تحریریه زندگی آنلاین
یا تا به حال واژه «سندرم» را شنیده‌اید؟ در علم پزشکی سندرم مجموعه‌ای از نشانه‌هاست که از علت واحدی ناشی شده‌اند یا طوری با هم و به صورت مشترک پدید آمده‌‌اند که ماهیت کلینیکی مشخصی را تشکیل می‌دهند. این واژه در زبان فارسی با عنوان «نشانگان» ترجمه شده است. سندرم شوگرن، کوشینگ، آسپرگر و داون چند نمونه از سندرم‌ها هستند.
آیا شما هم از آن دسته آدم‌هایی هستید که نمی‌توانند حتی چند دقیقه آرام و بی‌حرکت روی صندلی بنشینند و مدام پاهایشان را تکان می‌دهند یا با دست‌هایشان روی میز ضرب می‌گیرند؟ آیا وقتی که می‌نشینید یا دراز می‌کشید، در پاها یا هر قسمت دیگری از اندام‌های‌تان یک جور حس ناراحت‌کننده بی‌قراری دارید که فقط با حرکت دادن آن عضو آرامش پیدا می‌کنید؟
آیا این حس و اجبار به حرکت دادن پاها، عصرها و شب‌ها و به طور کلی هنگام استراحت بیشتر از هر وقت دیگر است؟ آیا موقع به خواب رفتن برای آرامش پیدا کردن مجبورید پاهای‌تان را تکان دهید؟ اگر پاسخ‌تان به این سؤال‌ها مثبت است، احتمالاً شما به یک بیماری تا حدودی شناخته‌شده به نام «سندرم پاهای بی‌قرار» مبتلا هستید که به اختصار آن را «RLS» می‌نامند.
ممکن است خودتان یا یکی از اطرافیان‌تان به این سندرم مبتلا باشد؛ ولی چون چیزی درباره‌‌اش نمی‌داند، بیهوده در رنج است و نمی‌تواند پاهای بی‌قرارش را رام کند. ما در اینجا راجع به این عارضه صحبت می‌کنیم.
سندرم پاهای بی‌قرار چیست؟
این بیماری یک اختلال عصبی حرکتی شایع است که در ردیف «اختلالات خواب» طبقه‌بندی می‌شود؛ زیرا باعث اختلال در خواب شبانه می‌شود. «انجمن بی‌خوابی آمریکا» برآورد کرده که حدود 12 میلیون زن و مرد آمریکایی دچار این سندرم هستند. اگر شما به این بیماری دچار باشید، وقتی نشسته یا دراز کشیده‌اید، شدیدا و مدام در پاهای‌تان احساس ناراحتی می‌کنید و می‌خواهید بلند شوید و راه بروید.
با این کار به طور موقت این احساس از بین خواهد رفت. این سندرم می‌تواند در هر سنی بروز کند و با افزایش سن بدتر می‌شود. (هر چند برخی از بیماران قبل از 18 سالگی با چنین شکایت‌هایی به پزشک مراجعه می‌کنند). با وجودی که پاهای بی‌قرار و آزاردهنده به آسیب‌های جدی دیگری منجر نمی‌شوند و به شکل یک بیماری مزمن فرد را آزار می‌دهند، ولی گاهی اوقات هم ممکن است فرد بسیار ناتوان شود.
علائم
اغلب بیماران می‌گویند که مدام می‌خواهند پاهایشان را حرکت دهند. آنها حس می‌کنند پاهایشان گزگز می‌کند، مورمور و ریش ریش می‌شود و انگار حشره‌ای روی پوست آنها راه می‌رود. وقتی از آنها می‌پرسید چه چیزی این حالات ناخوشایند را بدتر می‌کند، می‌گویند که اگر استراحت کنند، مدت طولانی بنشینند یا دراز بکشند، به مراتب بیشتر آزار می‌بینند و اگر پاهایشان را حرکت دهند، علائم قدری تخفیف می‌یابد.
این بیماران عصرها، شب‌ها یا وقتی می‌خواهند بخوابند، بیشتر احساس ناراحتی می‌کنند. مبتلایان به سندرم پاهای بی‌قرار از درد، داغ شدن و خارش در عضلات پاهایشان شکایت دارند. نشانه‌های فوق گاهی در بازوها هم بروز می‌کند.
چرا RLS اینقدر ناخوشایند است؟
مهم‌ترین مشکلی که RLS برای بیمار ایجاد می‌کند، این است که آنها به راحتی خواب‌شان نمی‌برد و مکرر طی شب از خواب می‌‌پرند و چون بی‌خوابی کشیده‌اند و نتوانسته‌اند به قدر کافی استراحت کنند، روز بعد خواب‌آلود و خسته هستند و همین در عملکرد شغلی و زندگی خصوصی‌شان مشکل ایجاد می‌کند.
به علاوه، نشستن در سالن سینما، شرکت در جلسات کاری طولانی و کنفرانس‌ها و مسافرت‌های طولانی برای آنها عذاب‌آور است؛ چون مجبورند ساعت‌ها روی یک صندلی بنشینند و امکان اینکه از جا برخیزند و قدری راه بروند، وجود ندارد. مسافرت‌های هوایی این بیماران را بسیار عذاب می‌دهد.
اغلب اوقات بیمار نمی‌تواند به درستی احساسات ناخوشایندش را بیان کند یا آنها را درست و به روشنی توضیح دهد؛ ولی همه آنها یک درد مشترک دارند و می‌خواهند مدام پاهایشان را حرکت دهند. در این بیماران علائم شدت و ضعف دارد؛ یعنی گاهی علائم آنها شدیدتر است و گاه کمتر آزارشان می‌دهد. همچنین ممکن است نشانه‌های بیماری مدتی دست از سرشان بردارد و اصلا ظاهر نشود.
حرکات دورهای اندام‌ها طی خواب (PLMS)
یکی دیگر از نشانه‌های ابتلا به RLS، حرکات دورهای اندام‌ها طی خواب است (PLMS). اگر شما به این سندرم مبتلا باشید، در حین خواب و بی‌آنکه خود بدانید پاهای‌تان را مرتب جمع و باز می‌کنید. این حرکات کاملا غیرارادی است. اگر شدت بیماری زیاد باشد، ممکن است در بیداری هم حرکاتی چون لگد زدن داشته باشید.
وقتی شما در خواب و به طور ناخواسته لگد می‌زنید، کسی که کنارتان خوابیده است، فردا شکایت دارد که از بس دیشب لگد زده‌اید، او هم نتوانسته درست بخوابد. گاهی اوقات فرد به نشانگان پاهای بی‌قرار هم مبتلا نیست؛ ولی PLMS دارد. این حالت معمولا در افراد مسن‌تر بروز می‌کند و همیشه هم خواب را بر هم نمی‌زند.
زمان مراجعه به پزشک
برخی از بیماران هرگز برای درمان مراجعه نمی‌کنند؛ چون نمی‌توانند مشکلات‌شان را به روشنی شرح دهند و می‌ترسند پزشک به شکایت‌شان توجهی نکند. در واقع بعضی از پزشکان در ابتدا به بیمار می‌گویند چون خیلی عصبی است و استرس زیادی در زندگی‌‌اش دارد و به همین خاطر دچار بی‌خوابی است، این حالات را دارد و چیز مهمی نیست.
اگر این سندرم در کودکی یا نوجوانی ظاهر شده باشد، ممکن است پزشکان آن را با اختلال بیش‌فعالی- کم‌توجهی (ADHD) اشتباه بگیرند. شاید شما هم یکی از این افراد باشید.
علل ابتلا
در بسیاری از بیماران علت بروز RLS مشخص نیست. پژوهشگران عقیده دارند که وقتی تعادل یک ماده شیمیایی به نام «دوپامین» در مغز بر هم می‌خورد، این سندرم خود را نشان می‌دهد. دوپامین پیام‌های مغز را که برای کنترل حرکت عضلات صادر می‌شود، منتقل می‌کند. از عوامل دیگر ابتلا به این سندرم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ژنتیک: در خانواده نیمی از مبتلایان به این سندرم، فرد یا افراد دیگری هم RLS دارد. زمانی که فرد در جوانی به این بیماری دچار می‌شود، نقش ارث اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
بارداری: اگر با داشتن سندرم پاهای بی‌قرار باردار شوید یا میزان هورمون‌ها در بدن‌تان تغییر کند، ممکن است علائم به طور موقت تشدید شوند. برخی زنان در همان اولین حاملگی و به خصوص در سه ماهه آخر، نخستین بار این حالات ناراحت‌کننده را حس می‌کنند. خوشبختانه شکایت و نشانه‌هایی که پزشک در اغلب زنان حامله مشاهده می‌کند پس از زایمان خیلی سریع از بین می‌روند.
بیماری‌های زمینه‌ای: در بیشتر موارد، بیماری زمینه‌ای جدی و قابل توجهی وجود ندارد؛ ولی گاهی اوقات ممکن است بیماری زمینه‌ای وجود داشته باشد که یا بیمار از آن باخبر است یا در مراجعه به پزشک به وجود آن پی می‌برد. شاید همین بیماری‌های زمینه‌ای باشد که علائم RLS را پدید آورده‌اند و درمان آن بتواند فرد را از سندرم پاهای بی‌قرار خلاص کند.
آسیب به اعصاب محیطی: در بعضی موارد آسیب دیدن اعصاب محیطی دست‌ها و پاها باعث ابتلا به سندرم پاهای بی‌قرار می‌شود. بیماری‌های مزمنی چون دیابت و اعتیاد به الکل میتوانند باعث بروز این آسیب‌ها شوند.
فقر آهن: فقر آهن همیشه عامل کم‌خونی (آنمی) نیست و آنمی علل گوناگونی دارد. برخی بیماران بی‌آنکه آنمی داشته باشند، دچار فقر آهن هستند و ذخایر آهن بدن‌شان به میزان کافی نیست. اگر تا به حال خونریزی معده یا روده داشته‌اید، خونریزی‌های ماهانه شما زیاد است یا مکرر خون اهدا کرده‌اید، ممکن است فقر آهن داشته باشید که می‌تواند به عنوان یک عامل زمینه‌ای این سندرم را ایجاد کرده باشد.
نارسایی کلیه: اگر کارکرد کلیه شما به هر دلیلی مختل شده باشد، به احتمال زیاد فقر آهن و آنمی دارید؛ چون عملکرد ناقص کلیه باعث کاهش میزان ذخایر آهن در خون می‌شود. این نقصان در کنار تغییرات دیگر مواد شیمیایی در بدن هم می‌تواند این مشکل عصبی حرکتی را به وجود آورد.
پس می‌بینید که سندرم پاهای بی‌قرار همیشه تنها یک بیماری نیست؛ بلکه می‌تواند هشداری باشد که از وجود اختلالی در کارکرد سایر اعضای بدن خبر می‌دهد.
مراجعه به پزشک
وقتی با چنین شکایت‌ها و علائمی نزد یک پزشک عمومی می‌روید، او پس از بررسی‌ها و معاینات اولیه شما را به یک متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب یا متخصص اختلالات خواب ارجاع می‌دهد. اگر امکان دارد که کسی همراه‌تان به مطب بیاید و در حضور او با پزشک حرف بزنید، بهتر است؛ چرا که به خاطر سپردن همه اطلاعاتی که او به شما می‌گوید آسان نیست و شاید برخی از آنها را فراموش کنید.
همراه شما می‌تواند نکات را دقیق‌تر یادداشت کند تا چیز مهمی از قلم نیفتد. به علاوه ممکن است شما یکی از علامت‌های‌تان را ندانید؛ ولی همراه‌تان که آن رامشاهده کرده برای پزشک توضیح می‌دهد.
به پزشک چه بگویید؟
قبل از مراجعه، علائم و پرسش‌های خود را یادداشت کنید. احتمالاً پزشک سوالاتی می‌پرسد که دانستن پاسخ آنها بسیار کمک‌کننده است و در وقت هم صرفه‌جویی می‌شود. این پرسش‌ها معمولاً به قرار زیر هستند:
چه علائمی دارید و چه چیزی شما را ناراحت کرده که نزد من آمده‌اید؟
آیا این علائم وقتی نشسته‌اید یا دراز کشیده‌اید، ناراحت‌‌تان می‌کنند؟
آیا این حالات هنگام عصر و شب‌ها بدتر می‌شوند؟
آیا مدام می‌خواهید پاهای‌تان را حرکت دهید و نمی‌توانید آنها را ثابت نگه دارید؟
آیا حرکت دادن پاها آرام‌تان می‌کند؟
چه چیزهای دیگری این حالات را بدتر می‌کنند؟
آیا تا به حال کسی به شما گفته که وقتی خوابید، لگد می‌زنید و پاهای‌تان را مدام جمع و باز می‌کنید؟
آیا در خوابیدن مشکل دارید؛ مثلا به سختی خواب‌تان می‌برد یا مدام از خواب می‌پرید؟
آیا روزها خسته و خواب آلوده‌اید یا سرحال و قبراق هستید؟ این خستگی و چرت زدن در زندگی و کارتان مشکل ایجاد کرده است؟
از اعضای خانواده‌تان کس دیگری هم دچار این حالات هست؟
پزشکان دیگر چه تشخیصی در مورد بیماری‌تان داده‌‌اند؟
چه داروها یا مکمل‌هایی می‌خورید؟
در روز چقدر قهوه یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار می‌نوشید؟
به طور مرتب ورزش می‌کنید یا خیر؟
روش‌های تشخیص RLS
پیش از هر چیز پاسخ دقیق به سوالات، به پزشک کمک می‌کند بیماری‌تان را تشخیص دهد. آزمایش خون یا تست‌‌های عصب یا عضله هم میتوانند به کار بیایند. به علاوه، او ممکن است شما را به یک کلینیک بررسی اختلالات خواب معرفی کند تا الگوی خواب‌تان به دقت بررسی شود (البته اغلب اوقات متخصص به این کار احتیاجی ندارد).
درمان
سندرم پاهای بی‌قرار درمان قطعی ندارد؛ ولی گاهی مصرف مکمل آهن می‌تواند تا حد زیادی این حالات آزاردهنده را تخفیف دهد. البته هرگز سرخود و با مشاهده این علائم و بدون مشورت با پزشک متخصص مکمل آهن مصرف نکنید. اگر علت بروز سندرم پاهای بی‌قرار هیچ بیماری دیگری نباشد، پزشک درمانش را روی تغییر سبک زندگی شما متمرکز می‌کند و اگر پس از مدتی اوضاع تغییری نکرد، به درمان دارویی روی می‌آورد.
درمان دارویی
به طور کلی هیچ کدام از بیماران مبتلا به سندرم پاهای بی‌قرار برای بهبود علائم خود به دارو نیاز ندارند و اگر داروهایی برای این منظور تجویز می‌شوند، در اصل برای درمان بیماری‌های زمینه‌ای دیگر است. در صورت نیاز به دارو، آگونیست‌های دوپامین، درمان اولیه برای نشانگان پاهای بی‌قرار متوسط تا شدید هستند.