آیا ما در صفات با خدا تشابه داریم؟

هیچ تشابهی در صفات بین ما و خدا وجود ندارد، قیاس کردن صفات خدا به صفات مخلوقات گوناگون این جهان صد در صد اشتباه و گمراهی است. ذاتی که از هر جهت نامتناهی و نامحدود است با ذاتی که از تمام جهات محدود و متناهی است ابداً قابل مقایسه نخواهد بود. بنابراین مهم‌ترین مسأله در راه معرفت به «صفات خدا» این است که بدانیم آن ذات مقدّس با هیچ چیز شباهت ندارد. حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام وقتی خدمت امام هادی علیه‌السلام رسید عرضه داشت:

«من معتقدم که خدا یکی است و ذات مقدّس او به هیچ چیز شباهت ندارد، آن طور عقیده‌ای که او را از دو حدّ «ابطال و تشبیه» خارج کند»[1].

خروج از حدّ «ابطال» یعنی از روی آثار و مخلوقات پی به ذات مقدس او می‌برم و عقل خود را برای شناسایی او به کار می‌اندازم، و خروج از حدّ «تشبیه» یعنی ذات پاک خدا منزّه است از این که شبیه به موجودات دیگر باشد یعنی او خارج از حدّ تصوّر و تشبیه است.

البتّه درک این حقیقت از نظر علمی و به صورت کلّی چندان دشوار نیست ولی از نظر عملی چه بسیار می‌شود که هنگام مطالعه در جزئیات مطلب و بررسی یک یک صفات خدا عملاً این مطلب را فراموش کرده و دچار اشتباه «تشبیه و قیاس» می‌شویم.

در کلمات بزرگان اسلام این مطلب زیاد دیده می‌شود که مردم را از تفکر در کنه ذات و صفات پروردگار نهی فرموده‌اند و علّت آن این است که عقول ناقص و محدود ما به کنه ذات و صفات او نمی‌رسد و نتیجه‌ای غیر از تحیر یا گمراهی ندارد. خداوند در قرآن کریم نیز این واقعیت را بیان کرده است:

«وَیحَذِّرُکمُ اللّهُ نَفْسَهُ»[2].

خدا شما را از [عذاب] خود بر حذر می‌دارد.

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در پاسخ به سؤال‌های شخصی به او فرمودند:

«ولا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللّهِ علی قَدْرِ عَقلِک»[3].

عظمت خدا را محدود به حدّ عقل خود مکن.

امام باقر علیه‌السلام فرمودند:

«تَکلَّمُوا فی خَلْقِ اللّهِ ولا تَکلَّمُوا فِی اللّهِ فانَّ الکلامَ فِی اللّهِ لا یزدادُ صاحبَهُ الاّ تحیراً»[4].

درباره خلق خدا صحبت کنید ولی درباره ذات او سخن مگوئید مسلماً سخن در ذات خداوند حیرت و بهت و تعجب انسان را زیاد می‌کند.

در بعضی از کلمات ائمّه: این جمله دیده می‌شود که: مورچه گمان می‌کند که خداوند مانند او دو شاخک دارد[5].

این تعبیر اشاره به این حقیقت است که افکار ناقص و کوتاه، صفات خدا را از راه قیاس و مقایسه با صفات خود جستجو می‌کنند و میل دارند خدا هم صفاتی مانند آن‌ها داشته باشد.

به عقل نازی حکیم تا کی؟

به فکرت این ره نمی‌شود طی

به کنه ذاتش خرد برد پی

اگر رسد خس به قعر دریا

بلکه باید گفت:

شود رسد خس به قعر دریا

خرد به ذاتش نمی‌برد پی

عنقا شکار کس نشو دام باز چین

کانجا همیشه باد به دست است دام را

امام رضا علیه‌السلام در یک حدیث طولانی اسامی و صفات خدا را بیان کرده و فرمودند: ما در اسم با او جمع شدیم یعنی در ظاهر اسم ما شبیه به اسم و صفات خدا است اما از نظر معنی و مصداق تفاوت وجود دارد مثلاً شنیدن در ما به این معنی است که ما با سوراخی (گوش) صداها را می‌شنویم ولی با آن نمی‌توانیم ببینیم اما در مورد خداوند سمیع به این معنا است که هیچ صدایی از خدا پنهان نیست.

«لا یخْفی علیهشی مِنَ الْأصوات»[6].

[1]  توحید شیخ صدوق : 81 ، حدیث 37 .

[2]  آل عمران 3 : 28 و 30 .

[3]  بحار الانوار : 4/278 ، باب 4 حدیث 16 ؛ توحید شیخ صدوق : 55 ، حدیث 13 . 

[4]  الکافی : 1/92 ، باب النّهی عن الکلام فی الکیفیه ، حدیث 1 .

[5]  بحار الانوار : 66/293 ، باب 37 . 

[6]  الکافی : 1/121 ، حدیث 2 .