نحوه رفتار جمهوری اسلامی ایران با اسرای عراقی در زمان دفاع مقدس

ایران و اسرای عراقی

ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوره دفاع مقدس به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی مبادرت به سازمان دهی و تشکیل اردوگاه ها در نقاط مختلف کشور کرد که بیشتر آنان در نقاط خوش آب و هوا و مراکز استان ها قرار داشتند. اسرای عراقی نخست در یگان های خط مقدم که اسیر شده بودند، بازجویی می شدند. در آنجا اخبار و اطلاعاتی که دارای قابلیت استفاده فوری برای یگان های درگیر بود، از آنها اخذ می شد و سپس به واحدهای بعدی که لشگر یا قرارگاه های ارتش بود، منتقل می شدند تا در آنجا مورد بازجویی مجدد و تکمیلی قرار گیرند. بعد از بازجویی نهایی به شهرها و استان های مرکزی اعزام می شدند تا از آنان نگهداری شود. مسئولیت نگهداری و اداره این اسیران به یگان دژبان ارتش واگذار شده بود و نخست اردوگاه های حشمتیه و پرندک صرفاٌ برای نگهداری اسیران در نظر گرفته شد اما بعد به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی، مکان های دیگری نیز برای نگهداری آنها در نظر گرفته شد. بنابراین از 1359 عملاً تمام مسئولیت های اسکان، نگهداری و پشتیبانی اسیران جنگی بر عهده ارتش بود و این روند به مدت 24 سال و تا آزادی کامل اسرا در پایان 1382 خورشیدی ادامه داشت.

سرنوشت اسرای عراقی

از سوم فروردین 1359 تا روزی که آتش بس میان خطوط درگیری ایران و عراق در مرداد 1367 حاکم شد، ایرانیان توانسته بودند، 72 هزار و 113 تن از نیروهای مسلح ارتش بعث عراق اعم از زمینی، هوایی و دریایی را همراه 247 تن مزدور (غیر عراقی) به اسارت درآورند.

بیشتر اسرای عراقی در طول سال های 1360 و 1361 که سلسله عملیات کربلا به اجرا درآمد، اسیر شدند. در میان اسرا از سرباز وظیفه و نیروهای جیش الشعبی (نیروهای مردمی) تا سرتیپ و حتی سرلشگر دیده می شد. از نظر قومیتی، کردهای عراقی از کم ترین تعداد اسرا در مجموع اسیران موجود برخوردار بودند. همچنین در مقاطع مختلفی که اقدام به تبادل اسرا می شد، تعدادی از آنها به ایران پناهنده شدند که آمار دقیق آنان در طول این مدت، برابر 10 هزار و 634 تن بود. بنابراین می توان گفت حدود 14 درصد از همه اسیران عراقی، تحت تاثیر شرایطی که برای آنان در اردوگاه های ایران فراهم شده بود، از بازگشت به کشور خود منصرف شدند. بیشتر این عده از پناهندگان عراقی را نیروهای تواب و احرار مجلس اعلای انقلاب اسلامی تشکیل می دادند و که در مقابله با ارتش رژیم بعث حضور فعالی داشتند به طوری که تعداد 338 تن مفقودالاثر، 39تن شهید، 49 تن مفقود الجسد و هشت تن فوت کردند.

همچنین تا آزادی آخرین اسرای عراقی حاضر در ایران، تعداد یک هزار و 173 تن از آنها به دلایل مختلفی همچون باقی ماندن عارضه های ناشی از مجروحیت و کهولت سن فوت کردند که پیکر تمامی آنها به عراق بازگردانده شد.

اقدامات و خدمات ارتش برای رفاه اسرای عراقی

یکی از نقاط قوت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی که تاکنون اندیشمندان و تاریخ نویسان کمتر به آن پرداخته اند، نحوه برخورد ایرانی ها با اسرای عراقی بوده است که از جمله این گروه ها که ارتباط بیشتری با اسرا داشتند، ارتش بود که آنها را در 23 پادگان مستقر در شهرهای تهران، مشهد، قوچان، بندرانزلی، رینه، بجنورد، گرگان، سمنان، میانه، تربت جام، ساری، منجیل، کرج، اراک و برای مدت کوتاهی در ابتدای جنگ در اهواز نگهداری می کرد. از مهم ترین اقداماتی که ارتش در ارتباط با این اسرا انجام داد می توان به برقراری و ایجاد اردوگاه های نگهداری اسرا، تامین افراد نگه دارنده اسرا از بهترین کارکنان ارتش، پیش بینی و برآورد بودجه سالیانه اسرای جنگی، برآورد حقوق ماهیانه، دریافت و پرداخت آن به اسرا به طور مرتب و به موقع، اعزام اسرای داوطلب به نماز جمعه و زیارت شهرهای مقدس قم، مشهد و جمکران، همکاری با کمیته کار به منظور تشکیل کارگاه ها و بوفه اسرا، همکاری با کمیته فرهنگی در جهت تقویت و گسترش امور فرهنگی، پذیرش و پذیرایی نمایندگان صلیب سرخ و سازمان ملل در اردوگاه ها به منظور بازدید و ثبت نام اسرا، جداسازی و نگهداری اسرای نوجوان و همکاری در جهت تربیت و ارشاد آنان، انجام دادن ملاقات های انفرادی و جمعی میان اسرا و خانواده های آنان طبق برنامه تنظیمی از طرف کمیسیون اداره اسرای جنگی و...اشاره کرد.

همچنین به مسایل روحی و جسمی اسرا در زندان توجه ویژه ای می شد و کمیته هایی برای این منظور در کمیسیون اداره اسرای جنگی تشکیل شد که عبارت بودند از کمیته فرهنگی، کمیته بهداشت و درمان، کمیته کار، کمیته تشخیص و تفکیک، و کمیته روابط عمومی و تبلیغات. برای نمونه از جمله اقدامات کمیته فرهنگی از 20 هزار تن اسیران بی سوادی یاد کرد که در نهضت سواد آموزی اردوگاه ها باسواد شدند. همچنین 134 هزار جلد کتاب میان آنها توزیع شد، جمع آوری خاطرات، سرودها و دیگر مکتوبات بر جای مانده از اسرا 10 هزار نسخه و...نیز در این زمینه قرار دارد. کمیته کار اردوگاه ها هم اقداماتی انجام داد که در نتیجه توانستند با استفاده از نیروی اسرای عراقی یک هزار عدد کتابخانه سیار ایجاد کنند، بیش از هشت هزار میز و نیمکت و صندلی ساختند و در این اردوگاه ها آثار زیادی از جمله لباس برای خود اسرا، لباس اتاق عمل، سربازی و مبل و صندلی تولید شد.

کمیته بهداشت و درمان خدمات بسیاری برای این اسرا انجام داد از جمله تعداد چهار هزار و 725 عینک طبی به آنها تحویل داده شد، حدود هشت هزار و 590 دست دندان مصنوعی برای اسرا ساخته و 11 هزار و 514 عمل جراحی مانند جراحی چشم صورت گرفت و در مجموع 37 هزار و 180 تن از اسرا به منظور معالجه به بیمارستان های مختلف ارتش اعزام شدند. بنابراین می توان گفت نوع برخورد ایرانیان با اسرای عراقی در طول 24 سال به گونه ای بود که حدود 14 درصد از مجموعه اسرا، حاضر به بازگشت به کشور خود نشده و در ایران ماندند.

علاوه بر پناهندگان، گروهی در میان عراقی ها بودند که به رزمندگان اسلام پیوستند و به عنوان احرار بعد از مدتی از کمپ اسرا بیرون آمدند و به زندگی در شهرهای ایران ادامه دادند که از جمله این افراد می توان به سمیر ابواحمد الغامدی راننده نفر بر سنگین گردان 181 از یگان دوم سپاه چهارم بازسازی شده ارتش، علی الصمدانی افسر توپخانه در غرب و شاهین محمد المحمدی اشاره کرد.