دکتر محمد حضوری
افزایش تعداد سالمندان ورزشکار با افزایش گرایش به انجام فعالیت ورزشی در کل جامعه همسو بوده و با اثرات مفید فعالیت فیزیکی در کاهش عوامل خطر بیماری‌های مزمن و ارتقای سلامتی در افراد سالمند مربوط است. در بسیاری از کشورها، سیاست‌های دولتی و رسانه‌های عمومی‌در تقویت نگرش مثبت جامعه به فعالیت ورزشی موثر بوده است.
البته باید توجه داشت که یک ورزشکار سالمند نیز همانند سایر ورزش‌کاران باید نکات مهم و اساسی را در خصوص برنامه غذایی خویش در نظر داشته و رعایت کند.
در واقع توصیه‌ها و مداخلات تغذیه‌ای ورزش‌کاران سالمند بر اساس اصول زیر تعیین می‌گردد:
تغییرات فیزیولوژیک مرتبط با سالمندی و اثر آن‌ها بر نیاز به مواد مغذی،
- افزایش نیازهای تغذیه‌ای با توجه به انجام فعالیت فیزیکی،
- وجود هر عارضه پزشکی که نیازمند مداخلات تغذیه‌ای خاص باشد.
تغییرات فیزیولوژیک ورزش‌کاران سالمند
فرآیند سالمندی با تغییرات فیزیولوژیک همراه است که نیاز به مواد مغذی، انرژی و تمایل به مواد غذایی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. طی فرآیند سالمندی، کاهش قابل توجه توده بدون چربی بدن (توده عضلانی و اسکلت استخوانی)، کاهش ایمنی، آتروفی معده، کاهش حس بویایی و چشایی و کاهش حساسیت به تشنگی پدید می‌آید. در افراد عادی جامعه، توده چربی بدن تا حدود 60-50 سالگی افزایش یافته و پس از 70 سالگی کاهش می‌یابد و کاهش توده بدون چربی بدن به ویژه توده عضلانی با افزایش سن، فرآیندی غیر قابل اجتناب است. نتایج مشابهی از مطالعه بر روی زنان و مردان سالمند نیز مشاهده شده است؛ البته توده چربی در بدن ورزش‌کاران سالمند بسیار کمتر از سالمندان عادی جامعه افزایش می‌یابد.
علاوه بر تغییرات ترکیب بدن، افزایش سن با کاهش تراکم استخوان همراه است. در زنان، کاهش توده استخوانی زودتر از مردان (حدود 45 سالگی) و با سرعت بیشتری (یک درصد در سال) مشاهده می‌شود. در مردان کاهش توده استخوانی از حدود 50 سالگی آغاز شده و با سرعت 3/0 درصد در سال ادامه می‌یابد. همچنین با توجه به آن که مردان به طور معمول توده استخوانی بیشتری نسبت به زنان هم سن خویش دارند، آن‌ها نسبت به زنان در معرض خطر کمتر ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.
همچنین ورزش‌کاران سالمند در معرض خطر بیشتری برای بروز استرس حرارتی، عدم تحمل سرما و کاهش آب بدن قرار دارند. بخشی از ناتوانی در تنظیم دمای بدن در این افراد، مربوط به تغییر در عملکرد سیستم قلبی-عروقی است. این تغییرات شامل کاهش حداکثر عملکرد سیستم قلبی- عروقی (مرتبط با کاهش حداکثر ضربان قلب و کاهش حداکثر اکسیژن مصرفی) و کاهش عملکرد انقباضی قلب است و موجب کاهش برون ده قلبی و کاهش جریان خون به پوست شده و بنابراین موجب کاهش توانایی دفع حرارت می‌شود. بر این اساس در محیط گرم و برای کاهش خطر استرس حرارتی در ورزش‌کاران مسن‌تر دریافت مایعات کافی و خُنک طی فعالیت فیزیکی به طور ویژه مورد نیاز می‌باشد.
نیاز به انرژی و مواد مغذی
در حال حاضر متاسفانه به دلیل متغیر بودن نیاز به مواد مغذی در سالمندان و تاثیر نوع رشته ورزشی بر آن، تعیین نیازمندی به مواد مغذی خاص و توصیه‌ها برای سالمندان ورزشکار و سالم، دشوار است. علاوه بر آن، برای این گروه ورزش‌کاران، برخی تداخلات در جذب مواد مغذی و یا تداخل دارو-مواد مغذی که بر نیاز به مواد مغذی آنان موثر خواهد بود، باید در نظر گرفته شود.
نیاز به انرژی و درشت مغذی‌ها
با افزایش سن، میزان انرژی مورد نیاز به دلایل زیر کاهش می‌یابد:
1. کاهش انرژی مورد نیاز برای فعالیت فیزیکی و میزان متابولیسم استراحت.
2. کاهش توده بدون چربی بدن.
3. کاهش سطح فعالیت فیزیکی و شدت تمرینات.
در برخی مطالعات، اگرچه میزان انرژی دریافتی گزارش شده توسط ورزش‌کاران سالمند (75-55 ساله) بسیار بیشتر از مقادیر توصیه شده و حدود 10300 تا 11500 کیلوژول در روز بود، اما کمتر از مقادیر گزارش شده برای ورزش‌کاران جوانتر می‌باشد. البته نیاز به انرژی ورزش‌کاران سالمند که به تمرینات سنگین ورزشی می‌پردازند، علیرغم کاهش میزان متابولیسم استراحت و مصرف انرژی، نسبت به افراد مسن با فعالیت نشسته بیشتر است. توصیه‌های تغذیه‌ای موجود مبنی بر کاهش اسیدهای چرب اشباع، در ورزش‌کاران سالمند نیز قابل توصیه است. البته توجه داشته باشید که کاهش زیاد چربی دریافتی (کمتر از 20 درصد کل انرژی از چربی)، ممکن است دریافت کافی ویتامین‌های محلول در چربی (ویتامین‌های A، D، E و K) را با مشکل مواجه کرده و کاهش احساس سیری در بین وعده‌های غذایی را موجب شود.
ورزش‌کاران سالمند (اغلب ورزش‌کاران قدرتی و استقامتی) ممکن است نسبت به ورزش‌کاران جوانتر نیاز به پروتئین کمتری داشته باشند که دلایل آن عبارتند از:
1. کاهش توده عضلانی با افزایش سن.
2. کاهش بازگردش پروتئین بدن و کاهش سنتز پروتئین با افزایش سن.
3. کاهش مصرف پروتئین به عنوان منبع انرژی به دلیل کاهش شدت و یا حجم تمرینات ورزشی با افزایش سن.
4. کاهش احتمالی توانایی جذب روده‌ای آمینواسیدها و پپتیدها.
البته برخی مطالعات موجود توصیه می‌کنند که برای حفظ تعادل پروتئین، افراد با سن بیش از 53 سال باید حدود 25 درصد بیش از افراد با سن کمتر پروتئین مصرف کنند.
