کم خونی و فقر آهن : نکات و دانستنی ها

کـم خـونــی و یا آنمی(ANEMIA) زمانی بروز می کـنـد کـه سـطـح هـمـوگـلـوبـیــن(HEMOGLOBIN) خون شما کاهش می یابد. هموگلوبین پروتئین گویچه های سرخ خون است که اکسیژن را از ریه ها به تمام نقاط بدن حمل میکند.رنگ قرمز خون نیز بخاطر وجود هموگلوبین میباشد. سـلولـهای قرمـز خون در مغز استخوان های بزرگ بدن (مثل استخوان لگن) تولید می شـوند. مـغـز اسـتـخــوان بـــرای ســـــاخت هـمـوگـلـوبیـن و گـویچــه های قرمز به آهن، ویتامین B12 و اسـیـد فـولـیک نیاز دارد. یک علت شایع کم خونی فقر آهن میباشد.

علایم کم خونی:

1-میتواند بدون علامت باشد.

2-رنگ پریدگی پوست، لثه ها و بستر ناخن ها.

3-خستگی و ضعف-کاهش بنیه-بی خوابی.

4-تنگی نفس غیر معمول هنگام فعالیت بدنی.

5-ضربان قلب تند.

6-دست ها و پاهای سرد.

7-سردرد-سرگیجه-احساس سبک شدن سر.

8-ناخن های شکننده.

9-وزوز گوش و صدای زنگ در گوش.

10-تحریک پذیری-خواب آلودگی-کاهش توان یادگیری-کاهش تمرکز.

11-التهاب و دردناک شدن زبان.

12-کاهش اشتها به ویژه در نوزادان و کودکان.

13-درد قفسه سینه.

14-عفونتهای مکرر.

15-ویار نامتعارف به مواد غیر غذایی مانند یخ، نشاسته و یا خاک.

16-دشوار شدن بلع.

علل کاهش سطح آهن خون:

1-فقدان آهن کافی در رژیم غذایی.

2-جهش رشد در کودکان زیر 3 سال و نوجوانان.

3-بارداری: زنان حامله و یا شیرده به آهن بیشتری نیاز دارند.

4-از دست رفتن خون در قاعدگی ماهانه.

5-از دست رفتن خون با اهدای خون.

6-از دست رفتن خون به علت خونریزی داخلی: زخم معده، سرطان و تومورهای کلیه و مثانه، مصرف زیاد داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند آسپرین و ایبوپروفن (باعث خونریزی از معده و روده ها میشوند)، هموروئید(بواسیر)، پولیپ روده بزرگ، فیبروئید رحم، فتق هیاتال و سرطان روده بزرگ میتواند باعث خونریزی داخلی و فقر آهن گردند. خونریزی داخلی خود را  بصورت حضور خون در ادرار و مدفوع (مدفوع سیاه رنگ) نشان میدهد.

7-ناتوانی در جذب آهن: آهن از طریق روده کوچک جذب میگردد.در برخی اختلالات روده ای  همچون بیماری کرون  CROHN جذب مواد غذایی در روده ها دچار اختلال گشته و فقر آهن ایجاد می شود. همچنین برداشتن بخشی از روده توسط عمل جراحی نیز جذب آهن را کاهش میدهد.

8-تداخل در جذب آهن از روده ها: مصرف همزمان برخی مواد غذایی با منابع غذایی آهن جذب آهن را کاهش میدهند که درادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

نکته:علت کم خونی در مردان سالم و زنانی که دوره یائسگی را پشت سر نهاده اند به احتمال زیاد خونریزی داخلی میباشد.

روشهای تشخیصی:

1-آزمایش سطح آهن خون.

2-اندازه گیری سطح پروتئین ترنسفرین (TRANSFERRIN)(پروتئین حامل آهن از روده ها)

3-اندازه گیری سطح فریتین(FERRITIN)(پروتئین ذخیره کننده آهن)

4-اندازه گیری میزان هماتوکریت (HEMATOCRIT)(درصد حجم خون که توسط سلولهای قرمز و هموگلوبین اشغال شده است و یا حجم گلبولهای قرمز به کل خون )

5- آندوسکوپی و کولونسکوپی(دیدن درون روده بزرگ با دستگاه مخصوص)

نکته: سطح فریتین میتواند گمراه کننده باشد، چراکه صدمه به کبد، التهاب، عفونت و سرطان سطح فریتین را بطور کاذب افزایش میدهند.

نکته: کم خونی ناشی از فقر آهن به مرور زمان و به آهستگی بروز می یابد. چراکه ممکن است چندین ماه طول بکشد تا ذخایر آهن بدن بطور کامل استفاده گردند. همانطور که ذخایر آهن کاهش می یابد مغز استخوان به تدریج گلبولهای قرمز کمتری تولید میکند. هنگامی که ذخایر آهن بطور کامل مصرف میگردند و هموگلوبین کافی ساخته نمیشود، نه تنها سلولهای قرمز خون از لحاظ تعداد کاهش می یابند بلکه بطور غیر طبیعی کوچک و رنگ پریده شده و قادر نیستند اکسیژن کافی به بافتها حمل کنند.

میزان شیوع کم خونی:

بطور متوسط از هر 5 زن یکی به کم خونی ناشی از فقر آهن مبتلا است-نیمی از زنان باردار نیز دچار کم خونی فقر آهن میباشند.

فاکتورهای ریسک کم خونی:

1-خانمهایی که خونریزی قاعدگی در آنها شدید است.

2-زنان باردار.

3-رژیم غذایی حاوی آهن ناکافی.

4-نوزادان و کودکان. نوزادانی که آهن کافی از طریق شیر دریافت نمیکنند و کودکانی که در دوران جهش رشد قرار دارند.

5-گیاه خواران: از آنجایی که این افراد گوشت مصرف نمیکنند و آهن موجود در دانه ها و گیاهان به خوبی آهن موجود در گوشت جذب بدن نمیگردد.

6-خانمها. چون بدنشان آهن کمتری ذخیره کرده و حین قاعدگی خون از دست میدهند.

7-منشاء خونریزی داخلی: زخم معده، تومورها، فیبروئید رحم، پولیپ قولون(روده بزرگ)، سرطان قولون، هموروئید و خونریزی روده ها.

عوارض کم خونی درمان نشده:

1-مشکلات قلبی: کم خونی به ضربان نامنظم و سریع قلب و در بیماران کرونری به آنژین صدری منجر میگردد.قلب برای جبران کاهش اکسیژن در خون بایستی خون بیشتری را پمپ کند.

2-مشکلات زایمان: فقر آهن شدید میتواند به تولد نوزاد نارس و یا با وزن کم منجر گردد.

3-مشکلات رشد: در نوزادان و کودکان رشد را به تعویق می اندازد.

4-مشکلات عمومی: افزایش ابتلا به عفونتها، کاهش توان یادگیری و حافظه، خستگی و بی حالی و غیره.

جذب، حمل، ذخیره و دفع آهن از بدن:

1-جذب از طریق روده صورت میگیرد. سلولهای مخاطی روده با ساخت پروتئین آپوفریتین(APOFERRITIN) جذب آهن را کنترل میکنند. (با کاهش ذخایر آهن ساخت این پروتئین نیز کاهش می یابد و در هنگام افزایش ذخایر آهن  تولید این پروتئین افزایش می یابد.)

2- سپس پروتئین ترنسفرین(TRANSFERRIN) 75 درصد آهن را به مغز استخوان ها(برای ساخت گویچه های سرخ)،20-10 درصد آهن را برای ذخیره به فریتین(FERRITIN) و 15-15 درصد آهن را برای سایر فرایند ها در خون حمل میکنند. هر پروتئین ترنسفرین قادر به حمل 2 یون آهن(بصورت فریک) است.

3- آهن در مولکولهای فریتین(FERRITIN) ذخیره میگردد. هر فریتین قادر به ذخیره 4 هزار اتم آهن میباشد.

4- هنگامی که ظرفیت ذخیره آهن فریتین کامل میشود، هموسیدرین(HAEMOSIDERIN) آهن را در کبد ذخیره میکند.

5- همانطور که هموگلوبین حمل کننده اکسیژن در سلولهای قرمز است، میوگلوبین(MYOGLOBIN) نیز پروتئین ذخیره کننده و حمل کننده اکسیژن در سلولهای عضلانی میباشد.

6- بدن هیچگونه مکانیسم دفع فیزیولوژیکی آهن در اختیار ندارد. بنابراین جذب آن در روده ها تحت کنترل شدید قرار دارد. (با کاهش ذخایر آهن، جذب آهن افزایش می یابد)

7-مقادیر بسیار اندک آهن روزانه از طریق تعریق، ریزش سلولهای پوست و پوشش مخاطی روده ها دفع میگردد. این میزان دفع آهن با مصرف 1-2 میلی گرم آهن از طریق رژیم غذایی جبران میگردد.

نکته: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد (به ازای هر کیلوگرم وزن 36-60 میلی گرم آهن).2/3 این مقدار آهن در هموگلوبین و میوگلوبین موجود بوده و مابقی در کبد(بصورت فریتین و هموسیدرین)، مغز استخوان و طحال ذخیره میشوند.

نکته:بدن آهن را بازیافت میکند.هنگامی که گلبولهای قرمز عمرشان به پایان میرسد، آهن آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گویچه های سرخ مصرف گردند.

نکته:طول عمر متوسط گلبولهای قرمز 120 روز میباشد.

کارکردهای آهن در بدن:

1-ساخت هموگلوبین و میوگلوبین (حمل و ذخیره اکسیژن در خون و عضلات)

2-آهن در برخی آنزیمهای سیستم ایمنی یافت میشود. بنابراین فقدان و یا کمبود آن سیستم ایمنی را تضعیف میکند.

3- وجود آهن در واکنشهای شیمیایی تولید انرژی از غذا ضروری میباشد. بنابراین فقر آهن به کاهش انرژی  در بدن منجر میگردد.

4-آهن در تقسیم سلولی و ساخت انتقال دهنده های عصبی نقش دارد.

5-آهن در ساخت پروتئین کلاژن دارای اهمیت است.

مقادیر توصیه شده مصرف آهن:

1-مردان بزرگسال 10 میل گرم در روز.

2-زنان 11-50 سال: روزانه 15-18 میلی گرم.

3-زنان بالای 50 سال: روزانه 10 میلی گرم.

4-زنان باردار:روزانه 30 میلی گرم.

5-نوجوانان پسر: روزانه 16 میلی گرم.

6-نوجوانان دختر: روزانه 27 میلی گرم.

7-کودکان 1-10 سال: روزانه 7-10 میلی گرم.

مسمومیت با آهن:

آهن بیش از نیاز در سطح خون برای انسان سمی میباشد. چراکه آهن فروس مازاد با پروکسیدهای بدن واکنش داده و تولید رادیکا ل های آزاد را میکنند. هنگامی که پروتئین های ترنسفرین از آهن اشباع میشوند و بدن نیز هیچگونه مکانیسم فیزیولوژیکی برای دفع آهن اضافی در اختیار ندارد، مسمومیت آهن ایجاد میگردد. هنگامی که دریافت آهن از 20 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم بدن فراتر رود، مسمومیت آهن و هنگامی که از 60 میلی گرم به ازای هر کیلو گرم وزن فراتر رود مرگ بار خواهد بود.

نکته:معمولا در افراد بزرگسال مصرف 25-75 میلی گرم آهن در روز قابل تحمل است.

نکته:مردان سالم و زنانی که یائسگی را پشت سر گذاشته اند و مبتلا به کم خونی نیز نمیباشند نباید از مولتی ویتامینهای حاوی آهن استفاده کنند.

علل  افزایش سطح آهن خون:

1-بیماری هموکروماتوز(HEMOCHROMATOSIS): یک اختلال ژنتیکی است که جذب آهن از روده ها افزایش می یابد.

2-مصرف بیش از اندازه مکمل های آهن.

3-دریافت خون مکرر.

علایم افزایش سطح آهن:

1-خستگی و ضعف.

2-کاهش وزن.

3-تنگی نفس.

4-تپش قلب.

5-درد مزمن شکم.

6-اختلال در فعالیت جنسی.

7-تغییر در رنگدانه های پوست(لکه های خاکستری و یا زرد رنگ روی پوست).

8-درد و خستگی مفاصل.

عوارض تجمع اهن مازاد در خون:

1- آهن در کبد، پانکراس، غدد درونریز، قلب، پوست، مخاط روده و مفاصل رسوب کرده و انباشته میگردد. تجمع آهن در این اندامها  آسیب به عروق کرونری، نارسایی قلبی، سرطان کبد، سیروز کبدی، سرطان روده بزرگ را در پی خواهد داشت.

2-مصرف بیش از اندازه مکملهای آهن باعث استفراغ، اسهال و آسیب به روده ها میشود.

3-مصرف قرصهای آهن برای کودکان میتواند بسیار خطرناک و مرگ آور باشد. بنابراین مکملهای آهن را دور از دسترس کودکان قرار دهید.

درمان:

1-مصرف قرصهای دفروکسامین(DEFEROXAMINE) که با اتصال به اتمهای آهن آنها را از بدن دفع میکند.

2-حجامت (در بیماری هموکروماتوز)

اشکال آهن:

1-آهن فروس(FERROUS)  Fe+2

2-آهن فریک (FERRIC) Fe+3

نکته:جذب آهن فروس بهتر از آهن فریک صورت میگیرد.

نکته:اکثر آهن فروس در آهن هم و اکثر آهن فریک در آهن غیر هم یافت میشود.

1-آهن هم(HAEM): در گوشت قرمز،مرغ،ماهی و جگر یافت میشود.(از هموگلوبین و میوگلوبین گوشت تامین میشود)

2-آهن غیر هم(NON HAEM): در سبزیجات، گیاهان، لبنیات، میوه ها، غلات، مغزها(آجیل) و تخم مرغ یافت میشود.

نکته:هر چه گوشت قرمز تر باشد محتوای آهن آن نیز بیشتر است.

نکته: آهن هم به معنی اتصال اتم آهن به مولکول هم، و آهن غیر هم به معنی عدم اتصال آهن به این مولکول میباشد.

نکته: مصرف مواد غذایی گوناگون همراه با منابع آهن هم در جذب آهن تداخل ایجاد نمیکند. (بر خلاف آهن غیر هم)

نکته:تنها 10-20 درصد آهن هم مصرفی و تنها 2-10 درصد آهن غیرهم  مصرفی جذب بدن میشوند.

نکته:آهن هم 10-25 درصد آهن دریافتی و آهن غیر هم 75-90 درصد آهن دریافتی روزانه را تشکیل میدهند.

نکته:آهن شیر گاو و بز منابع خوبی از آهن نمیباشند. چراکه حاوی آهن بسیار اندکی بوده و تنها 5 درصد آن جذب بدن میگردد.

نکته: آهن موجود در شیر مادر از این قاعده مستثنی است. با اینکه سطح آهن در شیر مادر نیز اندک است، اما آهن آن مانند آهن هم عمل کرده و تا 50 درصد آن نیز جذب بدن میگردد.

نکته:رژیم غذایی غنی از آهن بایستی ترکیبی از غذاهای غنی از آهن هم و غیرهم بطور توام باشد.

عوامل موثر در جذب آهن غیر هم:

1-فاکتورهای افزایش دهنده جذب آهن غیر هم:

* ذخیره کم آهن در بدن.

* اسید هیدروکلریک معده. (آهن غیر هم را به هم تبدیل میکند)

* ویتامین C.

* شکر ها.

* مصرف منابع آهن هم (گوشت قرمز،مرغ وماهی)

* آمینو اسیدها.

* اسید سیتریک.

2- فاکتورهای کاهش دهنده جذب آهن غیر هم:

* مصرف چای، قهوه و کاکائو. (به علت وجود تانن و فنولیک)

* مصرف شیر و پنیر.

* کاهش اسید معده(مصرف آنتی اسیدها)

* اسید اکسالیک(OXALIC) موجود در اسفناج.

* اسید فیتیک(PHYTIC) موجود در سبوس غلات.

* کلسیم، مس، منیزیوم، منگنز و روی در جذب شدن با آهن رقابت میکنند. بنابراین مصرف زیاد هر کدام از آنها به فقر آهن منجر میگردد.

* افزایش ذخایر آهن در بدن.

* مصرف آسپرین.

* زرده تخم مرغ.

* مصرف فیبر.

نکته:مصرف گوشت و یا ویتامین C همرا با سبزیجات و سایر منابع آهن غیر هم،جذب آهن غیر هم را 4 برابر میکند.

نکته:چای و قهوه را حداقل دو ساعت پس از غذا بنوشید.

منابع ویتامین C:

کلم بروکلی-کیوی-گوجه فرنگی-مرکبات (پرتغال لیمو ترش و نارنگی)-فلفل سبز-توت فرنگی.

غذاهای غنی از آهن:

1-جگر.

2-گوشت قرمز،ماهی و مرغ.

3-غذاهای دریایی.

4-میوه های خشک مثل زرد آلو؛آلو و کشمش.

5-سبزیجات (اسفناج و کلم بروکلی)

6-حبوبات و دانه ها کامل(سبوس دار)

7-نان و غلات غنی شده با آهن.

8-مغزها.

نکته:به علت وجود مقادیر زیاد ویتامین A در جگر ( باعث آسیب به جنین میشود ) زنان باردار نبایستی از جگر به عنوان منبع آهن استفاده کنند.

مکملهای آهن:

در دو نوع فروس و فریک موجود میباشند که نوع فروس آن بهتر جذب بدن میگردد.

1-فروس سولفات(FERROUS SULFATE)

2-فروس گلوکونات(FERROUS GLUCONATE)

3-فروس فومارات(FERROUS FUMARATE)

4-فروس سوکینات(FERROUS SUCCINATE)

5-کپسول هماتینیک(HEMATINIC):حاوی آهن+فولیک اسید+ویتامین B12 و ویتامین C نیز میباشد.

نکته:مصرف مکملهای آهن باعث سیاه شدن رنگ مدفوع میگردند.

عوارض جانبی مکملهای آهن:

1-سوزش سر دل.

2-یبوست و یا اسهال.

3-دل درد.

4-تحریک مجاری گوارش.

5-احساس تهوع.

نحوه مصرف:

نیم ساعت قبل از غذا میل کنید. چنانچه دچار یبوست میشود همراه آن فیبر مصرف کنید .

نکته:مصرف مکمل های آهن را از دوز پایین آغاز کنید و به تدریج به میزان توصیه شده توسط پزشکتان دست یابید.

نکته:بهتراست  مکملهای آهن را همراه با منابع ویتامین C مصرف کنید.

نکته:چنانچه مکملهای آهن برای درمان کم خونی تجویز میگردند، بایستی حداقل به مدت 3-6 هفته بطور پیوسته مصرف گردند.

نکته:تنها 20 درصد آهن موجود در مکملهای آهن جذب بدن میگردد.

کم خونی ماکروسیتی و یا مگالوبلاستیک(MEGALOBLASTIC):

فقر ویتامین B12 و فولیک اسید (فولات) باعث میگردد تا مغز استخوان گلبولهای قرمز بزرگ تر از اندازه طبیعی تولید کند، که به مقدار کافی هموگلوبین ندارند. در این آنمی نیز تعداد گویچه های سرخ تولید شده کاهش می یابد. علایم آن مشابه علایم آنمی فقر آهن میباشد. علل بروز آن دریافت ناکافی این دو ویتامین از طریق رژیم غذایی و یا اشکال در جذب روده ای آنها می باشد. درمان آن نیز مصرف مکملهای فولات و ویتامین B12 میباشد.

منابع غذایی ویتامین B12:جگر-گوشت گاو-ماهی تون-قلوه-شیر-پنیر-تخم مرغ.

منابع اسید فولیک: جگر-قلوه-گوشت-حبوبات(لوبیا قرمز و سفید)-سویا-سبوس گندم-سبزیجات(اسفناج،کلم،کاهو،مارچوبه)-میوه ها(آب پرتغال و موز) .