بررسی دیدگاه قرآن درباره شایعه پراکنی و راه های مبارزه با آن

فلسفه وجودی اجتماع، تامین امنیت و رفاه و آرامش و آسایش است؛ بنابراین هر چیزی که این فلسفه اجتماعی را تهدید کند، به عنوان دشمن اجتماع تلقی شده و باید حذف شود. از جمله مهم ترین عوامل تهدید درونی اجتماع، شایعاتی است که امنیت روانی جامعه را در معرض خطر قرار می دهد و امنیت را از آن سلب می کند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآن نقش شایعات را در تخریب امنیت اجتماعی و راههای مبارزه با شایعات را تبیین کرده است.

آثار تخریبی شایعات در اجتماع

از نظر قرآن، انتشار اخباری که صحت و سقم آن تایید نشده، به عنوان شایعه بد تلقی شده و حرام شمرده می شود؛ زیرا تولید اخبار مشکوک و بی پایه، جایز نیست (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)؛ و آثار مخربی بر رفتار فردی و جمعی افراد جامعه بجا می گذارد و انسان و اجتماع را از حرکت در مسیر درست و راست خارج و دور می سازد.

اصولا از نظر قرآن، اجتماع قرآنی و امت اسلامی، جامعه ای عقلانی است، به طوری که عقلانیت و منطق بر اندیشه ها و انگیزه های آن حاکمیت دارد. بنابراین، آنچه جزم او را شکل می دهد، منطق عقلانی است. قضایایی که در عقل و اندیشه او شکل می گیرد، براساس مبادی و مبانی منطق است. در اجتماع جاهلی، آنچه در مقام اندیشه حرف اول را می زند همانا وهم و خیال است که در قالب ظن (گمان) و تخرص (تخمین) مدیریت اندیشه را به عهده می گیرد. شکی نیست ظن و گمان نمی تواند جایگزین مطمئنی برای علم قطعی و یقینی جازم باشد: وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا یغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیئًا؛ و ایشان را به این کار علم و آگاهی نیست، جز ظن و گمان خود را پیروی نمی کنند؛ و در واقع گمان در وصول به حقیقت هیچ سودی نمی رساند. (نجم، آیه 28)

از نظر قرآن هر جامعه ای که به جای مبادی و مبانی عقلانی، بر مبادی و مبانی ظنی می اندیشد و عمل می کند، جامعه ای جاهلی است. در این جوامع اخباری که رد و بدل می شود، ظنی است؛ بنابراین در تولید اخبار و انتشار آن براساس وهم و خیال و ظن و گمان و تخمین عمل و رفتار می شود و افراد بدون آنکه تحقیق قطعی از صحت و سقم اخبار به دست آورند، به انتشار آن می پردازند. این همان عملی است که امروزه به عنوان شایعه سازی و شایعه پراکنی مطرح است و به عنوان عامل مخرب امنیت اجتماعی و آرامش روانی مورد تحلیل عالمان و کارشناسان و نخبگان در علوم انسانی قرار می گیرد. همچنین ظهور ابزارهای نوظهور همچون شبکه های اجتماعی و اطلاع رسانی بستری بسیار روان و آسان برای بروز انواع شایعات و شایعه سازی شده است. از این رو پرداختن به مقوله شایعه سازی در عصر حاضر و آثار آن ضروری می نماید. از مهم ترین آثار مخرب شایعه پراکنی به معنای انتشار اخباری که صحت و سقم آن از نظر منطقی تایید نشده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- اضطراب: انتشار اخبار بی پایه و اساس، موجب اضطراب در افراد جامعه می شود و امنیت روانی اجتماع را در معرض خطر قرار می دهد. تشویش، نگرانی و رفتارهای نامتعادل با توجه به تاثیر خبر می تواند شدت و ضعف داشته باشد. تاثیر خبر نیز بستگی به میزان اهمیت محتوای آن در زندگی مردم دارد. پس هر خبری که امنیت جانی، مالی و عرضی مردم را نشانه بگیرد از درجه حساسیت بیشتری برخوردار خواهد بود. اخبار نادرست و بی پایه از حمله نظامی یا احتمال آن، می تواند بحران فراگیری را موجب می شود و موجی عظیم و سهمگین از اضطراب در سطح وسیعی از مردم ایجاد کند. اصولا هر خبری که به حوزه امنیت و ناامنی اجتماعی بستگی دارد، باید پیش از انتشار از سوی افراد، از صحت و سقم آن تحقیق شود و مسئولان مربوط در جریان آن قرار گیرند؛ زیرا انتشار چنین اخباری می تواند جامعه ای را با بحران مواجه کرده و موجبات هرج و مرج و شورش گسترده را فراهم آورد. (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیه 60) تعبیری که خداوند در قرآن درباره اخبار با درجه حساسیت بالای اجتماعی و در عین حال بی پایه و اساس آورده، اصطلاح ارجاف است. ارجاف به چیزی گفته می شود که همچون زلزله دارای تکانه های شدید است. مرجفون کسانی هستند که نه تنها به انتشار اخبار بی پایه و شایعات می پردازند؛ بلکه خود آنان شایعه سازانی هستند که اخبارشان همچون زلزله جامعه را به لرزه در آورده و گاه به سبب ایجاد شورش آن را زیر و رو کرده و شخم می زند و اثری از اجتماع باقی نمی گذارد. (احزاب، آیه 60)

2- ارتداد و نابودی اجتماع: از دیگر آثاری که برای شایعات و اخبار بی پایه و اساس می توان بر شمرد، ایجاد فضایی است که افراد اجتماع را به واگرایی سوق می دهد و زمینه ساز ارتداد افراد آن و در نتیجه فروپاشی اجتماعی به نام امت می شود؛ زیرا امت، مجموعه افراد از اقوام و قبایل و فرهنگ ها و نژادهای گوناگون است که به هدف متعالی گرد هم آمده و به قصد تحقق آن براساس یک رویه به نام شریعت عمل می کنند. در حقیقت، امت دارای فلسفه و سبک زندگی خاصی است که مرامنامه آن را تشکیل می دهد. امت اسلام، یکی از امت های مهم از اجتماع بشری است که بیرون از دایره قومیت و نژاد و مانند آن شکل گرفته و همه افراد بشری را تحت پوشش خود قرار می دهد. برخی از شایعات آنچنان مخرب و زیانبار است که می تواند افراد یک امت را متزلزل کرده و اجتماع امت را نابود سازد. به عنوان نمونه شایعه مرگ یا قتل رهبر امت که بنیاد اجتماع امت بر آن شکل گرفته، می تواند افراد را به جای همگرایی و انسجام، به سوی واگرایی سوق دهد و امت را نابود سازد بی آنکه افراد آن نابود شده باشند. به سخن دیگر، موجب ارتداد فکری و عملی آنان شده و آنان را از همراهی با فلسفه و سبک زندگی و اساسنامه امت دور و جدا می کند و این گونه است که آن امت از میان می رود. خداوند نسبت به چنین رویکردی از سوی امت اسلام هشدار می دهد و از آنان می خواهد حتی در صورت درستی خبر مرگ رهبر نباید آنان از مرامنامه امت دست بردارند، بلکه با حفظ ساختار، همچنان به راه خویش ادامه دهند تا به هدف متعالی دست یابند؛ اما این هشدار الهی نشان می دهد که ظرفیتی در شایعات است که می تواند چنین آثار مخرب و زیانباری را بجا گذارد و امت را از اسلام و اهداف آن دور سازد. (آل عمران، آیه 144)

3- شکست: از دیگر آثار مخرب اجتماعی شایعات شکست است. برخی از شایعات می تواند همان طوری که ارتداد و اضطراب اجتماعی را ایجاد کند یا دامن بزند، می تواند بستری برای هرج و مرج در میدان های نبرد شود و مدیریت میدان نبرد را از مهار خارج کند. این گونه است که شکست در میدان نبرد از پیامدهای شایعه سازی است. هر چه شایعه در حوزه امور حساس تری نسبت به امت باشد، به همان میزان تاثیر شایعه و آثار مخرب آن نیز بیشتر خواهد بود. به عنوان نمونه اخبار کشته شدن فرمانده و رهبری می تواند افراد متزلزل را از ادامه نبرد بازدارد و بحران در مدیریت میدان ایجاد کند. این گونه است که شکست برای متاثران از شایعه حتمی و قطعی است. (آل عمران، آیه 144) البته کسانی که براساس مرامنامه امت اسلام فعالیت می کنند در صورت حتی صحت خبر، بر پایه آتش به اختیار عمل می کنند و اجازه تقدم به دشمن را نمی دهند بلکه با تثیبت مواضع خودی بر آن می شوند تا اوضاع را سر و سامان دهند و شکست را از جامعه و میدان نبرد دور سازند. به هرحال، نمی توان از آثار مخرب و زیانبار شایعه ها از جمله شکست به سبب تعلل افراد اجتماع چشم پوشید و آن را نادیده گرفت. همین تاثیر سوء است که آموزه های قرآنی به شدت علیه شایعه پراکنی مواضع سخت و شدیدی گرفته است.

4- هتک حرمت: چنان که گفته شد، اخبار در برخی از حوزه ها مانند جانی، مالی و عرضی به سبب درجه حساسیت انسان نسبت به آن، می تواند تاثیرات مثبت و منفی بزرگی بجا بگذارد. شایعات و اخبار بی پایه در حوزه عرضی می تواند زمینه ساز بحران های اخلاقی و حتی اجتماعی بزرگ و بلکه سیاسی شود؛ زیرا اگر شایعات نسبت به رهبران اجتماعی باشد که بنیاد آن اجتماع براساس اخلاق شکل گرفته است، هر گونه شایعه اخلاقی می تواند بحران اجتماعی – سیاسی بزرگی را موجب شود. به عنوان نمونه امت اسلام یک امت اخلاقی است؛ چرا که پیامبر(ص) خود در تبیین فلسفه بعثت و ایجاد امت اسلام می فرماید: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْاَخْلَاقِ؛ جز برای اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته نشده ام.» (بحارالانوار،ج 16، ص 210) بر این اساس هر گونه شایعه علیه رهبری یا رهبران اسلامی به معنای ایجاد بحران اجتماعی – سیاسی خواهد بود. این جنگ روانی از سوی منافقان در صدر اسلام علیه رهبری پیامبر(ص) انجام شد و تاثیر مخربی نیز به دنبال داشت تا آنکه خداوند آنان را رسوا کرد و این گونه نقشه دشمنان خنثی شد. (نور، آیات 11 تا 19) از نظر قرآن، اخبار ناموسی نباید در جامعه انتشار یابد و باید به هر شکلی شده از تولید و اشاعه آن جلوگیری شود؛ زیرا چنین اخباری موجب گسترش زشتی ها و منکرات در جامعه می شود و امنیت روانی اجتماع را به خطر می اندازد. (همان)

5- ارعاب: از دیگر آثار شایعه پراکنی و شایعه سازی، ایجاد رعب و ترس در دوست و دشمن است. از نظر قرآن، مسلمانان می بایست مواظب باشند تا تحت تاثیر شایعات دشمن قرار نگیرند و رعب و ترس در ایشان ایجاد نشود. دشمنان از طریق ایادی خویش در میان امت اسلام اقدام به این عمل می کنند به طوری که انسان های ساده گمان نمی کنند که این دشمن است که این شایعات را تولید و به دست دوستان نادان یا منافقان منتشر می کنند. در صدر اسلام شایعاتی از آمادگی نظامی دشمن از سوی منافقان، برای ارعاب و وحشت مجاهدان امت اسلام انتشار می یافت. از این رو، خداوند به مومنان هشدار می دهد تا مواظب چنین مکر و حیله دشمنان باشند. (آل عمران، آیه 173)

6- عمل شیطانی: از نظر قرآن، شایعه پراکنی در میان مسلمانان عملی شیطانی است و این افراد کاری شیطانی انجام می دهند و باید بدانند خداوند با آنان به عنوان اولیای شیطان برخورد می کند. (آل عمران، آیات 173 و 175؛ نساء، آیه 83)

راه های مبارزه با شایعات

از نظر قرآن، حفظ امنیت و آرامش از درجه نخست اهمیت برخوردار است و باید مسلمانان به گونه ای عمل کنند که این مهمترین عنصر و مولفه سعادت بشر و اجتماع حفظ و تضمین شود. از این رو خداوند ضمن حکم به حرمت شایعه سازی و شایعه پراکنی (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)، احکام سخت و شدیدی را به شکل کیفری مطرح کرده است.

از جمله راهکارهای قرآنی در مبارزه و مقابله با شایعه سازی و شایعه پراکنی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تهدید: خداوند شایعه پراکنان را تهدید می کند تا از انجام آن خودداری کنند و به عنوان حرام و منکر به سراغ آن نروند. (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)

2- لعن: از نظر قرآن شایعه سازان و شایعه پراکنان دشمن خدا و امت اسلام و افرادی ملعون هستند. خداوند شایعه سازان و شایعه پراکنان بویژه آنان که موجب اضطراب اجتماعی و بحران روانی در اجتماع شده را لعن کرده و آنان را به عنوان ملعونین معرفی می کند.( احزاب، آیات 60 و 61)

3- بغض و خشم الهی: از نظر قرآن کسانی که به شایعه پراکنی می پردازند به جای آنکه محبوب خدا باشند مبغوض خدا خواهند شد. از این رو آنان را مورد سرزنش قرار می دهد. (نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 19)

4- تبعید: از احکام جزایی اسلام نسبت به شایعه پراکنانی که امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار می دهند و اجتماع را به اضطراب می کشانند، تبعید و طرد اجتماعی است. (همان)

5- عذاب اخروی: از نظر قرآن، شایعه پراکنان مستحق عذاب های دنیوی همچون تبعید و اعدام و عذاب های اخروی چون آتش دوزخ هستند.(نور، آیات 11 تا 19)

6- ارجاع به رهبری: از جمله راهکارهای قرآنی برای مقابله و مبارزه با شایعه سازی و شایعه پراکنی ارجاع اخبار مشکوک و شایعات به رهبران جامعه است تا آنان با اتخاذ مواضع و تصمیم های درست جلوی شایعه و انتشار آن را بگیرند و حقایق را برای مردم روشن سازند.(نساء، آیه 59؛ حجرات، آیات 6 و 7)

7- تحقیق و تفحص: جامعه قرآنی اجتماع عقلانی است. بنابراین مدار اندیشه و انگیزه را عقل نظری و عقل عملی شکل می دهد. بر این اساس، مردم مسلمان به جای آنکه با ظن و گمان و شهوت و غضب عمل کنند، به علم قطعی و عقل عملی توجه یافته و براساس آن عمل و رفتار می کنند. لذا پیش از هر اقدامی نسبت به اخبار و شایعات به تحقیق و تفحص اقدام می کنند و هیچ گونه واکنشی پیش از تایید یا تکذیب اخبار مشکوک و شایعات نشان نمی دهند. خداوند می فرماید: یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا اَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَی مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید مبادا به نادانی، گروهی را آسیب برسانید و بعد از آنچه کرده اید، پشیمان شوید.(حجرات، آیه 6)

همچنین استقامت و پایمردی بر مواضع حق و علم قطعی و عدم تاثرپذیری در برابر اخبار مشکوک (آل عمران، آیه 173)، اظهار تعجب نسبت به شایعات و عدم پذیرش آن (نور، آیات 11 تا 19)، تکذیب و دروغ دانستن شایعات و اخبار مشکوک(همان) از جمله راهکارهای دیگر قرآن برای مقابله با شایعات و آثار آن است.

از نظر قرآن کسانی که اهل ایمان و تقوا و فضل الهی باشند هرگز به شایعه توجهی نمی کنند و تحت تاثیر آن کنش و واکنشی ندارند. (نور، آیات 11 تا 19) قرآن به برخی از طیف ها و گروه های شایعه پراکن اشاره کرده که عبارتند از: بیمار دلان (احزاب، آیه 60)، منافقان (همان، نساء، آیه 83؛ آل عمران، آیه 173))، سست ایمان ها(احزاب، آیه 60)، جاسوسان (آل عمران، آیه 173)، زنان بویژه در مسائل و روابط جنسی (یوسف، آیات 30 و 50)، ساده لوحان (نساء، آیه 83، نور، آیات 11 تا 19)، یهود از اهل کتاب (احزاب، آیه 60) از نظر قرآن عوامل روان شناختی نیز در انتشار شایعه نقش اساسی دارد؛ زیرا بسیاری از کسانی که به شایعه دامن می زنند، کسانی هستند که ساده لوح و زود باور هستند و به جای تحقیق و تفحص هر چیزی را به سرعت باور کرده و بر اساس آن رفتار و عمل می کنند. (نور، آیات 11 تا 19) از راهکارهای قرآنی برای مقابله با شایعه پراکنی و آثار آن می توان به ضرورت جبهه گیری و مقابله مسلمانان با شایعه های ناروای دیگران اشاره کرد که در آیات قرآن بیان شده است. (آل عمران، آیات 144 و 173؛ نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 19).