گشایشی جدید در درمان بیماری ام اس با کشف داروهای تأثیرگذار (بخش اول)

چهل سال پیش، یکی از اولین بیماران دکتر استفان هاوزر، یک فارغ‌التحصیل مدرسه‌ی حقوق هاروارد و یکی از مشاوران کاخ سفید بود که متأسفانه به تصلب بافت چندگانه یا همان ام‌اس مبتلا شده بود؛ بیماری جانکاهی که همچون آتشی به جان بافت‌های مغزی این شخص بااستعداد افتاده بود. این شخص به‌سرعت قدرت تکلم، بلعیدن و حتی نفس کشیدن را از دست داد، با این حال در بیمارستان لباس عروس بر تن کرد و روی ویلچر ازدواج کرد؛ در حالی که چندین لوله‌ی تنفسی و غذارسان به او وصل شده بود.

دکتر هاوزر که اکنون مدیر مؤسسه‌ی علوم اعصاب دانشگاه کالیفرنیا است، به یاد می‌آورد که در آن زمان هیچ کس نمی‌توانست کاری برای آن بیمار انجام دهد. دکتر جوان در زمان مواجهه با این تجربه‌ی سوزناک در ابتدای دوره‌ی آموزشی عصب‌شناسی خود بود و همان زمان تصمیم گرفت زندگی خود را وقف تحقیق روی بیماری ام‌اس کند.

چند هفته پیش بود که بعد از سال‌ها تقلا در مسیر پر پیچ‌وخم کشف داروی جدید، بعد از بارها بیراهه رفتن در این مسیر و تلاش مجدانه برای راضی کردن همکاران شکاک، در نهایت سازمان غذا و داروی آمریکا با داروی جدید شرکت داروسازی روش برای بیماری ام‌اس موافقت کرد. این دارو بر اساس نتایج تحقیقات دکتر هاوزر ساخته شده است. محققان بر این باورند که داروی جدید تأثیر زیادی در روند درمان و بهبودی بیماری ناتوان‌کننده‌ی ام‌اس دارد. بیماری ام‌اس بیش از 400 هزار آمریکایی را مبتلا کرده است و بر اساس تخمین‌ها بیش از دو میلیون انسان دیگر در سرتاسر جهان درگیر این بیماری هستند. دکتر هاوزر می‌گوید:

این موضوع شخصا برای من بسیار مایه‌ی مباهات است. این دارو برای بیماران مبتلا به ام‌اس بسیار مهم است.

داروی جدید با نام اکرلی زوماب از روش متفاوتی نسبت به چندین داروی دیگر بیماری ام‌اس استفاده می‌کند. این دارو سلول‌های خاصی از سیستم ایمنی بدن با نام سلول‌های B را مسدود می‌کند، سلول‌هایی که دکتر هاوزر و تیم تحقیقاتی او معتقد هستند نقش مهمی در پیشروی بیماری ام‌اس دارند. داروهای پیشین ام‌اس سلول‌های T سیستم ایمنی را هدف قرار می‌دادند؛ سلول‌هایی که پیش از این تصور می‌شد مقصر اصلی بروز ام‌اس هستند. دکتر هاورد وینر در این مورد می‌گوید:

توسعه‌ی داروی اکرلی زوماب یک پیشرفت بزرگ در روند معالجه‌ی ام‌اس است و فهم ما از این بیماری را به میزان زیادی بهبود می‌بخشد.

دکتر وینر مدیر مؤسسه‌ی ام‌اس بریگام و بیمارستان زنان در بوستون است و البته در تحقیق مرتبط با داروی جدید نقشی نداشته است.

داروی اکرلی زوماب از سوی سازمان غذا و دارو (FDA) برای بیماری ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه، یعنی پیشرفته‌ترین مرحله‌ی این بیماری، مورد تأیید قرار گرفته است. تاکنون هیچ دارویی برای ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه وجود نداشته است. بیماران مبتلا به ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه به‌طور مداوم در معرض وخیم‌تر شدن علائم بیماری، از جمله از دست دادن توانایی راه رفتن و همچنین فلج از کمر به پایین قرار دارند. 15 درصد بیماران مبتلا به ام‌اس از نوع پیش‌رونده‌ی اولیه هستند.

تأیید داروی اکرلی زوماب پس از آن انجام شد که در تحقیق انجام‌شده روی 732 بیمار مبتلا به ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه، مشخص شد که مصرف این دارو تا 25 درصد از وخامت ناتوانی بیماران می‌کاهد. شرکت داروسازی روش اسپانسر این تحقیق بالینی بوده است. معاون اجرایی انجمن ملی تصلب اعضای چندگانه، بروس ببو در مورد این دستاورد جدید معتقد است:

منافع بالینی این دارو در حد متوسط است، با این حال معرفی این دارو به بازار تأثیر زیادی بر روند معالجه و مهار بیماری خواهد داشت؛ چرا که ما تاکنون دارویی برای بیماری ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه نداشته‌ایم.

همچنین سازمان غذا و دارو مصرف داروی اکرلی زوماب را برای نوع عود شونده-فروکش‌ کننده‌ی بیماری ام‌اس مجاز دانسته است. این نوع از بیماری ام‌اس شیوع بیشتری دارد و مشخصه‌ی اصلی آن حملات التهابی گذرنده‌ای است که منجر به مشکلات بینایی، احساس کرختی در پاها، ضعف عمومی و کندی ذهن می‌شود.

در مورد بازار داروهای بیماری خودایمنی ام‌اس گفتنی است که تمام داروهای تجویزی برای این بیماری بسیار گران‌قیمت هستند. شرکت داروسازی روش نیز با در نظر گرفتن همین موضوع، قیمت مصرف سالیانه‌ی دارو را 65 هزار دلار اعلام کرده است. مصرف سالیانه‌ی دارو تنها شامل دو مرحله تزریق است. در مقاله‌ای که در سال 2015 در ژورنال نئورولوژی منتشر شد، پس از تحقیق روی چندین داروی مهمی که برای بیماری ام‌اس تجویز می‌شود، مشخص شد که قیمت هیچ‌کدام از آن‌ها کمتر از 50 هزار دلار نیست، البته به‌استثنای داروهایی که با تخفیف کمپانی سازنده عرضه می‌شوند. در سال‌های اخیر قیمت داروهای ام‌اس همواره سیر صعودی داشته است.

جامعه‌ی ملی تصلب بافت‌های چندگانه اخیرا گزارش کرده است که قیمت داروهای ام‌اس در 12 سال گذشته 4 برابر شده است. کمپانی روش در زمان اعلام قیمت داروی اکرلی زوماب، ادعا کرد که قیمت داروی آن‌ها 25 درصد پایین‌تر از قیمت داروی ریبف است. شرکت EMD Serono که توزیع و فروش داروی ریبف را بر عهده دارد، اعلام کرده است که داروی آن‌ها قابلیت خودتزریقی دارد و همچنین گزینه‌های متنوعی برای پرداخت هزینه‌ی دارو به مشتریان عرضه می‌شود؛ بنابراین به عقیده‌ی آن‌ها مقایسه‌ی قیمت این دو دارو چیزی نیست جز ساده‌سازی موضوع و گمراه کردن مشتریان. با این حال با انجام دو تحقیق مهم مشخص شده است که داروی اکرلی زوماب عملکرد بهتری نسبت به داروی ریبف دارد.

شرکت روش اعلام کرده است که داروی جدید تحت نام برند اکروس از چند هفته‌ی آینده در بازار ایالات متحده عرضه خواهد شد.

ام‌اس یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن فرد به‌اشتباه بافت‌های سالم را هدف قرار می‌دهد. آن چیزی که باعث بروز این بیماری می‌شود هنوز به‌صورت یک معما باقی‌ مانده است. در افراد مبتلا به این بیماری، حملات التهابی غلاف میلین را هدف قرار می‌دهد. غلاف میلین وظیفه‌ی محافظت از اعصاب و انتقال سیگنال‌های عصبی از مغز به دیگر بخش‌های بدن را بر عهده دارد.

بیماری ام‌اس غالبا افراد 20 تا 40 ساله را درگیر می‌کند و بیشتر در بین زنان و دختران شایع است. از زمان اولین مواجهه‌ی دکتر هاوزر با یک بیمار مبتلا به ام‌اس در بیمارستان عمومی ماساچوست، پیشرفت‌های زیادی در استراتژی‌های درمانی رخ داده است، با این حال نیاز به روش‌های جدید برای مواجهه با ام‌اس به‌شدت احساس می‌شود. هاوزر می‌گوید:

بیماری ام‌اس شایع‌ترین عامل ناتوانی عصبی در افراد بالغ جوان است. با این‌که شمار قابل توجهی از بیماران برای دهه‌ها‌ی متوالی زندگی معمولی را می‌گذرانند؛ اما وضعیت بیش از نیمی از آن‌ها بعد از 10 سال از شروع بیماری، به‌رغم تمام معالجات رو به وخامت می‌نهد.

به دنبال یافتن مقصر جدید

زمانی که هاوزر جستجوی خود برای روش‌های بهتر درمان ام‌اس را در اواخر دهه‌ی 70 میلادی آغاز کرد، اعتقاد غالب در میان دانشمندان این بود که سلول‌های T مقصر اصلی بروز بیماری ام‌اس هستند. عقیده‌ای که بعدا درستی آن زیر سؤال رفت.

سلول‌های T، همانند سلول‌های B از اجزای اصلی زرادخانه‌ی سیستم ایمنی بدن هستند که وظیفه‌ی آن‌ها شناسایی، شکار و انهدام ویروس‌ها، باکتری‌ها و هر عنصر خارجی است که به بدن حمله‌ور شده است.

تمرکز دانشمندان بر سلول‌های T، بیشتر به دلیل پیشینه‌ی طولانی تحقیقات روی بیماری آنسفالومیلیت تجربی آلرژیک (EAE) با استفاده از مدل‌های موش‌ آزمایشگاهی است. هدف از انجام این تحقیقات، مطالعه و یافتن دارویی برای بیماری EAE بوده است.

یکی از مشخصه‌های بیماری EAE، همانند بیماری تصلب بافت‌های چندگانه، التهاب بافت‌های مغزی و ستون فقرات است. با این حال شباهت این دو بیماری تنها به همین موضوع محدود می‌شود. یکی از اساتید سابق دکتر هاوزر با نام رینولد آدامز از عصب‌شناسان هاروارد، به او گفته بود شباهت کمی بین این دو بیماری وجود دارد. هاوزر در این مورد می‌گوید:

بیماری EAE اصلا شبیه ام‌اس به نظر نمی‌رسید. بنابراین اولین وظیفه‌ی من یافتن مدل حیوانی برای بیماری ام‌اس بوده است.

انجام این کار بیش از یک دهه طول کشید؛ اما در نهایت دکتر هاوزر و دیگر محققان مشغول در آزمایشگاه او موفق شدند بیماری ام‌اس را در یک حیوان آن هم در شرایطی کاملا مشابه شرایط انسانی ایجاد کنند. این حیوان نگون‌بخت میمون مارموست است که ابعادی در اندازه‌ی خوک دارد و زیست‌گاه آن کشور گینه است. هاوزر در مورد اهمیت انتخاب دقیق مدل‌های حیوانی می‌گوید:

شکست بسیاری از تلاش‌ها در توسعه داروهای جدید به این حقیقت ساده برمی‌گردد که محققان از مدل‌های حیوانی نامناسب استفاده می‌کنند؛ مدل‌هایی که نمی‌توانند شرایط بیماری در انسان را شبیه‌سازی کنند.

در قدم بعدی محققان تلاش کردند با تزریق سلول‌های T و هدف قرار دادن غلاف میلین، میمون نام‌برده را مبتلا به بیماری ام‌اس کنند، اما این اقدام آن‌ها جواب نداد. سپس آن‌ها همین کار را با آنتی‌بادی‌های تولیدشده توسط سلول‌های B انجام دادند اما باز هم نتیجه‌ای نگرفتند؛ گویی که میمون قصد ابتلا به بیماری ام‌اس نداشت. در نهایت دکتر هاوزر و همکاران او  آنتی‌بادی‌های متعلق به سلول‌های T و سلول‌های B را هم‌زمان استفاده گرفتند. تنها تحت این شرایط بود که نشانه‌های شروع ام‌اس در حیوان مشاهده شد.

آزمایش محققان تا به اینجا نشان می‌دهد که بیماری ام‌اس تنها توسط سلول‌های T شروع نمی‌شود، بلکه سلول‌های B و آنتی‌بادی‌های مرتبط با آن‌ها نیز در این امر دخیل هستند و همین موضوع می‌تواند به هدف مناسبی برای توسعه‌ی داروهای جدید منجر شود؛ اما مراجع و نهادهای پزشکی هنوز آمادگی پذیرش این ایده‌ی جدید را نداشتند.

ادامه دارد...