نسخه طب سنتی برای فصل گرما: کاهـو، سکنجبین، گلاب

دکتر سـید مهدی میرغضنفری؛ پزشک و دکترای تخصصی فیزیولوژی، رئیس هیأت موسس انجمن تحقیقات طب سنتی ایران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش

کاهو

کاهو دارای رطوبت است و حجم خون را تا حدودی افزایش می دهد؛ لذا رقیق کننده نسبی خون می‌‌باشد. از آنجاییکه رطوبت عامل ایجاد خواب است، کاهو حالت آرامش بخش داشته و خواب آور خوبی است.کسانی که دچار اختلال خواب هستند و به سختی به خواب می‌روند بهتر است یک ساعت قبل از خواب کاهو یا چوب وسط آن را میل کنند. البته راه دیگر، مصرف آب (عصاره) کاهو است. برای تهیه آب کاهو کافی است یک عدد کاهوی متوسط را کاملا شسته و در یک قابلمه دردار که درب آن کاملا بسته شده قرار داده و روی حرارت کم بگذارید تا به اصطلاح با بخار آب خودش،نرم و بخارپز شود. آب که انداخت شعله را خاموش کرده کاهو را بفشارید تا آب و عصاره آن استخراج شود. 1 تا 2 قاشق غذاخوری از این عصاره قبل از خواب می‌تواند خواب راحتی را بدنبال داشته باشد. 

سکنجبین
از بهترین، متنوع ترین و مفیدترین نوشیدنی های مورد توصیه طب سنتی برای همگی افراد و مزاج ها است.بطوریکه یکی از نوشیدنیهای بسیار پر مصرف در طب سنتی است وجا دارد امروزه مجددا جایگاه خود را در میان مردم پیدا کند. سکنگبین ترکیب دو کلمه سک(سرکه) و انگبین (شهد – عسل) است. امروزه معمولا از قند یا شکر بجای عسل استفاده می‌شود.مزاج سکنجبین معتدل (رو به خنک) است (به شرطی که خیلی ترش یا شیرین نباشد) چون ماده ترش (سرکه)مزاج سرد داشته و ماده شیرین(شهد) مزاج گرم دارد؛ بنابراین برای اکثر افراد مناسب است. یادآوری این نکته لازم است که هر چه میزان سرکه آن بیشتر شود (در این صورت طعم آن ملس می‌شود) مزاج آن رو به خنکی می‌‌رود بنابراین برای فصول یا مناطق گرم و افراد با مزاج گرم مناسب تر است؛ اما اگر قسمت شیرین (شکر) را زیادتر کنیم مزاج آن رو به گرمی رفته و مناسب تر برای افراد با مزاج سرد شده و در این صورت مصرف آن در مناطق سردسیر یا فصول سرد مناسب تر است. سکنجبین به‌علت طبع نسبتا خنکی که دارد،جزء‌ بهترین نوشیدنی‌های فصل بهار و تابستان است. در واقع سرکه موجود در آن باعث کاهش حرارت بدن، کبد و معده و مهار خلط صفراوی می‌شود که همه این موارد، در فصل بهار شیوع دارند. برای کاهش تشنگی مخصوصاً در ایام روزه‌داری می‌توان در سحر از آن نوشید و افطار را باآن باز نمود. ترکیب خاص آن باز کننده مجاری تنگ بعضی اعضا همانند کبد است به طوری که از انسدادهای داخل عضوی که این انسدادها منجر به بروز بیماری‌ در کبدمی‌شود،جلوگیری می کند. برای از بین بردن رطوبت‌های سفت و سخت شده و ژله‌ای مانند که در سطوح داخل معده و روده گاهاً تجمع می‌یابند بسیار مفید است.سکنجبین انواع زیادی داردو بسته به محتویات آن (علاوه بر سرکه و شهد، مثلا انواع گیاهان دارویی) بسیار متنوع است.

طرز تهیه سکنجبین ساده

برای تهیه این شربت 3 واحد آب و2 تا 3 واحد شکر (می‌توان به جای شکر، از مقادیر کمتر عسل یا نبات استفاده نمود) و 1-5/0 واحد سرکه انگور یا سرکه سیب خانگی مورد نیاز است. در ابتدا شربت آب و شکر (عسل)را روی شعله گذاشته، کمی که غلیظ شد سرکه را اضافه کرده،اجازه دهید باز هم کمی بجوشد. در این حین کف روی آن را بگیرید تا غلیظ‌تر شود ولی خیلی سفت نشود تا پس از سرد شدن هنوز حالت روان داشته باشد. توصیه می‌شود این شربت راحتما تهیه کنیدزیرا به عنوان شربت طبی و سالم در این فصل گرم برای اغلب افراد مخصوصاً جوانان و نوجوانان که دچار غلبه حرارت شده و جوش می‌زنند بسیار خوب است.

توصیه می‌شود مقداری سکنجبین طعم ملس (رو به ترش) داشته باشد که این امر براحتی با افزایش نسبی سرکه یا کاهش شکر قابل دسترسی است. این عمل خاصیت خنکی آن را زیاد نموده و برای دفع صفرا و افراد گرم مزاج مناسب تر خواهد شد. اگر به جای آب از آب میوه‌هایی مثل به استفاده شود چون طعم شیرین دارد طبیعتاً شکر کمتری لازم دارد. در این صورت سکنجبین" به" بدست می‌آید که بسیار مفرح است و برای قلب و گوارش مفید است. اگر هنگام جوش خوردن شربت اولیه، گیاهی دارویی چون نعناع به شربت افزوده شود، مواد موثره آن گیاه وارد شربت و سکنجبین شده و لذا خواص آن گیاه یا گیاهان نیز به سکنجبین اضافه می گردد.

 می توان چند شاخه نعناع تازه و شسته شده را در آن انداخت و یا گیاه خشک و خرد شده را در کیسه پارچه ای تمیزی ریخته، درب آن را بسته و در شربت انداخت تا مواد گیاه آزاد شده و کیسه همچون صافی عمل نماید و خود گیاه وارد شربت نشود. بدیهی است که سکنجبین نعنائی مزاج گرمتری نسبت به سکنجبین ساده داشته و برای رفع نفخ یا بهبود عملکرد تنفس مفید خواهد بود. بر این اساس، تعداد بسیار زیادی (به نقلی تا 1260 نوع!) انواع سکنجبین در طب سنتی تعریف و تهیه شده که هر یک دارای برخی انواع گیاهان دارویی و به میزان های متفاوت (یک یا چند گیاه در یک سکنجبین) می باشند. اما چیزی که برای مصرف روزانه افراد سالم عمومیت دارد، همان سکنجبین ساده می باشد و سایر انواع سکنجبین دارای خواص دارویی بوده و توسط پزشک تجویز می گردند. 

گلاب
بعد از سکنجبین بیشترین مصرف را در بین مردم در قدیم داشته و امروزه نیز مصرف فراوانی دارد. گلاب یکی از نوشیدنی های پرمصرف در طب سنتی است. گلاب طبع میانه تا حدودی رو به خنکی دارد. بنابراین برای اکثر افراد مصرف آن توصیه می‌شود و عارضه خاصی ندارد.

طرز تهیه گلاب
مقداری گل محمدی را در ظرف در بسته خاصی که بهتر است سفالی باشد ریخته همراه مقادیری آب با شعله ملایم می‌پزند. بخارات حاصل از جوشیدن را در ظرف دیگری خنک کرده (با روش میعان)، جمع آوری می‌کنند. ماده حاصله گلاب و اسانس می‌باشد. در صورتی که داخل گلاب حاصل، مجددا گل ریخته وجوشانده شود، اصطلاحا گلاب دو آتشه بدست می‌آید که ماده موثره بیشتر و طعم و بوی تندتری دارد.

طرز تهیه شربت گلاب (جلاب)
یک شربت بسیار مفید که بسادگی می‌توان از گلاب تهیه کرد «جلاب» است. برای تهیه، به اندازه یک واحد شکر یا نبات و حدود سه واحد گلاب را در یک ظرف ریخته تا حل شود. سپس روی حرارت ملایم قراردهید تا کمی بجوشد. به آرامی کف روی آن را بگیرید. وقتی حجم آن به نصف رسید کمی زعفران به آن بیفزایید بعد از این که کمی جوش خورد از روی شعله برداشته، مایه شربت عسلی شکلی که بدست می‌آید همان جلاب است که خواص گلاب و زعفران هر دو را دارد. می توان برای ایجاد تنوع و افزودن خواص جلاب، مقداری عرق گل گاوزبان، بیدمشک، کاسنی یا بهارنارنج (حدود 1 واحد) به شربت اولیه اضافه نموده و سپس عملیات جوشاندن انجام شود. به این ترتیب، خواص این گیاهان دارویی نیز به جلاب اضافه می شود از جمله تقویت مغز و اعصاب، رفع خستگی، شادی بخشی و تفریح و بهبود دهندگی عملکرد ریه، کبد و قلب. 

فواید مصرف گلاب
برای معده و مخصوصا دهانه معده مفید است، بنابراین می‌تواند دررفع نفخ یا ریفلاکس موثر باشد. برای مجاری هوایی و ریه‌ها مفید است. نرم کننده ولینت دهنده مجاری هوایی و گلو وحلق است. بخصوص برای افرادی که در شغلشان زیاد ازحنجره خود استفاده می‌کنند نظیر مداحان و خوانندگان، آموزگاران، قاریان و امثالهم مفید است. یکی از دلایلی که در مراسم عزاداری و سوگواری اموات ازگلاب استفاده می‌کنند این است که مزاج افراد مصیبت دیده که معمولا دچار استرس، بی خوابی و پرفعالیتی و لذا حرارت بالا شده اند را رو به خنکی و تعدیل برده؛ بوی آن برای قلب و مغز مفید، آرام بخش و تسکین دهنده است؛