دکتر پروانه صفایی مقدم
ادیان گوناگون طی قرون متمادی، هر یک روش‌ها و آیین‌های خاصی برای ارتقای سطح روحی و روانی دارند و اعمال و فرایضی بر پیروان خود واجب کرده‌اند. از جمله این فرایض دینی، روزه است که در ادیان و سرزمین‌های مختلف شکل‌های بسیار متفاوتی دارد.
حتی آیین‌هایی نظیر بودائیسم و هندوئیسم نیز روزه و ریاضت‌های جسمی را برای تربیت جسم و روح پیروان خود ضروری می‌دانند. در آیین مقدس اسلام روزه گرفتن در ماه مبارک تأثیرات معنوی، فیزیکی و روحی به همراه دارد.
روزهداری و مکانیسم سازگاری
روزه یک شیوه روان درمانی و تغییر رفتار است. روزهداری زمینه لازم را برای تقویت مکانیسم‌های سازگاری انسان‌های روزه‌دار در برخورد با مشکلات زندگی فراهم می‌آورد. همچنین موجب افزایش قدرت کنترل رفتارها، افزایش ظرفیت روانی و قدرت تحمل مشکلات و پایداری در برابر استرس‌های زندگی می‌گردد.
عامل تقویت گرایش‌های مذهبی و سلامت روانی
همانطور که روزهداری در ایمان و اتکا به خداوند نقش مؤثری دارد، در سلامت روانی نیز تأثیرات مطلوبی بر جای می‌گذارد. گرایش‌های مذهبی نیز در ردیف گرایش‌های فطری انسان جزء نیازهای روانی وی به شمار می‌رود. برای اینکه انسان از سلامت روانی مطلوب برخوردار شود، لازم است به این نیاز روانی پاسخ دهد.
تظاهرات رفتاری، گرایش‌های مذهبی در قالب اعمالی نظیر روزهداری تأمین‌کننده این نیاز روانی است و می‌تواند نقش مهمی در سلامت روانی ایفا کند.
تقویت اراده در اثر روزهداری
روزهداری از نظر تقویت اراده به عنوان عامل مهمی مدنظر قرار گرفته و به عنوان یک روش درمانی از نوع رفتاردرمانی است که با تقویت اراده انسان‌ها و ایجاد تغییر در رفتار آنان، تمرینی عملی به شمار می‌آید. از آنجا که در احکام روزهداری نخستین حکم نیت نزدیک شدن به خداست، لذا با وجود اتخاذ انگیزه و هدف عالی چون تقریب به خدا در آغاز ماه رمضان و استمرار رفتار ارادی روزهداری و تقویت اراده نقش بسزایی را دارد.
تحریک‌پذیری و روزهداری
از آنجا که شخص روزه‌دار طی ساعاتی از شبانه‌روز (بین 12 تا 17 ساعت) از خوردن و آشامیدن و سایر امور باطل‌کننده روزه پرهیز می‌کند، لذا زمینه برای بروز احساس ناکامی فراهم است و این امر می‌تواند زمینه را برای بروز پرخاشگری و حداقل تحریک‌پذیری فراهم آورد که هر چه این نیاز عمیق‌‌تر باشد، پرخاشگری و تحریک‌پذیری بیشتر است. البته این طور نیست که همه افراد روزه‌دار دچار مشکل تحریک‌پذیری و پرخاشگری شوند.
اگر در شرایط روزهداری فرد روزه‌دار توجه کافی به ماهیت حقیقی روزهداری خود داشته باشد و نیت نزدیکی روحی و معنوی به خداوند را به عنوان یک عامل مهم شناختی، پشتوانه عملش قرار دهد، اساساً ناکامی‌های ظاهری، نظیر گرسنگی و تشنگی را مقدمه کامیابی‌های بعدی خواهد دانست و به خوبی با آنها مدارا خواهد کرد.
نقش روزه و روزهداری در افراد مضطرب
پیشرفت سریع و پیچیده تمدن روز به روز برای افراد جامعه اضطراب‌های جدید به وجود می‌آورد. از نظر روانشناسان، اضطراب با یک احساس منتشر و مبهم دلواپسی و بدون دلیل مشخص می‌شود و معمولاً با یک یا چند مشکل جسمانی همراه می‌باشد؛ مثل احساس تپش قلب، تنگی نفس و درد قفسه سینه، خالی شدن سردل، تعریق، سردرد، تکرر ادرار، گز‌گز دست و پاها، لرزش و ... اضطراب گاهی به مشکل طبیعی در افراد بروز می‌کند و گاهی به صورت دائمی و بیمارگونه که نیاز به درمان و مراقبت پزشکی دارد.
آرامش عامل مهم و غیرقابل انکار در اضطراب
به این ترتیب در بعد پیشگیری از اضطراب و برای آرامش دائمی جسم و روان نماز، عبادت و روزه نقش خارق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا شخص مضطرب به خود تلقین می‌کند که هیچ قدرتی ماورای قدرت خداوند نیست و او بهترین حمایت‌کننده است و لذا آرامش عمیق را در وجود خود ملکه می‌سازد و دیگر اساس تشویش و نگرانی و تردید ندارد و خود را به دستان قدرتمند او می‌سپارد.
روزه در افراد افسرده نیز تأثیر بسیار خوبی دارد؛ زیرا فرد افسرده انگیزه و اراده ندارد و با انجام این فرایض انگیزه قرب الهی را پیدا می‌کند و احساس بهتری خواهد داشت.
روزه در بیماری‌های اعصاب و روان
روزهداری در بیماران مبتلا به اختلالات روانی خفیف، علاوه بر جنبه‌های مذهبی، به عنوان یک شیوه روان‌درمانی و تغییر رفتار محسوب شده و سلامت روانی آنها را تقویت می‌کند. با این حال رعایت احتیاط برای این بیماران لازم است. این بیماران باید علاوه بر تغذیه مناسب، برنامه‌ریزی خاصی برای مصرف داروهای خود در افطار و سحر داشته باشند؛ چرا که اگر در مرحله بهبود باشند، اما تغذیه مناسب نداشته باشند.
از نظر مکانیسم‌های تطابق روانی ضعیف‌تر عمل کرده و به خوبی نمی‌توانند با شرایط خاص این ماه و تغییرات به وجود آمده کنار بیایند؛ در نتیجه ممکن است با عود یا تشدید علائم بیماری مواجه شوند. به همین دلیل توصیه می‌شود این قبیل بیماران از روزهداری مستمر یک ماهه خودداری کنند. روزهداری برای بیماران مبتلا به اختلالات روانی حاد، مضر است و بنابراین از لحاظ شرعی نیز منع دارد.