دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی - استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : گشنیز گیاهی است علفی به ارتفاع تا 60 سانتی‌متر با ساقه‌ای راست. برگ‌های آن دو نوع است: برگ‌های قاعده گیاه لوب و دندانه‌دار و برگ‌های قسمت بالاتر ساقه که به علت تقسیمات زیاد به صورت رشته‌های باریک در آمده‌اند. گل‌های گشنیز کوچک و سفید یا صورتی‌رنگ و به صورت چتر مرکب هستند. قسمت مورد استفاده گیاه میوه آن است که عوام به آن دانه می‌گویند. این میوه‌ها کروی و کوچک و دارای بوی مطبوعی می‌باشند. البته برگ‌های گیاه به عنوان سبزی خوراکی مصرف می‌شود؛ همچنین در آشپزی و تغذیه مورد استفاده زیادی دارد. گشنیز در بسیاری نقاط ایران، از جمله کرمان، بوشهر، برازجان، آذربایجان، کرمانشاه، بلوچستان، یزد و قزوین کشت می‌شود.
منشأ جغرافیایی:
گشنیز بومی نواحی شرق مدیترانه است و بیشتر از مراکش، شوروی سابق، رومانی، بلغارستان و ترکیه صادر می‌گردد.
ترکیبات مهم:
میوه‌های گشنیز حاوی حدود یک درصد اسانس خوشبو هستند. ترکیبات مهم این اسانس شامل لینالول به میزان 70-60 درصد، آلفاپی‌نن، لیمونن گاماترپی‌نن کامفر، ژرانیول و ژرانیل استات است. البته ترکیبات گیاه و اسانس برحسب زمان یا محل جمع‌آوری ممکن است از نظر کمیت و کیفیت متفاوت باشند.
برگ: ویتامین‌های برگ شامل B1، B2، B3، B5، B6، B9، C، E، K، A و املاح آن شامل کلسیم، آهن، منیزیوم، منگنز، فسفر، روی، پتاسیم (52 میلی‌گرم) و سدیم (46 میلی‌گرم) در 100 گرم برگ تازه است.
بیشتربخوانید:
خواص مهم:
مقوی معده، ضداسپاسم، ضدنفخ و ضدمیکروب، ضدقارچ، درمان گاستریت، بهبود اسهال و ترش کردن معده.
گشنیز برای خوشبو کردن تنباکو و در تهیه عطر نیز به مقدار زیاد استفاده می‌شود. یکی از مصارف عمده آن در جهان در تهیه ادویه‌جات به‌خصوص پودر کاری است. در طب عوام به عنوان ضدکرم، کاهش درد مفاصل و روماتیسم مصرف می‌شود.
عوارض جانبی:
در صورتی که در میوه یا اسانس، ترکیبات کومارینی، از جمله 5 و یا 8 متوکسی پسورالن وجود داشته باشد، ممکن است مصرف آن در بعضی افراد (به طور معدود) موجب حساسیت شود.
فرآورده‌های دارویی:
فرآورده‌های زیادی از میوه گشنیز به عنوان ضدنفخ، ضددرد و اسپاسم به صورت قطره وجود دارد. یکی از مؤثرترین محصولات ضدنفخ، درد و اسپاسم گشنیز در بازار دارویی ایران، قطره کارمینت است که از سه گیاه گشنیز، نعنا و بادرنجبویه فرموله می‌شود. این قطره اثری فوری (20-10 دقیقه) دارد و برای همه سنین، بدون محدودیت قابل مصرف است.
همچنین به صورت مخلوط با زیره، رازیانه و آنیس (بادیان رومی) مصرف می‌شود.
تهیه چای: یک تا سه گرم میوه را درست قبل از مصرف خرد کرده و روی آن حدود یک استکان آب جوش بریزید و 15-10 دقیقه صبر کنید؛ سپس آن را صاف کرده و میل کنید. باید توجه داشت مواد گیاهی حاوی اسانس در صورت پودر شدن، اسانس‌شان به‌سرعت تبخیر شده و کاهش می‌یابد؛ بنابراین بهتر است هنگام مصرف آن را پودر کرد.
نگهداری میوه: میوه باید دور از نور و رطوبت، و در ظرف فلزی یا شیشه‌ای نگهداری شود. میوه یا اسانس گشنیز را نباید در ظروف پلاستیکی نگهداری کرد.
بیشتربخوانید:
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
تقویت‌کننده قوای جنسی، ضدباکتری، ضدادم (ضدخیز) ضدورم، ضدموتاژ نیسیته، ضدعفونی‌کننده؛ ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدقارچ، اشتهاآور، کنتراسپتیو، هضم‌کننده، ادرارآور، صفراآور، کاهش‌دهنده قند خون، پرفشاری خون و چربی خون، لاروکش، خلط‌آور، آرامبخش، محرک و مقوی معده.
طریقه و میزان مصرف:
با توجه به فرآورده‌های صنعتی خوب موجود در بازار، بهتر است از این داروها و به‌خصوص از قطره که جذب سریعی دارد استفاده شود. همچنین می‌توان یک تا دو قاشق چایخوری میوه را به‌خوبی خرد کرده روی آن یک لیوان آب جوش ریخت و پس از 15- 10 دقیقه صاف و میل کرد. این مقدار را می‌توان سه بار در روز تکرار کرد.
نکات قابل توجه:
قسمت مورد استفاده گشنیز، برگ و میوه‌های آن است که هر دو به مقدار زیاد در جهان مصرف می‌شوند؛ ولی باید خاطرنشان ساخت که با توجه به تفاوت اجسام موجود در برگ و میوه، اثرات این دو یکسان نیست. البته با توجه به اینکه مواد مؤثر هر دو از اسانس‌هاست، در بعضی خصوصیات مشابه هستند؛ مثلاً هر دو دارای خاصیت ضدنفخ یا ضدمیکروب می‌باشند؛ ولی اثرات دارویی ذکرشده بیشتر مربوط به میوه‌هاست.
میوه‌ها بیشتر در صنایع داروسازی و آرایشی- بهداشتی مصرف می‌شوند که عمدتاً اسانس آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین به‌طور مستقیم و به وفور در ادویه‌جات مصرف می‌شود؛ ولی برگ گشنیز بیشتر در تغذیه یا به صورت سبزی خوراکی مصرف دارد.
فرآورده‌های صنعتی تهیه‌شده از میوه گشنیز، نظیر «قطره کارمینت» از گیاه استاندارد تهیه شده و قبلاً کمیت و کیفیت اسانس آنها در کارخانه سازنده مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین این داروها از نظر آلودگی‌های مختلف کنترل شده و به عنوان داروی رسمی کشور دارای پروانه ساخت هستند.
در صورت استفاده مقدار کافی از قطره کارمینت، نفخ، درد یا اسپاسم در عرض 10 تا 15 دقیقه برطرف خواهد شد. مقادیر مناسب برای بزرگسالان 60 قطره، نوجوانان 30 قطره و کودکان زیر دو سال، 5 تا 10 قطره می‌باشد.
برای مصرف قطره کارمینت حتماً میزان داروهای ذکرشده باید در حداقل دو تا سه قاشق غذاخوری آب، آب‌میوه یا مایعات دیگر رقیق شود. هیچ‌گاه نباید قطره را به‌طور مستقیم و بدون رقیق کردن مصرف کرد. مصرف چندین نوبت در روز از مقادیر ذکرشده کارمینت بلامانع است.
بر اساس پژوهش‌هایی که در سال 1376 توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران روی اسانس میوه گشنیز انجام شد، ترکیبات مهم آن شامل لینالول به میزان 82 درصد، ژرانیول به میزان 7 درصد، آلفاپی‌نن به میزان 5 درصد و بتاپی‌نن به میزان 4 درصد بود. این نتایج نشان می‌دهد که کیفیت اسانس گشنیز ایران جزء بهترین‌ها در جهان است.
اسانس‌های قابل قبول و استاندارد گشنیز دارای بیش از 50 درصد لینالول هستند که نوع ایرانی حاوی 82 درصد از آن است.
پژوهش دیگری توسط نگارنده و همکاران روی اسانس برگ گشنیز در سال 1383 در دانشکده داروسازی آزاد صورت گرفت که مشخص شد مهم‌ترین اجسام موجود در برگ شامل هیدروکربورها و آلکان‌ها می‌باشند. این مطالعه نشان داد که ترکیبات موجود در میوه و برگ گشنیز کاملاً با یکدیگر متفاوتند.