حصار و قلعه من است پس هر که به قلعه من داخل گردد از عذاب من ایمن خواهد بود. ابن راهویه می‌گوید هنگامی که عماری حرکت کرد آن جناب به آواز بلند فرمود: این شروطی دارد و من خود از جمله شروط آن هستم.

اقدامات عملی امام رضا علیه السلام برای تقویت تشیع در ایران 

وجود امام در ایران باعث تقویت تشیع و ارتقاء و افزایش شیعیان گشت از جمله اقدامات حضرت در این راستا می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود.

الف) تشکیل جلسات مناظره

دوره‌ای که امام در آن می‌زیستند اسلام به بلاد مختلف گسترش یافته بود و کتاب‌های آن بلاد به عربی ترجمه می‌شد. این امر خود موجی از مباحث کلامی را در این عصر آغاز نموده بود، لذا امام علیه السلام برای دفاع از کیان دین و نمایاندن اسلام واقعی در جلسات مناظره با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف شرکت می‌نمودند. در این میان مأمون نیز با انگیزه‌های مختلف نشست‌ها و مناظرات علمی گوناگونی با ادیان و فرق درباره امامت، نبوت و... برگزار می‌کرد و در تمام این نشست‌ها در پی آن بود تا به گمان خویش امام را محکوم کند.

اما از باب «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» همه توطئه‌های او نقش بر آب شده و محبوبیت حضرت بیشتر و بر تعداد شیعیان افزوده می‌شد.

ب) رفت و آمد شیعیان به محضر امام رضا علیه السلام

موقعیت پیش آمده برای امام و استقرار ایشان در مرو زمینه رفت و آمد شیعیان را به محضر امام رضا علیه السلام بیشتر از پیش فراهم آورد. روایت ذیل بیانگر این مساله و نگرانی مأمون از گسترش و رواج تشیع است.

از عبدالسلام بن صالح هروی روایت شده است که گفت، خبر به مأمون رسید که حضرت ابا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام مجالسی منعقد می‌کند و سخن می‌گوید و مردم شیفته او می‌شوند، یعنی اعتقاد به او پیدا می‌کنند؛ مأمون حاجب خود محمد بن عمرو علوی طوسی را امر کرد که مردم را از مجلس آن بزرگوار دور کند و او را نزد مأمون حاضر سازد.

ج) نامه نگاری‌های امام رضا علیه السلام

مجموعه نامه‌های امام به افراد و اشخاص مختلف در مورد مسائل گوناگون از قبیل، اثبات جایگاه اهل بیت علیه السلام مباحث کلامی و اعتقادی و... همه در تبیین و تشریع مبانی تشیع و نشانگر تبلیغ و ارشاد و گسترش تشیع است. برای نمونه آن حضرت نامه‌ای به عبدالله جندب نوشته و در مورد جایگاه اهل بیت علیه السلام توضیح داده است: 

«از عبدالله جندب روایت شده که حضرت رضا علیه السلام به او نوشت: امام بعد همانا محمد صلی علیه السلام امین خدا بود در میان خلقش و چون آن حضرت درگذشت ما خانواده وارث او شدیم، پس ما هستیم امین خدا در زمین، علم بلاها و مردن‌ها و نژاد عرب و تولد اسلام نزد ماست (یعنی نژاد صحیح و فاسد عرب را می‌شناسیم و از محل تولد اسلام که دل انسانست آگاهیم) و چون هر که را ببینیم می‌شناسیم که حقیقتاً مؤمن است یا منافق و نام شیعیان ما و نام پدرانشان نزد ما ثبت است.

خدا از ما و آنها پیمان گرفته (که ما رهبر آنها باشیم و آنها پیرو ما) بر سر هر آبی که ما وارد شویم آنها هم وارد شوند و در هر جا در آییم در آینده (اشاره به حوض کوثر و بهشت و مقام علیین) جز ما و ایشان کسی در کیش اسلام نیست، مائیم نجیب و رستگار و مائیم بازماندگان پیغمبران و مائیم فرزندان اوصیا و ما در کتاب خدای عزوجل خصوصیت داریم و ما به قرآن سزاوارتریم تا مردم دیگر و ما به پیغمبر نزدیک‌تریم تا مردم دیگر.

د) پشتیبانی اقتصادی و کمک به مستمندان

«امام اموال خود را در روز عرفه میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض فضل بن سهل که آن را زیان خوانده بود امام آن را غنیمت دانست»

هـ) پشتیبانی فرهنگی و تشویق شعرا

حضرت از هر فرصتی در راه ترویج تشیع بهره می‌جست، حتی از شعر و شاعران؛ از جمله شیعیان ارادتمند شیعه، دعبل خزاعی بود که با سرودن قصیده و ذکر تاریخ شیعه پیام مظلومیت را به گوش همه می‌رساند.

«دعبل گوید: چون به خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم فرمود: یکی از سروده‌هایت را برایم بخوان و من خواندم:
مدارس آیات خلت من تلاوه و منزل وحی مقفر العرصات

تا به این بیت رسیدم که: 
اذا وتروا مدوا الی واتریهم اکفا عن الاوتار منقبضات

امام آنچنان گریست که از هوش رفت خدمتگزارش اشاره کرد که آرام گیر. ساعتی درنگ کرد و سپس فرمود بخوان و من خواندم تا به همان بیت رسیدم و همان حال نخستین دست داد و من ساکت شدم.

بعد ساعتی امام فرمود: بخوان و من تا به آخر قصیده خواندم حضرت سه بار فرمود احسنت و دستور داد ده هزار درهم از سکه هائی که به نام حضرتش سکه خورده بود و پس از آن به هیچ کس ندادند به من دهند و با فرمانی به خانواده خود، خادم حضرت جامه‌های بسیاری برایم آورد.

آثار حضور امام رضا علیه السلام در تقویت تشیع در ایران

فعالیت‌های علمی و تبلیغی امام در گسترش و ارتقاء تشیع در ایران به حدی بود که آثار آن بعد از شهادت امام به روشنی دیده می‌شد از باب نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم.

الف) آثار و بناها

آثار به جا مانده از حضور امام علیه السلام در مسیر حرکت به مرو، در شهرها و مناطقی که به نحوی محل استقرار امام بوده، به عنوان پایگاهی برای شیعه شناخته می‌شود.
مسجد امام رضا علیه السلام در اهواز، دو نقطه منسوب به امام در شوشتر، قدمگاهی در شرق دزفول، قدمگاهی و مسجد امام رضا علیه السلام در ارجان و ابرقو، وجود چندین قدمگاه در یزد، قدمگاه ده شیر در فراشاه، وجود درختی با عنوان موم رضا در روستای بافران، حمام و مسجد و قدمگاه در نائین و حمام رضا و قدمگاه در نیشابور، از جمله اماکن به جا مانده از زمان امام می‌باشد که بیانگر وجود محبین و شیعه بعد از آن حضرت در این امکان می‌باشد.

ب) مهاجرت سادات

با توجه به فراهم شدن زمینه نسبی برای حضور شیعیان به ویژه سادات در ایران بعد از سفر امام بسیاری از آنان به خراسان مهاجرت نمودند.
-ابوهاشم محمد فرزند اذرع از فرزندان حسن بن حسن به علی بن ابیطالب اول کسی بود که به قم وارد شد در «آوند» کاشان و همدان نیز از فرزندزادگان امامان علیه السلام مستقر شدند.

-از فرزندان زید بن حسن بن علی ابنطالب که در طبرستان مدتی اقامت و سپس به قم آمدند، ابوالقاسم بود که جد ابوالقاسم رازی است عیسی بن احمد به ری رفت و آنجا را وطن خویش قرار داد.

-اول کسی که از سادات حسینی به قم آمد ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام بود.
-حضرت فاطمه معصومه علیه السلام از سادات حسینی و فرزندان امام موسی بن جعفر علیه السلام است که با تعدادی از خاندان و وابستگان به قم آمدند.
-از سادات رضوی که با سال 256 قمری از کوفه به قم آمد ابوجعفر موسی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر علیه السلام بود.

-از سادات موسوی ابوعبدالله حسین بن احمد موسوی که جد او ابوعبدالله اسحق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بود به همراه دیگر اعراب به قم آمد.
-ابوعلی احمد فرزند ابوعبدالله حسین از قم به آوه رفته و در آنجا خانواده‌ای تشکیل داد. جعفر دیباج در زمان مأمون به جرجان آمده و در آنجا وفات یافت.
-ابوالفضل حسین برادر ابوحسن علی بن دینوری و جد سادات اشرف دینور است که به بلاد دیلم رفت.

-در عهد معتصم عباسی (218- 227 ق) محمد بن قاسم از نوادگان امام حسین علیه السلام در طالقان بر علیه خلیفه قیام کرد. 
-در حکومت متوکل عباسی، حسن بن زید حسینی در طبرستان و دیلم حضور داشت و در همین ایام محمد بن محمد بن جعفر که از سادات حسینی و از نسل عمر بن علی بن الحسین علیه السلام بود را در نیشابور به زندانش انداختند. 

-در ایام مستعین عباسی، ابوالحسین یحیی بن عمر بن حسین بر ضد دستگاه خلافت در خراسان قیام کرد. 
-جعفر بن محمد حسینی در ری به قتل رسید. 
-ابراهیم بن محمد، از نسل ابوالفضل العباس و حسین بن محمد حسنی در قزوین به قتل رسید.
-احمد بن محمد حسینی در عهد خلافت معتمد به نیشابور تبعید شد. 

-در عهد معتضد محمد بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن علیه السلام معروف به داعی و صاحب طبرستان قیام کرد و سرانجام در دروازه گرگان جنگی در گرفت و محمد بن زید در این جنگ به خاک و خون غلطید. هنوز رمقی در بدن داشت که او را از میدان جنگ به گرگان برده و در آنجا در گذشت.
-حسین بن علی بن محمد بن علی بن اسماعیل بن جعفر علیه السلام در تفلیس که از شهرهای ارمینه است به دست قومی معروف به صفار کشته شد.
-حسن بن عیسی حسینی در گرگان به دست خجستانی کشته شد. 

ج) قیام‌های سادات بر علیه خلافت جور

اهمیت نفوذ شیعه و گستردگی آن پس از ورود آن حضرت در خراسان به گونه‌ای شد که زمینه قیام‌های علوی را فراهم آورد که به برخی از آنها در قسمت پیش اشاره شد، از جمله این قیام‌ها، قیام محمد بن قاسم است او در سال 219 هجری در طالقان قیام کرد و هدف از این حرکت را حمایت شخصی از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله جهت اقامه حکومت عدل شمرده و در نتیجه بسیاری از مردم به دور او حلقه زدند.

در نهایت میان او و سرداران عبدالله بن طاهر در ناحیه طالقان و کوه‌های آن نبردهایی رخ داد و منجر به شکست محمد بن قاسم انجامید و او جان سالم از معرکه به در برده و به یکی از ولایت‌های خراسان که اهالی آنجا دعوتش کرده بودند رفت.

حاکم برای پیدا کردن مکان مخفی او جایزه‌ای گرانبها معین نمود، در نتیجه برای به دست آوردن این جایزه افرادی محل او را گزارش دادند.
وی پس از دستگیری و تحمل شکنجه‌هایی به واسطه کمک تعدادی از یاران خویش از کام مرگ فرار کرد. 

بنابراین، اوضاع شیعیان ایران با ورود حضرت تغییر یافت و آثار و ابنیه‌های تاریخی و قدمگاه‌های به جا مانده از زمان ایشان، مهاجرات سادات علوی به ویژه حضرت معصومه علیه السلام به ایران و قیام برخی از سادات، شواهدی است بر گسترش و نفوذ تشیع بعد از امام هشتم علیه السلام [در] ایران.

منبع:

نقش امام رضا علیه السلام در ارتقاء و تقویت تشیع در ایران، کریم حسنی، کتاب مجموعه مقالات برگزیده همایش علمی- پژوهشی زلال اندیشه رضوی، در دسترس در پایگاه «معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی»