باور به امام غائب در مذهب شیعه مورد تأکید و وظیفه ی انتظار را در ادوار مختلف ترسیم کرده است. انتظار فرج همواره عاملی مؤثر برای تحرک آفرینی در جامعه ی شیعه بوده است؛ تا در برابر مشکلات و موانع، خوف و حزنی نداشته و زمینه ساز مقدمات نهضت امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد. در منظومه ی فکری حضرت آیت الله خامنه ای، انتظار فرج از جایگاه ویژه ای برخوردار است، به باور ایشان، برقراری حکومت مهدوی و رسیدن به فرج نهایی که همان عدالت کامل است، بر اساس طبیعت عالم و حرکت طبیعی عالم به سمت صلاح و خیر است. در این یادداشت درصدد است مفهوم انتظار در اندیشه رهبر انقلاب و ارتباط آن با ساخت تمدن اسلامی را تحلیل نماید.
مفهوم انتظار فرج
ترکیب مفهومی انتظار فرج از دو جزء «انتظار» و «فرج» تشکیل شده است که هر یک باب وسیعی است که نیاز به تنقیح و بازشناسی مفهومی دارد. به عنوان شناخت اولیه از این دو مفهوم، انتظار به معنی مترصد حقیقتی بودن(1) و فرج به معنی گشایش در کار است.(2) به عبارت دیگر در انتظار فرج، حقیقتی که مترصد آن هستیم همان گشایش در امر است که به وسیله ی ولی خدا محقق خواهد شد؛ از این ترکیب مفهومی اصل اولیه: انفتاحی بودن، عدم انسداد و پیشرفت گرایی اسلام را می توان برداشت کرد.
مبارزات طیفی از علمای شیعه و به ویژه امام خمینی باعث ارائه ی رویکرد فعال و سازنده از مقوله ی انتظار گردیده است. لذا انتظار نور امید است؛ دست روی دست گذاشتن و تنها به امید آینده نشستن، انتظاری بی محتوا است. فرج نهایی که با ظهور ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف محقق می شود، یکی از مصادیق و مصداق کامل فرج است. مهم ترین مصادیق اشاره شده در دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای موارد زیر است:
1) عدالت و رفع ظلم در سطح جهان.(3)
2) تشکیل جامعه ی توحیدی و حاکمیت اسلام.(4)
3) فتح ابواب معرفت.(5)
4) گشایش در تمام مشکلات!(6)
مفهوم گشایش در کارها
حضرت آیت الله خامنه ای ذیل یکی از روایات اخلاقی فرموده اند: «… و انتظار الفرج عبادة: این انتظار فرج، فقط انتظار فرج به معنای ظهور حضرت ولی عصر (عج) نیست، مطلق فرج است. نفس اینکه انسان انتظار فرج داشته باشد، یعنی اگر در یک شدّتی قرار دارد، انتظار داشته باشد که آن شدّت برطرف بشود. این، یعنی چه؟ یعنی اینکه: شما هرگز در هیچ شرائطی نباید ناامید بشوید!»(7) در بیانات معظم له برای فرج ویژگی هایی بیان شده که عبارتند از:
1) شمول فرج نسبت به همه ی بشریت
در انتظار فرج حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، مسئله این نیست که گشایش نسبت به کار فرد یا نهایتاً شیعیان حاصل شود، بلکه گشایش و فرج نسبت به تمام بشریت مورد انتظار است.(8)
2) تدریجی بودن حرکت طبیعیِ منتهی به ظهور و فرج
در نگاه حضرت آیت الله خامنه ای، فعالیت ها و نهضت های انجام گرفته پیش از ظهور برای تحقق عدالت، ازجمله انقلاب اسلامی، حرکاتی است که با ظهور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به نهایت خود خواهد رسید و هر کدام از این حرکات، گامی است در جهت تحقق فرج نهایی و مؤثر در نزدیکی ظهور.(9)
3) نزدیک شدن زمان ظهور و فرج نهایی بر اثر زمینه سازی ها
این مضمون در کلمات حضرت آیت الله خامنه ای به دفعات تکرار شده است. در نگاه ایشان، تلاش در راه تحقق وعده ی ظهور،(10) تمام حرکات مسئولین در جهت استقرار عدالت؛ اسلام و احکام اسلامی در جمهوری اسلامی؛(11) پیشرفت در کسب معرفت، صلاحیتها و اصلاح جامعه، فداکاری و شهادت؛(12) تشکیل حکومت اسلامی بر اثر انقلاب اسلامی ایران و تداوم انقلاب اسلامی؛(13) همگی باعث نزدیک شدن ظهور است، بلکه در صورت نبود این موارد، ممکن نیست امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند.(14)
4) آغاز حرکت تکاملی انسان در دوران فرج (پس از ظهور)
تکامل بشریت در دنیا در دوران ظهور محقق می شود. در سخنان حضرت آیت الله خامنه ای، حرکت انسان پیش از ظهور تشبیه شده است به حرکت در پیچ و خم کوه ها و لجن زارها، و حرکت تکاملی انسان پس از ظهور تشبیه شده است به حرکت در بزرگراه و به عبارت دیگر حیات اصلی و حقیقی انسانیت در عهد ظهور محقق می شود.(15) البته این تکامل انسان در دوران پس از ظهور، امری دفعی نیست بلکه تدریجی و با سیر مراحل تکامل است.(16)
لوازم انتظار فرج
از مهم ترین لوازم انتظار فرج، مسئله ی تلازم امید و انتظار است.(17) امید یکی از پرتکرارترین واژه هایی است که در سخنان حضرت آیت الله خامنه ای پیرامون مهدویت و انتظار تکرار شده است و به نظر می رسد مهم ترین لازمه ی انتظار فرج باشد. این لوازم به لحاظ منطقی به ترتیب زیر است:
1) قانع نبودن به وضعیت موجود
انتظار یک حقیقت، مستلزم آن است که شخص منتظر معتقد باشد که در حال حاضر آن حقیقت و آن گشایش تماماً محقق نشده است، لذا به وضعیت موجود قانع نیست. شاخصه ی وضعیت موجود در حال حاضر نیز همان ظلم و جوری است که در دنیا وجود دارد و با ظهور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و استقرار عدالت کامل، برطرف می شود.(18)
2) اطمینان به فرج و تحقق آن
از دیگر لوازم انتظار، آن است که شخص منتظر مطمئن است و یقین دارد که متعلق انتظار حتماً محقق خواهد شد، متعلق انتظار به طور عمده عبارت از تحقق عدالت به دست حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. (19)
3) اطمینان به برچیده شدن بساط ظلم
از دیدگاه ایشان انتظار فرج مستلزم قابل زوال بودن نظم کنونی ظالمانه ی جهان است و این خود امید مبارزه را در ملتها برمی انگیزاند.(20)
4) امید و حرکت
امید در اندیشه ی حضرت آیت الله خامنه ای به چیزی اطلاق می شود که اشتیاق و انگیزه ی حرکت در انسان را ایجاد می کند. ملتی که امید به پیروزی نداشته باشد از حرکت و مبارزه در مقابل ظلم بازمی ماند. بنابراین امید به فرج و برقراری عدالت و برچیده شدن ظلم، باعث تحرک و مبارزه ی ملتها علیه دشمنان و حیات و نشاط ملتها است.(21)
5) تکلیف به عمل و کسب آمادگی
آمادگی برای ظهور و انجام تکالیف عملی متناسب با ظهور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از لوازم انتظار فرج به شمار می رود. با توجه به اینکه در روایات، انتظار فرج از افضل اعمال دانسته شده است، لذا انتظار مستلزم حرکت، عمل و کسب آمادگی های لازم برای فرج نهایی است. در اندیشه ی حضرت آیت الله خامنه ای یکی از مصادیق کامل آمادگی برای ظهور، ایستادگی و استقامت عاشوراگونه است که در صورت گسترش این روحیه در میان منتظران، زمینه سازی ظهور فراهم خواهد شد.(22)
6) کسب و اعمال قدرت سیاسی
نظر به معارف قرآن کریم،(23) اقامه ی قسط و عدل در جهان نیازمند قدرت است. ستمگران عالم با زبان نصیحت دست از ظلم و زیاده طلبی و سلطه گری و استثمار برنمی دارند؛ مؤیدِ این مطلب آن است که رواج اعتقاد به عدم اعمال قدرت در مقابل قدرتهای زورگو و اکتفا به نصیحتِ آنان، خواسته و آرزوی قدرت های جهانی است.(24)
عینیت مسئله انتظار در مکتب تشیع
از منظر حضرت آیت الله خامنه ای، در مسئله ی مهدویت، اولویت تحقیق با مسائلی همچون طول عمر حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و مسائلی از این قبیل نیست، بلکه مسئله ی تشخص حضرت و اثبات اینکه مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است، اولویت دارد.(25) اینکه برخلاف دیگر مکاتب اسلامی مهدی منتظَر در مکتب تشیع یک انسان واقعی و مشخص به نام و نشان، و بنا بر ادله ی متقن متولد شده است و در حال حاضر موجود است و حاضر و ناظر ما است، مسبب آن شده است که در مکتب تشیع امید به مهدی موعود یک امید مبهم نبوده و شیعه درباره ی مهدی موعود در عالم ذهنیات غوطه ور نباشد.
امید و حرکت در نتیجه انتظار شیعی
در مکتب شیعه به علت عینیت قضیه ی مهدویت، ایمان و اعتقاد به حضور منجی چنان امیدی در دل انسانها به وجود می آورد که منجر به تسلیم ناپذیری ملت و حرکت عظیم جامعه می شود که ازجمله است حرکت عظیم انقلاب اسلامی در ایران.(26)
کارکردهای تمدنی انتظار فرج
فارغ از اینکه انتظار فرج و گشایش نهایی بشریت چه فوائد عظیمی برای انسان دارد، نفس باورمندی به اینکه روزی بشر از ظلم نجات خواهد یافت و حاکمیت زر، زور و تزویر برچیده خواهد شد و بشر به اوج اعتلای انسانی خواهد رسید، برای انسان دارای آثار ارزنده ای است.(27) انتظار فرج کارکردهای مؤثری در ساخت برتر تمدن اسلامی دارد که در بیانات حضرت آیت الله خامنه ای به مواری از آنها اشاره شده است:
1) اصلاح معرفت دینی و فهم از دین
یکی از کارکردهای اساسی انتظار فرج این است که به فهم صحیح از دین کمک می کند. «مسئله ی انتظار که جزء لاینفک مسئله ی مهدویت است، از آن کلیدواژه های اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به سمت اهداف والای اسلام است».(28) با توجه به این بیان مقصود از فهم دین، فهم جنبه های اجتماعی و انقلابی دین است که منجر به حرکت جامعه به سمت اهداف والای اسلامی است.
2) امیدبخشی و نیروبخشی برای اقدام
این اعتقاد که بنا نیست دنیا با ساختارها، قالب ها و نظامات استکباری فعلی باقی بماند، باعث ایجاد امید در ملتهای محروم و مظلوم به رهایی از ظلم و ستم است. این امید به گونه ای است که در همه ی مراحل زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان می دهد. بنابراین خودِ انتظار، فرج و راهگشا است.(29)
3) رهایی از پوچی
ملتها و بخصوص جوانان عالم که خود را به سنتها پایبند نکرده اند، با دیدن مظاهر ظلم و ستم در دنیا دچار یأس و ناامیدی و در نهایت دچار پوچی می شوند. بنابراین اعتقاد به آینده و فراگیر شدن عدالت در جهان، مانع گرفتاری ملتها به پوچی است.(30)
4) ساخت سرنوشت بشر
باور به مهدی موعود و موضوع عهد ظهور و فَرَج و انتظار آن، گنجینه ی عظیمی است که می توان از آن بهره های فراوانی برد؛ یکی از آن موارد در میدان زندگی اجتماعی و عمومی است و آن عبارت است از کنشگری بهنگام در ساخت سرنوشت بشر و ملتها.(31)
5) ایستادگی و مبارزه در برابر ظلم و استکبار
این کارکرد انتظار فرج در بیانات حضرت آیت الله خامنه ای به انحاء مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. عمدتاً مباحثی که از معظم له پیرامون امید مطرح شد، با مبارزه و ایستادگی پیوند مستقیم دارند، به گونه ای که مأیوس نبودن ملتها و امیدواری آنها به آینده باعث هویت یابی آنها و تلاش و مبارزه ی آنها در راه خیر و صلاح و عدالتخواهی و اصلاح جامعه می شود و با این ایستادگی و مبارزه، مشکل ملتهای مظلوم تا حد زیادی برطرف خواهد شد.(32)
وظایف جامعه منتظر
1) تلاش برای حاکمیت اسلام
انتظار واقعی مستلزم زمینه سازی برای ظهور است. زمینه سازی برای ظهور عبارت است از عمل کردن به احکام اسلامی که با حاکمیت اسلام و قرآن حاصل می شود. در جامعه ی منتظر قوانین و مقررات حاکم بر جامعه باید روز به روز از لحاظ ظاهر و محتوا به اسلام نزدیکتر بشود.(33)
2) پذیرش عدالت و برقراری آن
از آنجا که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مظهر عدل پروردگار است و انتظار ایجاب می کند که شخص منتظِر خود را نزدیک کند به آنچه منتظَر از او توقع دارد، لذا وظیفه دارد که اولاً خودش عدل و حق را پذیرا باشد و ثانیاً تلاش کند تا عدالت را در جامعه حکمفرما کند، زیرا عدالت در بنای یک جامعه از همه چیز مهم تر است.(34)
3) کسب آمادگی مادی و معنوی و رفع نواقص اجتماعی
کسب آمادگی از لوازم انتظار فرج است، نمونه ای از این آمادگی ها عبارتند از: 1) آمادگی عقلی و فهم بشر نسبت به معنای عدل؛(35) 2) آمادگی معنوی، ایمانی و اخلاقی، و پیوند قلبی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که مستلزم اصلاح نفس است؛ 3) پیوند دینی و عاطفی با مؤمنین؛ 4) آمادگی برای مبارزه و رویارویی با زورگویان؛ 5) آمادگی جسمی؛ 6) تقویت عزم و اراده؛ 7) تقویت بصیرت؛ 8) تقویت معرفت عمومی 9) ایجاد اصلاح عمومی 10) ایجاد رفاه عمومی؛ 11) ایجاد امنیت عمومی؛ و تلاش به قدر توان برای برطرف کردن هر نقص و کمبودی که در جامعه وجود دارد.(36)
4) مجاهدت و مقاومت
با توجه به امتحانات و ابتلائات پیش از ظهور که در روایات نیز بر آن تأکید شده است، ایستادگی و مقاومت در میدان های این ابتلائات و امتحانات، از وظایف منتظران ظهور است.(37) به تعبیر باید همواره در حال جهاد بود و مقاومت بود. سطوح مبارزه هم مختلف است: مبارزه ی اصغر و مجاهدت های میدانی با طاغوتهای بیرونی، مبارزه ی کبیر و عدم تبعیت از کفار و دشمنان اسلام، مبارزه ی اکبر و مبارزه با طاغوت درونی.
حکومت اسلامی و انتظار فرج
یکی از مسائل پر تکرار در بیانات حضرت آیت الله خامنه ای بحث نسبت انقلاب اسلامی و حکومت اسلامی با انتظار فرج و تأثیر انقلاب اسلامی بر ظهور و تأثیر انتظار فرج بر شکل گیری انقلاب و نظام اسلامی، و همچنین چگونگی حکومت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرج الشریف است.
مردمی بودن حکومت حضرت ولی عصر
در اندیشه ی رهبر انقلاب حکومت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرج الشریف یک حکومت مردمی است. مردمی بودن حکومت ایشان اولاً به معنی این است که این حکومت متکی به اراده ها، ایمانها و بازوان مردم است، و ثانیاً به این معنی است که مسئولین به فکر سوءاستفاده از قدرت به نفع خودشان نیستند و در سطح مردم معمولی زندگی می کنند.(38)
لزوم برقراری حکومت اسلامی به عنوان مقدمه ی ظهور
حرکت منتهی به ظهور، یک حرکت تدریجی و حلقه ای از حلقات ظهور است. این حرکت تدریجی با ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و تشکیل حکومت صد در صد عادلانه به کمال خود می رسد.(39) بر این اساس، رهبر معظم انقلاب مقدمه ی تشکیل چنین حکومتی را، به وجود آمدن حکومتی حائز مراتبی از عدالت و اسلام می دانند به گونه ای که بدون تشکیل چنین حکومتی، حکومت نهایی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ممکن نیست و جمهوری اسلامی به عنوان مصداق این حکومت، هرچه به سمت عدالت و اجرای احکام اسلامی پیشتر برود، ظهور نزدیک تر خواهد شد.
زمینه سازیِ انقلاب اسلامی برای ظهور
به عقیده ی حضرت آیت الله خامنه ای تجربه ی انقلاب اسلامی و ایستادگی مردم مؤمن و مبارز ایران برای آن، علامتی است بر اینکه مردم توان تحمل بار مسئولیت ظهور را دارا هستند؛ البته این منوط به حفظ اتحاد و آمادگی توسط مردم است،(40) هرچند که در بیانی دیگر، ایشان تحقق ظهور را منوط به توانایی آحاد بشر ــ نه فقط مردم ایران ــ برای مقابله با قدرتهای مادی مستکبران و ایستادگی بر سخن حق خود دانسته اند.(41)
شکل گیری انقلاب اسلامی ایران بر اساس اندیشه ی انتظار
در اندیشه ی حضرت آیت الله خامنه ای انتظار فرج و امید به آن، منجر می شود که هر حرکت عدالت خواهانه ای در جهت سنت طبیعی عالم محقق گردد؛ از جمله مصادیق آن پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تداوم این انقلاب است؛ به عبارت دیگر مردم ایران با درک درست نسبت به قضیه ی انتظار، ذهنیت درستی نسبت به انقلاب از دیدگاه اسلام پیدا کردند و این منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد.(42) در نگاهی دیگر، از آنجا که مبنای انقلاب ایران، اسلام است و انتظار فرج یکی از بخشهای اعتقادی اسلام است، پس انقلاب ایران ناشی از عقیده به مهدویت و انتظار فرج نیز هست.(43)
تشابه انقلاب اسلامی ایران و انقلاب اسلامی مهدی موعود
در دیدگاه رهبر انقلاب، حکومت و انقلاب اسلامی ایران، نمونه ی کوچکی از انقلاب جهانی حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. ایشان تشابه این دو انقلاب را در زمینه های زیر میدانند: اول) جهانی بودن به گونه ای که مخاطب هردو انقلاب، همه ی مردم جهانند؛ دوم) مقابله ی هردو انقلاب با قدرتهای جهانی؛ سوم) به هم ریختن محاسبات مادی به واسطه ی هر دو انقلاب.(44) همچنین تشابه دو حکومت اسلامی ایران و حکومت اسلامی جهانی حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز بدین قرار است: اول) حکومت اسلام و احکام الهی دوم) برخورداری از رهبر الهی. البته واضح است که محدودیت ما در علم و تجربه و همچنین موانع اجتماعی که از گذشته به ارث گذاشته شده است، موجب می شود که نتوانیم حکومت صالحان را به طور همه جانبه پیاده کنیم. (45)
نتیجه گیری
مسأله انتظار فرج در دوران غیبت پشتوانه ای برای برپایی حکومت اسلامی و ایجاد آمادگی برای رسیدن به دوران ظهور است. حضرت آیت الله خامنه ای مسأله ی انتظار را مفهومی فعال و سازنده می دانند که جامعه اسلامی را به سمت ایجاد عدالت و طرح ریزی تمدن اسلامی فرامیخواند. تمدن اسلامی یعنی فضایی که انسان در آن از لحاظ معنوی و مادّی میتواند به بلوغ و رشد انسانی و به اهداف مطلوب آفرینش برسد. لذا برای رسیدن به اوج اعتلای انسانی در تمدن نوین اسلامی، نظریه انتظار کارکرد شناختی برای اصلاح معرفت دینی و کارکرد انگیزشی در امیدبخشی و نیروبخشی برای اقدام و رهایی از پوچی انسانیت و کارکردی کنشی برای ساخت سرنوشت بشر و ایستادگی و مبارزه در برابر ظلم و استکبار دارد.
حضرت آیت الله خامنه ای تشکیل حکومت ارزشهای اسلامی و تشکیل تمدن اسلامی(حیات طیبه) را ذی المقدمه ی واجبی دانسته اند که نیازمند مقدماتی ضروری است. در این منظر انقلاب اسلامی با تأثیرگذاری بر ذهنیت مردم نسبت به منطق انتظار یک مرحله ی اساسی از آن مقدمات ضروری است که در کنار سنت نصرت و توفیق الهی در جهت برقراری حکومت عدل جهانی گام برخواهد داشت.
پی نوشت ها
1) بیانات در دیدار اساتید و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویت، 18/4/1390
2) بیانات، 29/3/1360
3)بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه شعبان، 30/7/1381؛ بیانات در دیدار مسئولان و پژوهشگران مؤسسه دارالحدیث و پژوهشگاه قرآن و حدیث، 21/3/1393 و …
4) بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان و پرسنل نیروی انتظامی، 25/4/1376؛ بیانات در جشن بزرگ منتظران ظهور هم زمان با هفته ی بسیج و روز ولادت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 3/9/1378
5) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز نیمه ی شعبان، 6/10/1375
6) بیانات در اجتماع مردم قم، 27/2/1363؛ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز نیمه ی شعبان، 6/10/1375 و بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه ی شعبان، 29/6/1384
7) بیانات در ابتدای درس خارج، 23/10/1398
8) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمه ی شعبان، 27/5/1387 و بیانات در دیدار مسئولان و پژوهشگران مؤسسه دارالحدیث و پژهشگاه قرآن و حدیث، 21/3/1393
9) بیانات در تاریخ 26/12/1360؛ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز میلاد خجسته امام زمانعجل الله تعالی فرجه؛22/8/1379 و بیانات در دیدار جمعی از پاسداران، بسیجیان و خانواده های شهدای استان اصفهان، 14/8/1380
10) بیانات در دیدار کارکنان دفتر مقام معظم رهبری و خانوده های آنان، 12/3/1394
11) بیانات در اجتماع مردم قم، 27/2/1363 و بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در نیمه ی شعبان، 27/5/1387 و بیانات در دیدار مردم قم، 30/11/1370
12) بیانات به مناسبت میلاد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، 22/8/1379
13) بیانات در اجتماع مردم قم، 27/2/1363، بیانات در آستانه نیمه شعبان، 27/3/1360
14) بیانات در اجتماع مردم قم، 27/2/1363
15) بیانات در نخستین نشست اندیشه های راهبردی، 10/9/1389؛ بیانات در دیدار کارکنان دفتر مقام معظم رهبری و خانواده های آنان، 21/2/1396
16) بیانات در دیدار مسئولان و پژوهشگران مؤسسه دارالحدیث و پژهشگاه قرآن و حدیث، 21/3/1393؛ بیانات در دیدار اعضای بنیاد فرهنگی امام زمان (عجّل اللّه تعالی فرجه)، 20/2/1382
17) بیانات در دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، 22/12/1368
18) بیانات در دیدار اساتید و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویت، 18/4/1390؛ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم و میهمانان داخلی و خارجی شرکت کننده در سمینار«تبیین حکم تاریخی حضرت امام خمینی(ره)»، در سالروز میلاد امام عصر(عجل الله تعالی فرجه)، 11/ 12/ 1369
19) بیانات در دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، 22/12/1368 و بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمۀ شعبان، 14/9/1377
20) بیانات در تاریخ 28/10/1375
21) بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس جهانی اهل بیت(علیه السّلام) در روز نیمه ی شعبان، 8/11/1372؛ بیانات در اجتماع بزرگ مردم قم، در سالروز میلاد حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه)، 30/11/1370 و …
22) بیانات در دیدار روحانیون و وعاظ در آستانۀ ماه محرم، 3/3/1374
23) سوره ی حدید، آیه ی 25، لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ. « ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند؛ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می کند بی آنکه او را ببینند؛ خداوند قوی و شکست ناپذیر است!»
24) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در نیمۀ شعبان، 30/7/1381
25) بیانات در تاریخ 3/10/1375
26) بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس جهانی اهل بیت (علیه السّلام) در روز نیمه ی شعبان، 8/11/1372
27) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم قم به مناسبت نیمه شعبان، 24/1/1366
28) بیانات در دیدار اساتید و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویت، 18/04/1390
29) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم قم به مناسبت نیمه شعبان، 24/1/1366؛ بیانات در دیدار اعضای بنیاد فرهنگی امام زمان (عجّل اللّه تعالی فرجه)، 20/2/1382؛ بیانات در دیدار اعضای مجمع عمومی کنفرانس جهانی اهل بیت (علیهم السلام )، 8/11/1372
30) بیانات در اجتماع مردم قم در سالروز میلاد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه، 30/11/1370
31) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، 17/10/1374
32) برگرفته از بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز ولادت حضرت ولی عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف،22/12/1368؛ بیانات در دیدار مهمانان خارجی دهه ی فجر و اقشار مختلف مردم در روز نیمه شعبان، 18/11/1371
33) بیانات در اجتماع بزرگ مردم قم، در سالروز میلاد حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه)، 30/11/1370 و در مکتب جمعه، ج 2، ص 203
34) بیانات در دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، 22/12/1368؛ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمۀ شعبان، 30/7/1381؛ بیانات در دیدار اساتید و فارغ التحصیلان تخصصی مهدویت، 18/4/1390
35) بیانات در دیدار جمعی از روحانیون نیشابور، 29/4/1365
36) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمۀ شعبان، 30/7/1381؛ بیانات در دیدار میهمانان کنفرانس جهانی اهل بیت(علیه السّلام) در روز نیمه ی شعبان، 8/11/1372
37) بیانات در اجتماع بزرگ مردم قم، در سالروز میلاد حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه)، 0/11/1370؛ بیانات به مناسبت روز مبارزه با استکبار جهانی، 9/8/1375
38) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه ی شعبان در مصلای تهران، 30/07/1381
39) البته حرکت متوقف نمی شود و بشر در بستر عدالت به سمت توحیدی شدن و اجرای کامل اسلام پیش می رود.
40) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم قم به مناسبت نیمه شعبان، 24/1/1366؛ بیانات در مراسم بیعت اصناف مشهد و تعاونیهای شهری خراسان، مسئولان بنیاد پانزده خرداد و نهضت سوادآموزی و تعدادی از کارکنان و مسئولان وزارت نیرو و سازمانهای تابعه، 8/4/1368
41) بیانات به مناسبت میلاد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، 22/8/1379
42) بیانات در اجتماع مردم قم، 27/2/1363؛ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه ی شعبان 29/6/1384؛ بیانات در دیدار قشرهای مختلف مردم و میهمانان خارجی دهه فجر در روز نیمه شعبان، 18/11/1371 و بیانات در تاریخ 7/3/1362
43) بیانات در تاریخ 29/3/1360
44) بیانات در تاریخ 20/3/1360 و بیانات در تاریخ 7/3/1362
45) بیانات در تاریخ 7/3/1362