به قلم : محمدعلی رحیمی مبارکی
تحریریه زنذگی آنلاین : در طول تحقیقی درباره انزوا در سالمندان معلوم شد استراتژی‌هایی که در کاهش یا جلوگیری از تنهایی و انزوای اجتماعی تأثیرگذار هستند، به خاطر فعالیت در گروه‌اند. شامل فعالیت‌های مانند آموزش به گروه‌هایی خاص از اشخاص مسن‌تر (مثلاً زنان سالمند، بیوه‌ها، زنان سرپرستان خانواده) و به سالمندان مسن فرصت توسعه و انجام فعالیت‌های مربوط به استراتژی یا برنامه را میدهد. حس تنهائی به‌طور جدی بر سلامت جسمی و روانی اثر می‌گذارد تحقیقات اخیر نشان داده است که سالخوردگان گوشه‌گیر عمر طولانی ندارند و در قیاس با هم‌سن‌های اجتماعی خود، بیشتر به بیماری‌های طولانی‌مدت و همیشگی مبتلا می‌شوند. بدون داشتن قرارهای ملاقات حضوری با افراد دیگر، افراد سالمند منزوی هم در صورت بیماری یا جراحت کمتر تحت مراقبت پزشکی قرار می‌گیرند. تنهایی همینطور با کاهش شناختی و افزایش خطر ابتلا به زوال عقل یا افسردگی و همینطور به وجود آوردن عادت‌های ناسالم و اعتیاد در ارتباط است. چنانچه فرد سالمندی را می‌شناسید که زمان زیادی را تنها می‌گذراند، با او در ارتباط منظم باشید و شیوه‌های هدفمندی را برای پر کردن زمان خود در نظر بگیرید. مثلاً صحبت از کارهای روزمره، برنامه‌ریزی برای گردش یا پیک‌نیک در روزهای تعطیل و آخر هفته، برقراری ارتباط میان سالمند منزوی و افراد دیگر مثل همسایه یا کسی که علاقه‌های مشترکی با او دارد می‌توان بسیار مؤثر و کاربردی باشد.
بیشتربخوانید:
سالمندی فی‌النفسه با چالش‌هایی جدی مواجه است و اگر دولت‌ها هم برنامه‌هایی اصولی برای افراد سالمند نداشته باشند، طبیعی است که این چالش‌ها افزایش پیدا خواهند کرد. برنامه‌های دولت‌ها برای شهروندان ارشد جامعه باید بتواند تغذیه، درمان، تفریح، معیشت و رفاه را پوشش دهد اما شاید بارها و بارها با افراد بسیار سالمندی مواجه شده‌ایم که هنوز با نازل‌ترین دستمزد، در بازار کار فعالیت می‌کنند. بخشی از مشکلات موجود حاصل فشارهای اقتصادی سال‌های قبل بوده است اما به هر تقدیر دولت‌ها باید در زمینه ایجاد وضعیت بهتر برای سالمندان تلاش بیشتری داشته باشند. هرچند اگر به وضعیت امروز جامعه نیز نگاه آینده‌نگرانه‌ای نداشته باشیم، باز هم در سال‌های آینده با چالش‌هایی شدیدتر در خصوص سالمندان مواجه خواهیم شد. تنها پاسخ به این سوال که امروز چند درصد جامعه ایرانی، بیمه بازنشستگی ندارند، می‌تواند به ما نشان دهد که طی دو دهه آینده هزینه سنگینی را باید پرداخت تا بخشی از مشکلات سالمندان آینده حل و فصل شود. با عطف نظر به اینکه هرم سنی جامعه ایرانی نشان میدهد که از قضا طی سه دهه آینده با خیل عظیمی از سالمندان روبه‌رو هستیم که از همین امروز مشکلات شغل، مسکن و بیمه دارند و باید این مشکلات در برنامه‌ها گنجانده شود.
کرونا درس خوبی داد!
بروز بیماری کروناویروس باعث شد تا بیشتر به نقش دولت‌ها در آسایش سالمندان پی ببریم. در حالیکه روند واکسیناسیون سالمندان در اغلب کشورهای دنیا از دی‌ماه سال 1399 آغاز شده بود اما این روند در ایران حدودا از اردیبهشت‌ماه شروع شد. در کشور همسایه، یعنی ترکیه، از دی‌ماه 1399 روند واکسیناسیون سالمندان آغاز شد و با سرعتی باورنکردنی طی چهار ماه، حدود 60 میلیون دوز واکسن به شهروندان ترکیه تزریق شد. آنچه‌که در اخبار آمده نشان میدهد که تا روز نگارش این گزارش، حدود 60 درصد مردم ترکیه دست‌کم یک دوز واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند. فقط طی یک هفته در اواسط تیرماه، حدود پنج میلیون دوز واکسن به شهروندان ترکیه تزریق شد. اما در ایران نه‌تنها شهروندان جوان، بلکه هنوز بخش زیادی از سالمندان از قافله واکسیناسیون عقب هستند و همه سالمندان ایرانی واکسن کرونا دریافت نکرده‌اند. این در حالی‌است که بخشی از مردم ایران، برای دریافت واکسن کرونا به کشور کوچکی مثل ارمنستان می‌روند و در خبرها آمده بود که اساسا در ارمنستان خبری از واکسن فایزر نیست و این یک فریب رسانه‌ای بود تا مردم ایران وارد ارمنستان شوند. به هر حال انتظار می‌رفت که سالمندان ایرانی در اسرع وقت واکسینه شوند که مع‌الاسف چنین اتفاقی نیافتاد.
بیشتربخوانید:
سالمندان هنوز واکسینه نشده‌اند
خردادماه سال جاری اخباری مبنی‌بر کمبود واکسن کرونا در کشور منتشر شد که طی آن بخش زیادی از سالمندان کشور، در گیر و دار دریافت واکسن ساعت‌ها زمان خود را از دست دادند و حتی بخشی از افراد حائز شرایط دریافت واکسن نتوانستند واکسینه شوند. این در حالی است که در برخی از کشورها، به حیوانات باغ وحش‌ها هم واکسن کرونا تزریق می‌شود و حتی در برخی از کشورها، عملا محدودیت‌های مربوط به کرونا برچیده شده است و بخش زیادی از کشورها، دیگر از ماسک استفاده نمی‌کنند و حتی برگزاری بازی‌های فوتبال در اروپا با حضور تماشاگران برگزار می‌شود. در هفته آخر خردادماه بررسی‌ها نشان می‌داد واکسیناسیون دوز اول کرونا متوقف شده و تنها در تعدادی از مراکز دوز دوم تزریق می‌شد. این مراکز با مراجعه بیش از حد سالمندان و شلوغی بسیاری مواجه بودند؛ در حالیکه واکسن به تعداد کافی وجود نداشت. البته طی تیرماه هم روند واکسیناسیون چندان مطلوب نبود و با واردات چندهزار دوز واکسن اسپوتنیک‌وی روسی واکسیناسیون مقداری شتاب پیدا کرد اما هم‌چنان علی‌رغم رونمایی‌هایی متعدد از واکسن‌های ایرانی، هنوز بخشی از سالمندان دوز اول واکسن کرونا را دریافت نکرده‌اند و برای بخش بیشتری هم بین دوز اول و دوز دوم واکسن فاصله زیادی افتاده است.
سامانه بی‌برنامه درمان سالمندان
علاوه‌بر مشکلات ناشی از کروناویروس در بین سالمندان در حالت کلی طب سالمندی در کشور دچار اختلال است. چندی پیش در اخبار آمده بود که پذیرش در رشته تخصص طب سالمندی متوقف شده بود. باید توجه داشت که سالمندی به‌معنای بیماری نیست و این دوران می‌تواند به‌دلیل رعایت نکردن مسائل مختلف بهداشتی و مصرف کم مواد غذایی سالم منجر به بروز مشکلاتی برای حوزه سلامت و حتی خانواده سالمندان شود. اگر افراد از تغذیه سالم در دوران میان‌سالی و جوانی استفاده نکنند و فعالیت فیزیکی خوبی نداشته باشند در دوران سالمندی دچار مشکلات متعددی می‌شوند و در سنین بالا فرد به بیماری‌های مختلفی مبتلا می‌شود. در دوران سالمندی تغییرات فیزیولوژی در بدن اتفاق می‌افتد که این تغییرات باعث شده است فرد سالمند در معرض بیماری‌های مختلفی قرار گیرد. فرد سالمند ممکن است دچار بیماری های مختلفی به‌طور همزمان شود و به‌همین دلیل داروهای مختلفی را به‌صورت همزمان باید مصرف کند؛ در این وضعیت افراد سالمند ممکن است دچار تعادل در حرکت و ضعف عضلاتی شوند. افراد سالمند در سنین بالا ممکن است دچار اختلالات روانی و حواس‌پرتی شوند و از سوی دیگر با توجه به اینکه معمولا دوران بازنشستگی خود را سپری می‌کنند، دچار افسردگی یا گوشه‌گیری و انزوا می‌شوند.
سالمندان در اولویت نیستند
ترکیب سنی جمعیت کشورها با توسعه شرایط اقتصادی و اجتماعی، بهبود شرایط بهداشتی و کاهش مرگ‌ومیرها تغییر یافته و تعداد بسیاری از جمعیت کشورها چه توسعه‌یافته و چه درحال توسعه به‌سمت سالمندی سوق یافته است. به‌طوری‌که بر اساس سرشماری 1395 از جمعیت 79 میلیونی کشور هفت میلیون و 414 هزار و 91 نفر یعنی ٩.٢٨ درصد سالمند هستند. پیش‌بینی می‌شود که درصد سالمندان ایران تا سال 2025 میلادی به 10 و تا 2050 به بیش از 30 درصد برسد. بر اساس این پیش‌بینی در سال 2050 درصد جمعیت سالمند در ایران از میانگین جهان و آسیا بیشتر و از هر سه نفر، یک نفر سالمند خواهد بود. طبیعتا با افزایش تعداد سالمندان، احساس نیاز به فراهم بودن زیرساخت‌ها، خدمات و تجهیزات لازم برای آن‌ها نیز دو چندان می‌شود. امری که تاکنون بنا به‌دلایل مختلف نظیر پررنگ بودن مسائل جوانان از قبیل اشتغال، بیکاری، ازدواج، طلاق و مواردی از این‌دست چندان مورد توجه سیاست‌گذاران و نهادهای دولتی نبوده و هیچ سیاست جامع جمعیتی و سند سالمندی در این زمینه طراحی نشده است. این امر از یک‌سو و عدم حمایت مناسب از سوی مراکز دولتی و نامساعد بودن وضعیت صندوق‌های بازنشستگی از سوی دیگر بر موضوع سالمندی در جامه دامن زده است.
عرف مطلوب جامعه ایرانی
با وجود افزایش افراد سالمند در کشور، خوشبختانه در زمینه سالمندان هنوز در ایران با بحران مواجه نیستیم. طبیعی است که بخش زیادی از این وضعیت مطلوب مدیون عرف جامعه ایرانی است و نباید این وضعیت را به برنامه‌ریزی دقیق سیاست‌گذاران کلان ایرانی نسبت داد. چرا که در عرف جامعه ایرانی، احترام به سالمندان و والدین یکی از بارزترین خصوصیات منظور می‌شود. البته برخی از تحلیل‌گران هم معتقدند مسائل سالمندان در اولویت نیست. دکتر شیوا پروایی، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی و جامعه‌شناسی سالمندی در این خصوص معتقد است: «یکی از دلایل پروبلماتیک نشدن موضوع سالمندی در ایران، یا به بیانی دیگر حاشیه‌ای شدن موضوع سالمندی شاید به این دلیل باشد که نزدیک 40 میلیون نفر از جمعیت کشورمان زیر 30 سال هستند و شاید به‌خاطر همین موضوع، مسائل جوانان مانند اشتغال، آموزش، ازدواج و آسیب‌های اجتماعی مثل اعتیاد و ... بیشتر در اولویت کشور بوده است. درواقع سالمندی، امروز دچار یک نوع فراموشی سیاستی شده و تاکنون دغدغه جامعه علمی و سیاسی کشور هم نبوده است. این در حالی است که حدود هشت میلیون نفر از جمعیت کشورمان سالمند هستند و این ضرورت وجود دارد که بحث سالمندی از حاشیه‌ای‌شدن در عرصه سیاست‌گذاری و حمایت‌های رسمی دولتی خارج شود.»
زمانی برای استراحت!
الان حدود 30 درصد از افراد بالای 60 سال جامعه ایران از خدمات تامین اجتماعی برخوردار نیستند، این دسته صرفا تحت پوشش نهادهای حمایتی مثل کمیته امداد و سازمان بهزیستی هستند. تقریبا حدود 40 درصد سالمندان تحت پوشش صندوق‌های بازنشستگی هستند. عمدتا دو صندوق تامین اجتماعی و صندوق بازنشستگی کشوری که از مستمری بازنشستگی زیر خط فقر و معیشت برخوردارند. برای مثال حقوق بازنشستگی مستمری‌بگیران تامین اجتماعی اکنون نزدیک به دو میلیون و هفتصد هزار تومان رسیده است که این مقدار بسیار ناچیز است و از خط معیشت فاصله زیادی دارد و سالمندان بازنشسته‌ای که در این دوره از زندگی هزینه‌های درمانی و بهداشتی بسیار بالایی دارند نمی‌توانند با این مبلغ زندگی آرامی داشته باشند. از طرفی نیز سالمندانی داریم که به‌دلیل چرخه عمر اقتصادی معیوب در کشور نتوانسته‌اند به اندازه کافی در طول دوره زندگی پس‌انداز و دارایی سرمایه‌ای داشته باشند و این باعث شده بخش زیادی از سالمندان فقیر و نیازمند حمایت باشند. خود صندوق‌های بازنشستگی هم به‌نحوی دچار بحران مالی شده‌اند و کیفیت خدمات درمانی و رفاهی که ارائه می‌دهند به‌شدت پایین است. این امر نیز به‌مراتب کیفیت زندگی سالمندان را تحت تاثیر قرار داده است به‌طوری‌که سبب شده تعدادی از سالمندان بازنشسته به‌سمت مشاغل غیررسمی بروند. در حال حاضر بسیاری از سالمندان بازنشسته به‌خصوص سالمندان بازنشسته جامعه کارگری و بازنشستگان مشاغل سطوح پایین صندوق بازنشستگی کشوری به‌دلیل وضعیت اقتصادی کنونی ناچار هستند تا هم‌چنان در بازار کار و در مشاغل غیررسمی و سطوح پایین فعالیت کنند. بنابراین بحث سالمندی با مسئله فقر در هم آمیخته شده و تعداد بسیاری از سالمندان تحت پوشش نهادهای حمایتی هستند؛ نهادهای حمایتی که نمی‌توانند حمایت خاصی از سالمندان جامعه به‌عمل آورند. تقریبا سالمندان ما در سن 60 سالگی یا تک‌نفره و یا دو نفره زندگی می‌کنند و میزان مبلغی که کمیته امداد یا سازمان بهزیستی برای یک نفر در نظر گرفته است، 108 هزار تومان و برای دو نفر حدود 200 هزار تومان است که این مقدار با توجه به وضعیت اقتصادی کنونی به‌هیچ‌وجه کافی نیست. لذا با توجه به اینکه حمایت‌هایی که از طرف دولت صورت می‌گیرد به مقدار کافی نیست، روند حمایتی درحال حاضر به سمت کمک‌های مردمی و خیریه رفته است. هرچند بازهم طی سال 1400 در دولت دوازدهم، مقداری هم به میزان مستمری نهادهای حمایتی افزوده شد اما بازهم این ارقام کفاف ابتدایی‌ترین نیازهای سالمندان را نمی‌کند و چنان‌که پیشتر بیان شد بخشی از سالمندان در برهه‌ای که باید به استراحت بپردازند، مشغول کارهای سخت هستند.
زنان سالمند در معرض آسیب بیشتر
در کشورهای مختلف عوامل متعددی بر سالمندی موفق در جامعه تاثیر میگذارند. در مطالعات به عوامل جمعیتی و زمینه‌ای مانند جنسیت، تحصیلات، درآمد، مسکن، قومیت و وضعیت سلامت، بیماری و رفتارهای مرتبط با سلامت تاکید شده است. جنسیت یکی از عوامل اجتماعی مهم تاثیرگذار بر سالمندی موفق است که مورد توجه محققان قرار گرفته است. زنان علاوه‌بر درآمد پایین، کارهای مراقبتی بدون دستمزد نیز انجام می‌دهند. تفاوتهای سنی بین زنان و شوهران در فرهنگهای متفاوت، باعث می‌شود که بیشتر زنان مراقبان همسران بیمار خود باشند. بنابراین به‌نظر می‌رسد در این خصوص هم دولت‌ها باید بر اساس ترکیب جنسیتی افراد سالمند، سیاست‌گذاری‌های متفاوتی را در پیش بگیرند. غالبا زنان سالمند، خصوصا زمانی که همسر خود را از دست می‌دهند، بیش از بقیه نیازهای مادی و معنوی دارند. چون با توجه به ریخت جمعیتی ایران و هم‌چنین با دخیل کردن مولفه‌های اقتصادی و نقش زنان در اقتصاد، متوجه می‌شویم که زنان نقش کم‌رنگ‌تری در اقتصاد دارند و بنابراین این قشر از سالمندان، نیازمند توجه ویژه نهادهای دولتی و حاکمیتی هستند. البته آمارها هم نشان میدهد که زنان سالمند در ایران، دو برابر مردان سالمند است و هم‌چنین 80 درصد مردان سالمند متاهل هستند و میزان تاهل زنان سالمند، تنها 40 درصد است!
