رتبه تهران در لیگ ابرشهرها

کلان‌شهر تهران با هدف ارائه دید بهتر به مدیران شهری برای تصمیم‌گیری مناسب، با 12 شهر دارای بیشترین تشابه در جهان مقایسه شد. این بررسی توسط «دنیای اقتصاد» و با استناد به داده‌های بین‌المللی مربوط به چهار قابلیت بدیهی شهرها که شهروندان انتظار دسترسی به آن را دارند انجام شده است. نتایج مطالعات در این باره نشان می‌دهد ساکنان کلان‌شهر تهران در مقایسه با 12 کلان‌شهر مشابه در جهان، «بدترین سطح کیفیت زندگی» را دارند. تهران همچنین دومین «شهر پرترافیک» به لحاظ میزان اتلاف وقت در سفرهای درون‌شهری روزانه شناخته شده ضمن آنکه رتبه تهران در کیفیت هوا، آن را در جایگاه چهارمین کلان‌شهر آلوده قرار داده است. در این رنکینگ جهانی، تهران در شرایطی وضعیت بحرانی را در قابلیت سکونت، حرکت و محیط‌زیست تجربه می‌کند که به لحاظ قابلیت جمعیتی، در سطح متوسط قرار دارد. از بین 13 کلان‌شهر مورد بررسی، تهران هفتمین کلان‌شهر پرجمعیت شناخته شده است. با این حال، قابلیت‌های کلیدی این کلان‌شهر از خیلی کلان‌شهرهای با جمعیت کمتر از آن، ضعیف‌تر است.

آلودگی و ترافیک دو چالش زندگی در کلان‌شهر تهران است که با تهدید سلامت جسم و روان شهروندان، اثرات رفاهی سایر خدمات را خنثی می‌کنند. البته ارزیابی تک‌بعدی شاخص‌های شهری نمی‌تواند چندان واقع‌بینانه باشد. این ارزیابی‌ها زمانی جامعیت می‌یابند که در قیاس با شهرهای پیشگام جهانی باشند، شهرهایی که برخلاف تهران، تجربه‌ای چند قرنی در رسیدن به جایگاه امروزی خود دارند. بر این اساس به منظور عیارسنجی قیاسی ابعاد مختلف توسعه شهری تهران، گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد» در گزارش پیش رو سعی کرده است وضعیت شاخص‌های شهری کلان‌شهرهای پیشگام جهان را مورد ارزیابی قرار دهد.

شرکت خدمات مدیریت ترافیک «اینریکس» مستقر در واشنگتن آمریکا هر سال در گزارشی شهرهای عمدتا پیشرفته جهان را بر اساس ازدحام ترافیکی رتبه‌بندی می‌کند. بر این اساس، در گزارش 2018 این شرکت وضعیت ترافیکی بیش از 200 شهر از 38 کشور مورد ارزیابی قرار گرفته است. یافته‌های این گزارش حکایت از آن دارد کلان‌شهرهای پیشرفته اروپایی یکی از وخیم‌ترین ازدحام‌های ترافیکی را در جهان دارند (8 شهر از 10 رتبه ابتدایی). به‌عنوان مثال رانندگان در رم (پایتخت ایتالیا) سالانه حدود 254 ساعت را در ترافیک شهری تلف می‌کنند؛ شهری که سرانه مالکیت خودرو 61/ 0 دستگاهی دارد. پاریس (پایتخت فرانسه) با 237 ساعت، لندن (پایتخت انگلیس) با 227 ساعت و مسکو (پایتخت روسیه) با 210 ساعت از دیگر شهرهای پرازدحام قاره سبز محسوب می‌شوند. سرانه مالکیت خودرو در این سه پایتخت اروپایی به ترتیب عبارت است از: 31/ 0، 29/ 0 و 30/ 0 دستگاه.

«تام تام» شرکت دیگری است که هر سال با محاسبه شاخص ترافیک، پرازدحام‌ترین شهرهای جهان را معرفی می‌کند. این شرکت تکنولوژیک خدمات مدیریت ترافیک آلمانی در گزارش 2018 خود، وضعیت ترافیکی 403 شهر جهان از 56 کشور را مورد بررسی قرار داده است. یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد ترافیک جهانی وضعیتی رو به وخامت دارد. بین سال‌های 2017 تا 2018 میزان ترافیک حدود 75 درصد از شهرهای مورد بررسی افزایش یافته یا ثابت مانده است. بر این اساس، در 2018 بدترین ترافیک را در جهان، بمبئی داشت؛ شهری که رانندگان مجبورند 65 درصد زمان بیشتر برای سفرهای خود در نظر بگیرند. این در حالی است که این شهر با 14/ 0 دستگاه، یکی از پایین‌ترین مقادیر سرانه مالکیت خودرو را در جهان دارد. در میان شهرهای اروپایی نیز وخیم‌ترین ترافیک مربوط به مسکو است، جایی که راهبندان‌های ترافیکی به‌طور میانگین 56 درصد به زمان سفر می‌افزاید.

در نهایت شرکت انگلیسی یدک خودرو «میستر‌اوتو»، در گزارشی که به تازگی منتشر شده بهشت و جهنم 2019 رانندگان را بر مبنای 15 معیار در سه دسته‌بندی کلی زیرساخت، ایمنی و هزینه‌ها معرفی کرده است. بر این اساس یکی از معیارهای مورد بررسی، ازدحام ترافیکی روزانه شهرها است. مانند گزارش شرکت آلمانی، در این رتبه‌بندی نیز بمبئی هند بدترین ترافیک شهری را در جهان دارد. در طیف دیگر این رتبه‌بندی دو شهر اِل‌پاسو آمریکا و مالمو سوئد با کسب نمره کامل 100، از کم‌حجم ترین ترافیک در میان 100 شهر مورد بررسی برخوردارند. بر این اساس در میان 8 شهر کم‌ترافیک این رتبه‌بندی، 5 شهر در آمریکا واقع هستند، هر چند نام لس‌آنجلس و نیویورک در میان شهرهای پرترافیک به چشم می‌خورد. در میان شهرهای آسیایی، بهترین جایگاه را دبی با رده 18 دارد. سرانه مالکیت خودروی این شهر 54/ 0 دستگاه است؛ دو برابر شهرهای پرترافیک لندن و پکن، و سه برابر استانبول 19/ 0 دستگاهی که هشتمین شهر پرازدحام این گزارش است.

صرف‌نظر از اتلاف زمان، آلودگی هوا، افزایش تصادفات و آسیب‌‌های روانی شهروندان، ترافیک اثرات اقتصادی قابل‌توجه دیگری نیز به همراه دارد. به گزارش خبرگزاری «مترو» انگلیس، در 2017 ازدحام ترافیک بیش از 31 میلیارد پوند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برای اقتصاد انگلیس هزینه به همراه داشت. گراهام کوکسون، نویسنده گزارش «اینریکس» در این رابطه به «ایندیپندنت» می‌گوید: «هزینه‌های اقتصادی ترافیک متعدد است و بر هر دو گروه کسب وکارها و مصرف‌کنندگان اثر می‌گذارد. برای مقابله با این چالش باید راهکارهای شجاعانه‌ای در دستور کار قرار داد؛ همچون دورکاری، دریافت عوارض بالاتر از وسایل نقلیه، و سرمایه‌گذاری در کلان‌داده‌ها برای ایجاد سیستم‌های حمل ونقلی هوشمند و کارآمد.»

به عقیده کارشناسان سرعت، حجم ازدحام و زمان تلف شده در ترافیک ارتباطی مستقیم با تراکم جمعیتی و ساختار شهر دارد. با این حال دو الگوی متفاوت را می‌توان برای شهرها متصور بود: شهرهای متراکم که در آنها سرعت ترافیک پایین و مسافت سفر کوتاه است، در حالی که در شهرهای کم‌تراکم، سرعت بالا و مسافت سفر طولانی‌تر است. بر اساس شواهد، در هر دو مورد، زمان رسیدن شهروندان به محل کار حدود نیم‌ساعت است. البته می‌توان از سنگاپور به‌عنوان یک استثنا یاد کرد. مدیران این شهر با به اجرا درآوردن سیاست‌های مقابله با ازدحام - همچون نرخ بالای مالیات بر مالکیت وسایل نقلیه و هزینه‌های هنگفت عوارض جاده‌ای - توانسته‌اند خیابان‌هایی کم‌ترافیک و پرسرعت را برای شهر به ارمغان بیاورند. در پاریس، زوریخ، بارسلونا و مادرید نیز مدیران شهری، معابر خودرویی را به نفع حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی تغییر کاربری می‌دهند.

یکی دیگر از راهکارهایی که منجر به بهبود جریان ترافیک می‌شود، استفاده از چراغ‌های راهنمایی هوشمند است؛ راهکاری که سه شهر میامی و میشیگان آمریکا و کپنهاگ دانمارک در آن پیشگام شده‌اند. بر این اساس در شهر میامی دِید آمریکا، «سازمان برنامه‌ریزی شهری» پروژه‌ای 1/ 11 میلیون دلاری را به تصویب رسانده است که طی آن قرار است 300 چراغ راهنمایی این شهر (معادل 10 درصد کل چراغ‌های راهنمایی) هوشمند شوند. بنا بر گزارش این سازمان، در پروژه آزمایشی سال 2016 که در یکی از خیابان‌های این شهر به اجرا درآمد، هوشمندسازی چراغ‌های راهنمایی منجر به کاهش 10 دقیقه‌ای زمان سفر شد. بر این اساس در پروژه جدید قرار است به منظور توسعه ظرفیت‌های کنترل هوشمند ترافیک و آماده‌سازی معابر شهر برای تقاضای رو به رشد خودروهای خودران، از نسل جدید نرم‌افزار کنترل ترافیک که با محوریت بلاک‌چین است استفاده شود. در این رابطه میشیگان در آمریکا و کپنهاگ دانمارک نیز برنامه دارند در پروژه‌هایی به ترتیب 55 و 9 میلیون دلاری، بخشی از چراغ‌های راهنمایی شهر خود را هوشمند سازند. به گفته مدیران شهری میشیگان، در سیستم ترافیک هوشمند با استفاده از اطلاعات لحظه‌ای و هوش مصنوعی، زمان‌بندی چراغ‌های راهنمایی در سراسر شبکه تنظیم و هماهنگ می‌شود. در کپنهاگ نیز چراغ‌های راهنمایی هوشمند، جریان ترافیک را به نفع دوچرخه‌سواران و اتوبوس‌های شهری تسهیل خواهند کرد.

هوای پاک، موهبت گمشده کلان‌شهرهای جهان امروز است. با شلوغ‌تر و گرم‌تر شدن کره‌زمین، موتورهای رشد اقتصادی آلودگی‌های بیشتری را روانه محیط‌زیست می‌کنند، در حالی که نیمی از جهان فاقد سوخت‌ها و تکنولوژی‌های پاک هستند. بر این اساس، هوایی که تنفس می‌کنیم به‌طور خطرناکی در حال آلوده‌تر شدن است. برآوردهای «سازمان جهانی بهداشت» حکایت از آن دارد از هر 10 نفر در جهان، 9 نفر هوای آلوده استشمام می‌کنند. این وضعیت به‌طور میانگین 8/ 1 سال از امید به زندگی افراد می‌کاهد و سالانه 7 میلیون نفر را به کام مرگ می‌کشد، مرگ ومیری که یک‌سوم از آن به خاطر سکته، سرطان ریه و بیماری‌های قلبی است. به عبارتی بالاتر از دخانیات، الکل، موادمخدر و تغذیه ناسالم، آلودگی هوا خطرناک‌ترین قاتل جهانی محسوب می‌شود. زمانی که هوایی ناسالم تنفس می‌کنیم، ذرات آلاینده با عبور از سیستم دفاعی بدن وارد سیستم تنفسی و گردش خون می‌شوند و آسیب‌های جدی را متوجه ریه، قلب و مغز می‌سازند. بر اساس مطالعات، اصلی‌ترین و مضرترین این آلاینده‌ها برای سلامت انسان، ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون است. ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون که 20 برابر قطری کوچک‌تر از موی انسان دارند می‌توانند شامل فلزات، ذرات طبیعی یا محصول جانبی احتراق هیزم، نیروگاه‌های زغال‌سنگ، کارخانه‌ها و وسایل نقلیه موتوری باشند.

هر چند در غرب به لطف دهه‌ها سیاست‌گذاری همسو با محیط‌زیست، آلودگی شدید هوا به خاطره‌ای تاریخی تبدیل شده، اما سیاهی آسمان عمده اقتصادهای نوظهور و درحال توسعه جهان به‌طور روزافزون وخیم‌تر می‌شود. در این رابطه شاید تصور ما این باشد آلودگی برخی روزهای تهران غیرقابل تحمل است، اما باید بدانیم در آلوده‌ترین روز سال 2019، غلظت ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون پایتخت به سطح 196 میکروگرم در هر متر مکعب رسید (سطحی از آلودگی که «بسیار ناسالم» توصیف می‌شود). بر اساس آمارهای آلودگی هوای «نیویورک تایمز»، مردم کالیفرنیا آمریکا در این سال هوایی با غلظت ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون 200 میکروگرمی را تنفس کردند، آلودگی‌ای که البته ناشی از آتش‌سوزی‌های گسترده این ایالت بود. صرف‌نظر از کالیفرنیا با آلودگی هوای نادر، وضعیت هوای شهرهای کشور همسایه، هند نیز آلودگی تهران را به حاشیه می‌برد. بر این اساس در بدترین روز 2019 غلظت ذرات کمتر از 5/ 2 میکرون هوای دهلی، پایتخت هند، به سطح 988 میکروگرم در هر متر مکعب رسید، سطحی حدود دو برابر بیشتر از آستانه خطرناک 500 میکروگرمی.

با توجه به اهمیت موضوع، نهادهای بین‌المللی متعددی به رتبه‌بندی آلودگی هوای شهرهای جهان مبادرت می‌ورزند. در عمده این رتبه‌بندی‌ها، نام شهرهایی از چین و هند در صدر آلوده‌ترین‌های جهان دیده می‌شود، در حالی که تهران عموما در رده‌های میانی و شهرهای اروپایی در انتها ایستاده‌اند. بر این اساس یکی از معتبرترین این رتبه‌بندی‌ها را پایگاه بین‌المللی دیده‌بانی آلودگی هوای «ایر ویژوال» سوئیس هر ساله بر مبنای میانگین غلظت ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون منتشر می‌کند. بر اساس گزارش 2018 این نهاد، در این سال حدود 64 درصد از شهرهای جهان، از سطح مجاز سالانه ذرات آلاینده (یا ذرات کمتر از 5/  2 میکرون) تعیین‌شده توسط «سازمان جهانی بهداشت» تجاوز کردند. از میان 30 شهر دارای بدترین هوای جهان در 2018، 22 شهر در هند‌ واقع بودند و همچون 2017 دهلی به‌عنوان آلوده‌ترین پایتخت جهان معرفی شد. به‌علاوه تمام 50 شهر نخست این رتبه‌بندی تنها از چهار کشور هند، چین، پاکستان و بنگلادش هستند (پاکستان و بنگلادش در مجموع دارای سه سهم و چین با پنج سهم از 50 شهر).  معیار مهم دیگر، «کیفیت زندگی» شهرها است. به رغم ماهیت کیفی، کیفیت زندگی را می‌توان به واسطه عوامل کمی تعیین‌کننده آن مورد ارزیابی قرار داد. در این رابطه دو شرکت معتبر تحقیقاتی-مشاوره‌ای هر ساله اصلی‌ترین شهرهای جهان را بر مبنای کیفیت زندگی رتبه‌بندی می‌کنند: «واحد اطلاعات اکونومیست» و «مرسر».

«واحد اطلاعات اکونومیست»، در «شاخص جهانی سکونت‌پذیری 2019» خود 140 شهر جهان را بر مبنای 30 معیار در پنج حوزه اصلی «ثبات و امنیت»، «مراقبت، بهداشت و درمان»، «فرهنگ و محیط‌زیست»، «آموزش» و «زیرساخت» رتبه‌بندی کرده است، معیارهایی که در مجموع کیفیت زندگی شهرها را تعیین می‌کنند. بر اساس یافته‌های این مطالعه، وین، پایتخت اتریش، توانست بار دیگر به‌عنوان سکونت‌پذیرترین شهر جهان در رده نخست رتبه‌بندی 2019 بایستد. پس از وین، شهرهای ملبورن، سیدنی، اوزاکا، کلگری، ونکوور، تورنتو، توکیو، کپنهاگ و آدلاید به ترتیب در رده‌های دوم تا دهم قرار دارند. در واقع غیر از دو شهر اروپایی وین اتریش که در رده نخست و کپنهاگ دانمارک که در رده نهم ایستاده‌اند، مابقی 10 شهر برتر رتبه‌بندی امسال همگی از سه کشور استرالیا، کانادا و ژاپن هستند.

«مرسر»، به‌عنوان بزرگ‌ترین شرکت مشاوره منابع انسانی جهان، همه ساله در گزارشی «کیفیت زندگی» شهرهای اصلی جهان را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. در گزارش 2019 این شرکت، کیفیت زندگی 231 شهر (از میان حدود 500 شهر مورد بررسی) بر مبنای 39عامل در 10 حوزه کلی «سیاسی-اجتماعی»، «اقتصادی»، «فرهنگی-اجتماعی»، «پزشکی و سلامت»، «آموزش و مدارس»،« خدمات عمومی و حمل ونقل»، «سرگرمی»، «کالای مصرف‌کنندگان»، «مسکن» و محیط طبیعی» رتبه‌بندی شده است. به گزارش «مرسر»، یک شهر علاوه بر اینکه باید از مطلوبیت بالای سکونتی در جهت تضمین «محیط مناسب فعالیت کارکنان و سلامت فردی آنها» برخوردار باشد لازم است ایمنی و امنیت نیروی کار سازمانی را نیز تامین کند. بر این اساس یافته‌های این گزارش حاکی از آن است شهرهای اروپایی در هر دو شاخص، در سطح جهانی پیشتاز هستند. همانند مطالعه «اکونومیست»، در این گزارش نیز وین اتریش برای دهمین سال متوالی به‌عنوان باکیفیت‌ترین شهر جهان معرفی شده است. با بررسی ابعاد مختلف توسعه شهری، آنچه در نهایت اهمیت می‌یابد میزان رضایت شهروندان از عملکرد شهرها است. در این رابطه عمده شهرهای جهان نظر شهروندان خود را پیرامون ابعاد مختلف زندگی شهری جویا می‌شوند. در این گزارش تنها به ذکر نمونه لندن اکتفا می‌شود. بر این اساس شهرداری لندن در تازه ترین نظرسنجی خود از رضایت شهروندان که در بازه اکتبر 2018 تا 2019 صورت گرفت، نظر بیش‌از 6 هزار لندنی را پیرامون سه بعد «یکپارچگی اجتماعی»، «عدالت اقتصادی» و «امنیت غذایی» این شهر جویا شده است. بر اساس یافته‌های این نظرسنجی 81 درصد از لندنی‌ها سطح تعلق بالایی به این شهر دارند (در تهران طبق آخرین نظرسنجی از سوی شهرداری، فقط 40 درصد شهروندان حس تعلق به معنای تمایل به ماندن در این شهر را دارند و مابقی مترصد فرصت برای ترک پایتخت هستند)، 60 درصد رفاه فردی بالایی گزارش کرده‌اند، بیش از یک سوم (35 درصد) می‌گویند رفتارهایی تبعیض‌آمیز با آنها می‌شود، 29 درصد از مستأجران در گروه ناامنی مسکن قرار دارند، یک‌سوم از لندنی‌ها 1500 پوند پس‌انداز ندارند (حداقل دستمزد ماهانه در این شهر 1300 پوند و میانگین دستمزد بیش از 2500 پوند است)، 54 درصد می‌گویند در لندن عدالت اقتصادی وجود دارد و در نهایت حدود یک‌پنجم (21 درصد) از لندنی‌ها، معادل 5/ 1 میلیون نفر، از ناامنی غذایی رنج می‌برند.