مقدمه
مطالعه انقلاب ها به دلیل آن که مسیر تاریخ یک کشور را تغییر داده و در منطقه وقوع خود و در جهان تأثیرگذارند، همواره مورد توجه بوده است؛ یکی از مهم ترین زمینه های مطالعات انقلاب ها، عوامل ماندگاری و تداوم آن هاست.
هر انقلابی با اهداف وآرمان های خاصی شکل می گیرد و به وقوع می پیوندد؛ به طور مسلم مهم ترین هدف پس از هر انقلاب، حفظ و تداوم آن انقلاب می باشد؛ نشانه اصلی تداوم هر انقلاب، حفظ تغییرات انجام شده و استمرار آرمان ها و جهت گیری های اولیه انقلاب می باشد؛ به گونه ای که درجه موفقیت هر انقلاب، رابطه مستقیمی با میزان پای بندی به اصول اولیه و تداوم اهداف آن دارد. شاخصه ای که به روشنی در انقلاب اسلامی ایران مشاهده می شود، چرا که پس از گذشت چهار دهه، انقلاب از مبانی اولیه اش منحرف نشده و هم چنان حرف اسلام خواهی، استکبارستیزی، استقلال خواهی، ایستادگی ملی، توسعه درون زای کشور و عدالت را می زند و برای این اهداف تلاش می کند (مقام معظم رهبری، ١٣٩٠/٥/١٩).
آشنایی با اندیشه رهبران هر انقلابی به عنوان اندیشه حاکم بر نقشه راه انقلاب، در جهت درک عوامل مانایی انقلاب ضرورتی انکارناپذیر است، مضاف بر این که مقام معظم رهبری بارها بر لزوم استخراج این عوامل تأکید کرده و بررسی این مؤلفه ها را مطالبه فرموده اند.
در مرحله اول پژوهش حاضر، عوامل و مؤلفه های تداوم انقلاب اسلامی به ویژه از دیدگاه مقام معظم رهبری را بررسی کرده و پس از تحلیل بیانات ایشان در این زمینه، به چهار مؤلفه کلی دست یافتیم که هرکدام شامل عوامل جزئی تری می شوند؛ این چهار عامل اصلی عبارتند از: حفظ ارزش های اسلامی و اسلام خواهی، رهبری، کارآمدی نظام و مشارکت مردمی.
در این مقاله سعی شده تأثیر مشارکت مردمی که یکی از مهم ترین مؤلفه های تداوم انقلاب اسلامی و بلکه هر انقلابی می باشد، از دیدگاه مقام معظم رهبری به عنوان سؤال اصلی پاسخ داده شود؛ این امر با روش تحلیل مضمون و بهره گیری از فیش های مرتبط با این موضوع که از پایگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار ایشان تهیه شد، انجام شده است.
پیشینه
در زمینه مطالعه و بررسی عوامل تداوم و ماندگاری انقلاب اسلامی ایران، منابعی در دست است که از آن جمله می توان کتاب «انقلاب اسلامی و ریشه های آن»، اثر علامه محمدتقی مصباح یزدی را نام برد که در این کتاب، در کنار پرداختن به عوامل و ریشه های انقلاب اسلامی ایران، در فصلی به مفهوم استمرار در انقلاب و عوامل استمرار انقلاب اسلامی پرداخته است. کتاب «انقلاب اسلامی، زمینه ها، پیامدها و دستاوردها» اثر منوچهر محمدی است که در فصل سوم کتاب، مشارکت گسترده مردمی، روحانیت و مکتب انقلاب را به عنوان علل پیروزی انقلاب معرفی کرده است.
هم چنین می توان به مقاله ای با عنوان «مؤلفه های مانایی انقلاب اسلامی در منظومه فکری مقام معظم رهبری»، اثر جمال زاده و هم کاران اشاره کرد. در رابطه با نقش مشارکت مردمی و اثر آن در تداوم انقلاب اسلامی نیز پژوهش هایی در قالب مقاله انجام شده است، اما تاکنون کتاب و یا تحقیق مستقلی در خصوص تأثیر مشارکت مردمی در تداوم انقلاب اسلامی در منظومه فکری رهبری انجام نشده است. این مقاله بر آن است تا به نقش مشارکت مردم در انقلاب و تأثیر آن در تداوم اهداف انقلاب، با نگاهی بر کلام و اندیشه مقام معظم رهبری بپردازد.
مفاهیم
جهت بررسی جایگاه مشارکت مردم در تداوم انقلاب اسلامی، لازم است مفهوم دو واژه «تداوم» و «انقلاب اسلامی» مورد بررسی قرار گیرد.
تداوم
تداوم از ریشه «دوم» به معنای استمرار، تسلسل، تمدید و مداومت می باشد (دهخدا، ١٣٧٧، ج٢، ص٧٥). برداشت های مختلفی از مفهوم استمرار و تداوم وجود دارد؛ به نظر می رسد برداشت صحیح این است که افراد انقلابی از دسیسه های متوجه نظام غفلت نورزند و اجازه ندهند آثار و نتایج زیان بار فعالیت های مخرب دامن گیر جامعه و انقلاب شود، تحکیم باورها و ارزش های اسلامی، اهتمام نسبت به مسائل فرهنگی، تقویت و برتری نظامی، حفظ وحدت کلمه، حفظ شور و نشاط انقلابی از جمله راه کارهای اساسی برای حفظ و استمرار انقلاب اسلامی است (مصباح یزدی، ١٣٩٢، ص٩٠).
تداوم در انقلاب؛ یعنی استمرار روحیه انقلابی و انقلابی گری؛ از دید مقام معظم رهبری انقلاب اسلامی وجه ممیز انقلاب اسلامی با سایر انقلاب ها استمرار در آرمان ها و جهت گیری ها بوده است (خامنه ای، ١٣٩٠/٥/١٩). انقلاب اسلامی پس از نظام سازی دچار رکود و خموشی نشده و میان جوشش انقلابی و نظم سیاسی و اجتماعی تضاد و ناسازگاری نمی بیند، بلکه از نظریه نظام انقلابی تا ابد دفاع می کند و هم چون پدیده ای زنده و با اراده از ارزش هایش فاصله نمی گیرد، بلکه پس از نظام سازی، دولت سازی، جامعه سازی و در پی تمدن نوین اسلامی است (خامنه ای، بیانیه گام دوم).
نگاهی به تاریخ انقلاب ها نشان می دهد خیلی از انقلاب ها به اصول خود پای بند نمی مانند و فشارها آن ها را به تجدید نظر وادار می کند. مقام معظم رهبری، انقلاب اسلامی ایران را از این جهت انقلابی موفق می دانند؛ چرا که هم چنان بر اصل ابتنای بر دین اسلام، اهتمام به معنویت، عدالت اجتماعی، تکریم انسان، اصل صیرورت انسان به سوی خدا، وحدت عالم اسلامی و استقلال خواهی و اصل نه شرقی، نه غربی، پافشاری می کند و مردم، رهبر و مسؤولین، یک سر مو از اصول شان عقب نشینی نکردند (خامنه ای، ١٣٩٦/١١/١١).
انقلاب اسلامی
واژه «انقلاب» معادل کلمه انگلیسی «revolution» و از ریشه «قلب» به معنای دگرگون شدن، برگشتن از کاری و حالی، تغییر کامل و مشخص در چیزی، تحول و نظیر این ها می باشد (محمدی، ١٣٧٤، ص١٩).
مانند هر مفهوم دیگری، تا کنون تعاریف متعددی از سوی پژوهش گران در مورد عبارت «انقلاب اسلامی» ارائه شده است؛ از جمله این که انقلاب اسلامی عبارت از حرکتی بنیادین و تحولی اساسی در احوال و اوضاع سیاسی جامعه بر اساس آموزه های اسلامی به منظور جایگزین کردن نظامی مبتنی بر اصول و احکام اسلامی است. بر این اساس، اسلامی بودن، فصل ممیز انقلاب اسلامی از سایر انقلاب های جهان است و انقلاب اسلامی ایران نمونه ای از انقلاب های اسلامی است (مصباح یزدی، ١٣٩٢، ص٨٥). تعریف شهید مطهری از انقلاب، طغیان و عصیان مردم علیه نظام حاکم موجود برای استقرار وضع و نظمی مطلوب است. ایشان ریشه های انقلاب را نارضایتی و خشم از وضع موجود و آرمان یک وضع مطلوب معرفی می کند (شهید مطهری، ١٣٦١، ص٢٩).
اما در راستای هدف این پژوهش لازم است دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد انقلاب را بدانیم. از دیدگاه ایشان، انقلاب یعنی تغییر بنیادین همه نهادهای اصلی جامعه و تغییر آن چه که غلط و نابجاست، به آن چه صحیح و مستقیم و بجاست؛ این امری است که به تدریج و در طول زمان با تلاش و مجاهدت دائمی انجام می شود. از نظر ایشان، انقلاب فقط شورش کردن، به خیابان ریختن و جنجال کردن نیست، لذا معناکردن انقلاب به شورش کور، حرکت خشن و بی هدف و قائل بودن به تمام شدن دوران انقلاب ها تحریف معنای انقلاب است (خامنه ای، ١٣٨١/١١/١٥).
انقلاب اسلامی از دید مقام معظم رهبری، یک ضرورت بر اساس سنت های الهی (خامنه ای، ١٣٨٨/١٠/٢٩ و ١٣٩٦/١١/١١) و تجدید مضمون بعثت در دوره معاصر(خامنه ای، ١٣٩٩/١٢/٢١) می باشد که نشان داد اسلام دین جامعی است و ابعاد اجتماعی و سیاسی دین را احیا کرد و به پیروی از بعثت نبوی بر ضد ظلم و استکبار بوده و طرف دار مظلومان از هر آیین و ملتی و دعوت کننده به صراط مستقیم اسلام می باشد.
ایشان انقلاب اسلامی را یک حقیقت زنده می داند که مثل هر موجود زنده ای رشد، قوام، بیماری و نابودی [در فرض عدم ایستادگی بر اهداف انقلاب ] دارد و حقیقتی ماندگار و دائمی است و نه تنها یک حادثه منطقه ای که یک حادثه تاریخی است که تأثیراتش در تاریخ آینده دنیای اسلام غیر قابل اجتناب است و عصر انقلاب اسلامی را به دنبال خودش خواهد آورد (خامنه ای، ١٣٩٦/١١/١١).
در اندیشه مقام معظم رهبری، انقلاب یک حرکت دفعی نیست و موفقیت انقلاب به این معنا نیست که در ظرف چند سال بتواند به کلی تمام بنیادهای جامعه را دگرگون کند و تمام اهدافش را پیاده سازد، بلکه موفقیت برای انقلاب در این است که همواره در این راه حرکت کند و متوقف نگردد و مصداق این آیه شریفه باشد که می فرماید:
«إِنَّ اَّلذینَ قالوا رَبُّنَا الَّلهُ ثُمَّ استَقاموا تَتَنَزَّلُ علَیهِمُ الملائِکَةُ أَّلا تَخافوا وَلا تَحزَنوا وَأَبشِرواِ بالجَنَّةِ اَّلتی کُنتُم توعَدونَ» (فصلت (٤١): ٣٠)؛ به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است.
ایشان معتقدند انقلاب اسلامی با حفظ و پای بندی به شعارها و ارزش های خود هم چنان پابرجاست و شعارهای جهانی این انقلاب دینی هرگز بی مصرف و بی فایده نخواهند شد؛ زیرا مبتنی بر فطرت بشری، آزادی، اخلاق، معنویت، عدالت، استقلال، عزت و عقلانیت می باشد (خامنه ای، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی).
مشارکت مردم در تداوم انقلاب اسلامی
در بسیاری از انقلاب های دنیا پس از گذشت مدتی شور و نشاط، موج انقلابی فروکش کرده و از فردای پیروزی انقلاب نقش مردم کم رنگ شده و مردم از دایره تصمیم گیری بیرون گذاشته می شوند، اما در انقلاب اسلامی ایران که بر پایه اصول و مبانی دین اسلام بنیان نهاده شده مردم به عنوان رکن اساسی حکومت اسلامی همواره در صحنه حضور دارند؛ چرا که اسلام همان طور که اراده الهی را در هدایت انسان ها مؤثر می داند، اراده خود مردم را نیز دارای اثر می داند و برای حضور مردم، سازوکارهایی نظیر شورا را حائز اهمیت می داند؛ آیاتی نظیر آیه «وَ امرَهُم شُورَی بینَهم» (شوری (٤٢): ٣٨) که مؤمنان را با صفت مشورت با یک دیگر معرفی می کند و آیه «وَ شاوِرهُم فی الاَمر» (آل عمران (٣): ١٥٩) که رسول خدا را، حتی با دارابودن ملکه عصمت، به مشورت با مردم مأمور می کند، حکایت از میزان توجه به مشارکت مردم در امور حکومتی از سوی دین مقدس اسلام دارد.
با بررسی دیدگاه و نظرات مقام معظم رهبری در خصوص مشارکت سیاسی و اجتماعی مردم، می توان دو حوزه تأثیر کلی داخلی و خارجی را برای این مشارکت تعریف کرد:
وجهه داخلی مشارکت مردمی
همان گونه که از جمله مبانی و شعارهای اساسی مطرح شده توسط بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی ١ مسأله مردم سالاری و مشارکت مردم بود، مقام معظم رهبری نیز معتقدند در بین عوامل اصلی پیروزی انقلاب اسلامی دو ویژگی بیش ترین تأثیر را در پیروزی و ماندگاری انقلاب در کشور اسلامی داشت: یکی از این دو عبارت است از این که مبنای این انقلاب، ارزش های دینی و اخلاقی و معنوی بود، ویژگی دیگر این که انقلاب اسلامی بر پایه اراده و خواست مردم در تشکیل و اداره حکومت باقی ماند؛ یعنی پس از پیروزی انقلاب اسلامی اهمیت نقش مردم از آن ها سلب نشد و به عنوان یک عنصر برای انقلاب باقی ماند (خامنه ای، 1386/11/19)
هم بستگی ملی
هم بستگی ملی و وحدت کلمه که عاملی اساسی در پیروزی انقلاب است، در حفظ انقلاب نیز نقش مهمی ایفا می کند. برای ایجاد وحدت در جامعه یک محور مشترک نیاز است تا همگان حول محور آن در حرکت باشند. محبت و الفت میان مؤمنان نیز از اموری است که وحدت را در جامعه اسلامی به ارمغان می آورد و ضامن بقای انقلاب خواهد گردید. البته باید توجه داشت که ملاک وحدت در جوامع مختلف است؛ گاه هم خونی، گاه هم زبانی و گاهی نیز هم وطن بودن، ملاک ایجاد وحدت در جامعه است.
اما چنین اموری نمی توانند پیونددهنده واقعی قلب ها باشند. ازاین رو، باید دین را به عنوان ملاک وحدت در جامعه قرار داد تا روابط اجتماعی به بهترین شکل در جامعه برقرار شود و عملاً رهبر دینی را محور وحدت قرار داد و با اطاعت از او وحدت رفتاری را تحقق بخشید و از تفرق و تنازع جلوگیری کرد.
حضرت علی ٧ با توجه به تاریخ امّت ها، اصل عمومی و قانون کلی برای تداوم انقلاب را وحدت کلمه دانسته (نهج البلاغه، خطبه ٢٣٨)، می فرمایند:
به طور قطع تاکنون هیچ ملتی بر آرمان خاصی وحدت کلمه پیدا نکرد، مگر این که نیرو گرفت و هم بستگی آنان قدرت یافت... (ابن ابی الحدید، ١٤٠٤ق، ج٣، ص١٨٥).
ایشان هم چنین وحدت کلمه را تا آن جا مهم می دانند که دشمن را به وحدت در باطل خود و یاران خویش را به تفرقه و اختلاف در حق توصیف می کنند (نهج البلاغه، خطبه ٢٥).
اندیشه سیاسی و اجتماعی امامین انقلاب اسلامی ایران نیز بر این اساس استوار بوده و هست که با وحدت کلمه هیچ نیرویی تاب مقاومت در برابر جامعه انقلابی را ندارد.
مهم ترین سلاح ملت ایران برای خنثی کردن تهدیدها، وحدت کلمه و هم بستگی ملی است و واضح است که این هم بستگی و هم دلی در سایه حضور مستمر مردم تحقق می یابد. در اندیشه مقام معظم رهبری حضور مردم در صحنه های مختلف اجتماعی و سیاسی به ویژه حضور در انتخابات و راه پیمایی سال روز پیروزی انقلاب اسلامی نماد وحدت کلمه و هم بستگی ملی و نشانه هم دلی مردم در جهت پیشرفت کشور می باشد (خامنه ای، ١٣٨٤/١/١).
وسیله آزمایش ملّت
سنت ابتلا و آزمایش، یکی از سّنت های حتمی الهی است که هم در مورد اشخاص و هم در مورد مّلت ها تحقق می یابد. همه ملت ها آزمایش هایی داشته اند و ملتی عزیز و مقتدر خواهد بود که اولاً از آزمایش ها سربلند بیرون بیاید و ثانیاً دستاوردهای آن آزمایش را حفظ کند. مقام معظم رهبری بارها شرکت مردم در انتخابات و حضور در راه پیمایی بیست و دوم بهمن را وسیله آزمایش برشمرده و ملت ایران را سرافراز این امتحان معرفی کرده اند (خامنه ای، ١٣٧١/١/١٥ و ١٣٨٣/١١/٢٤).
در این بین، گروه ها و جریان هایی بوده اند که تحت تأثیر جریان های فکری معاند سعی در کم رنگ کردن مشارکت مردم از طرق مختلف کرده اند، اما مردم بصیر در هر مرحله با رهبری امامین انقلاب و با بصیرت خود نقشه دشمنان داخلی و خارجی را نقش بر آب کردند. نمونه این توطئه ها، جریان «فتنه تقلب» در انتخابات ریاست جمهوری سال ١٣٨٨ بود که بر خلاف نظر عده ای از مسؤولین، مبنی بر دست گیری و سرکوب فتنه گران، رهبر همیشه بصیر انقلاب اسلامی معتقد بودند که خود مردم بار دیگر باید در صحنه حاضر شوند و با نمایش مشارکت پرشور سیاسی و اجتماعی خویش، خط بطلان بر تئوری و نظریه های دشمنان از ایده تا اجرا بکشند.
با توجه به مطالب پیش گفته بار دیگر آشکار می گردد که در حکومت اسلامی هرچند امام و ولی فقیه در جامعه نقش تعیین کننده دارد، اما این مردم هستند که کار را تمام می کنند و این مشارکت مردم به خصوص در راه پیمایی سال گرد پیروزی انقلاب و انتخابات ریاست جمهوری است که مقبولیت نظام جمهوری اسلامی از طرف مردم را بیش از پیش به نمایش می گذارد.
نشانه ثبات قدم و استقامت بر آرمان های انقلاب
برای جلوگیری از انحرافات در هر انقلابی، باید مواظب بود که ثبات قدم و شور و نشاط برای تحقق آرمان ها رنگ نبازد؛ شور و نشاطی که ارزش ها و باورهای انقلابی را مستحکم می سازد و پشتوانه ای نیرومند برای یک حرکت اجتماعی ایجاد می کند. زیرا خواه ناخواه در طول زمان، عواطف و احساسات انقلابی کم رنگ می شود و باید عاملی وجود داشته باشد تا با تغذیه فکری افراد، انقلاب را از این آفت طبیعی برهاند. آفتی که دامن گیر بنی اسرائیل شد و دل های شان به مرور ایام سخت و سخت تر شد و حرکت اجتماعی آنان را با مشکل مواجه ساخت: «فَطَالَ عَلَیهِمُ الأَمَدُ فَقَسَتْ قلُوُبهُم» (حدید (٥٧): ١٦).
رهبر انقلاب در این باره می فرماید:
بنی اسرائیل یک روزی آن چنان قدرت معنوی ای پیدا کردند که با این که مردشان، زن شان، فرزندان شان زیر شکنجه فرعون بودند، توانستند فرعون را مغلوب کنند، توانستند ایستادگی کنند، مقاومت کنند تا این که خدای متعال راه را برای آن ها باز کند و فرج به آن عظمت را با غرق فرعون و فرعونیان به آن ها عطا کند. یک مقداری که زمان گذشت، با گذشت زمان از آن حالت اوّلیه خارج شدند، دل ها سخت شد، سنگین شد، قسی شد؛ آن توکّل، آن اعتماد به خدا، آن حرکت در راه خدا، آن صبر، آن استقامت را از دست دادند، نتیجه این شد که «وَضُرِبَتْ علَیهِمُ الذِّلَّةُ وَاْلمسْکَنَةُ وَباؤُوْاْ بِغَضَبٍ مِّنَ الَّله» (بقره (٢): ٦١)، حضرت موسی به بنی اسرائیل گفت: «اَفَطالَ عَلَیکُمُ العَهد» (طه (٢٠): ٨٦)؛ شما تا دیروز زیر فشار فرعون بودید، حالا زمان خیلی گذشته که فراموش کردید و می گویید: «اِجعَلَ لنا اِلهًا کَماَ لهُم ءالِهَة»؟ (اعراف (٧): ١٣٨) (خامنه ای، ١٣٩٨/١٠/١٨).
بنابراین، گذشت زمان می تواند عاملی منفی برای کم رنگ شدن عواطف و ارزش های انقلاب باشد. با گرم نگه داشتن تنور انقلاب و ارزش های آن می توان با انحرافات مبارزه کرد و آن ها را خنثی ساخت. باید زمینه زنده ماندن ارزش ها و باورهای اسلامی را تقویت کرد تا این انقلاب بتواند در سایه عواطف و احساسات دینی، از هرگونه انحراف مصون بماند.
نظام جمهوری اسلامی، علی رغم توطئه های مختلف دشمنان خارجی و داخلی خود، هم چنان سرافرازانه به عمر خویش ادامه می دهد و ملت ایران مصداق آیه شریفه «اّلذینَ قَالواَ رّبنا اللهُ ثم استَقامُوا» (فصلت (٤١): ٣٠ و احقاف (٤٦): ١٣) می باشد؛ چراکه به اعتراف رهبر خویش، یک چله پرافتخار را بدون خیانت به آرمان هایش پشت سر نهاده و در برابر همه وسوسه هایی که غیر قابل مقاومت به نظر می رسیدند، از کرامت خود و اصالت شعارهایش صیانت کرده است. ایشان در طلیعه بیانیه گام دوم تبیین می کنند که:
از میان همه ملت های زیر ستم، کم تر ملتی به انقلاب همت می گمارد و از میان ملت هایی که به پا خاسته و انقلاب کرده اند، کم تر دیده شده که توانسته باشند کار را به نهایت رسانده و به جز تغییر حکومت ها آرمان های انقلابی را حفظ کرده باشند (خامنه ای، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، 1397/11/22).
بدیهی است که اگر انقلاب اسلامی با حفظ و پای بندی به شعارهای خود هم چنان به پیش می رود، در سایه حضور مستمر مردم در صحنه های اجتماعی و سیاسی به ویژه مشارکت در انتخابات می باشد که همواره مورد تأکید و توجه مقام معظم رهبری بوده است. ایشان پایه های نظام را مشخص و معلوم دانسته، یکی از پایه ها را نقش مردم و حضور مردم می دانند که یکی از مظاهر عمده آن انتخابات است (خامنه ای، ١٣٨٨/١٢/٦ و ١٣٩٢/١١/٢٨).
مشارکت در سرنوشت کشور
حضور آگاهانه و مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی، نوعی مشارکت در سرنوشت کشور است؛ چرا که نظام اسلامی در کشور ما متکی بر آرای مردم می باشد.
مشارکت در سرنوشت کشور علاوه بر این که در اداره و تعیین مدیریت کشور نقش دارد، در خنثی کردن دشمنی دشمنان هم بزرگ ترین نقش را ایفا می کند. اهمیت مشارکت در سرنوشت کشور تا بدان جاست که مقام معظم رهبری به اوج رسانیدن مشارکت مردمی را از برکات انقلاب اسلامی می دانند (خامنه ای، بیانیه گام دوم، ١٣٩٧/١١/٢٢) و حضور مردم به ویژه در انتخابات را نمایش عظیمی از احساس مسؤولیت ملت برای تعیین سرنوشت کشور و روحیه مشارکت جوی مردم توصیف می کنند (خامنه ای، ١٣٨٨/٣/٢٩).
نشانه حقانیت انقلاب
در دین مبین اسلام، بیعت مردم، مقبولیت حکومت را پس از مشروعیت آن تأمین می کند و بیعت، منجز حق خلافت به شمار می رود. بنابراین، بیعت با فقیه جامع الشرائط در عصر غیبت امام معصوم ٧، علامت حاکمیت و ولایت اوست. به عبارت دیگر، بیعت مردم، علامت مشروعیت است، نه عّلت مشروعیت (جوادی آملی، ١٣٩٣، ص٤٠٨-٤٠٧).
مردمی بودن از بارزترین ویژگی های انقلاب اسلامی است که در کم تر انقلابی نظیر آن وجود داشته است. همه ملت ایران در شهر و روستا، از کوچک و بزرگ، زن و مرد در پیروزی انقلاب مشارکت داشتند. بر خلاف انقلاب های بزرگ دنیا که طبقات خاصی از جامعه در آن نقش آفرینی کرده اند، بزرگ ترین اهرم پیش برد انقلاب اسلامی، حضور عظیم توده های میلیونی مردم در عرصه های انقلاب بود که با ایمان نافذ و عمیق از یک سو و معرفت و آگاهی بالا از سوی دیگر، به ندای رهبرشان لبیک گفتند و در پرتو هدایت های روشن گرانه و پیامبرگونه او، صبر و مقاومت و استقامت را پیشه خویش ساخته و عاقبت، شهد گوارای پیروزی بر نظام سلطه را نوشیدند.
بدون حضور و آرای مردم، خیمه نظام اسلامی سر پا نمی ماند. مقام معظم رهبری در بیان دلیل این که مردم صاحبان اصلی نظام و انقلابند، این گونه می فرمایند:
مردم صاحبان این نظام هستند، به چند دلیل؛ اولاً چون اسلام بیش ترین حق را در اداره نظام های اجتماعی به مردم می دهد و هر دستگاه حاکم را یک دستگاه خدمت گزار برای مردم می داند. ثانیاً چون مردم تشکیل دهندگان و به وجودآورندگان این نظام بودند، زیرا این نظام مبتنی بر یک انقلاب بود و آن انقلاب را مردم به وجود آوردند. ثالثاً چون دخالت و نظارت مردم بیش ترین تضمین را برای حفظ این نظام از انحراف می کند (خامنه ای، 1378/3/14).
البته واضح است که در اسلام، مردم یک رکن مشروعیتند، نه همه پایه مشروعیت، ایشان رکن دیگر را تقوا و عدالت حاکم معرفی کرده و می فرماید:
تقوا و عدالت هم بدون رأی و مقبولیت مردم کارآیی ندارد، لذا رأی مردم هم لازم است (خامنه ای، ١٣٨٢/٩/٢٦).
بنابراین، در تفکر دینی، اساس حاکمیت و نفوذ و قدرت دین وابسته به خواست و رأی مردم است و تا مردم نخواهند، دین حاکم نمی شود. با توجه به این واقعیت است که مقام معظم رهبری مردم را تعیین کننده و تصمیم گیرنده می دانند و معتقدند اگر مردم حکومتی را نخواهند، این حکومت در واقع پایه مشروعیت خویش را از دست داده است (خامنه ای، ١٣٧٧/١٢/٤).
نشانه بلوغ سیاسی
مشارکت در امور حکومتی در هر نظامی نشانه بلوغ سیاسی مردم آن کشور می باشد، این امر در نظام اسلامی نمود بیش تری پیدا می کند؛ چراکه پیشوایان دینی ما نیز همواره در پی این بوده اند که با هدایت خویش، مردم را به مرحله ای از بلوغ رهنمون شوند که خود، حق را از باطل تشخیص دهند. می بایست مردم از نظر فکری و شناخت اسلامی آن چنان تقویت شوند که افکار انحرافی در آن ها اثر نگذارد و از جنبه آگاهی دینی به طوری قوی باشند که تحت تأثیر شبهات واقع نشوند و بالاتر، شبهه ها را هم پاسخ گویند و اسلام صحیح را بشناسند تا مخالفان مکتب نتوانند افکار غیر اسلامی را به جای اسلام به آن ها تحویل دهند. بدیهی است که روحانیت می تواند نقشی اساسی در این زمینه ایفا نماید؛ چراکه اسلام، دینِ خاَتمِ انبیا، کامل ترین مکتب و جامعِ تمام راه کارهایی است که انسان برای قرب خداوند به آن ها نیاز دارد و سعادتِ دنیا وآخرتِ او، تنها با پای بندی به این شریعتِ جاوید امکان پذیر است.
با توجه به این مسأله است که مقام معظم رهبری می فرمایند:
آن چه ملت ایران همواره و اکنون، از حضور انتخاباتی پرشور و بی تنش به دست آورده است، تنها نقش آفرینی در مدیریت کشور و برگزیدن و برکشیدن خدمت گزارانی تازه نفس برای دوره ایی تازه نیست، بلکه فراتر از آن، نشان دادن پختگی و بلوغ سیاسی ای است که اقتدار ملی او را با حکمت و عقلانیت درمی آمیزد و او را در افکار عمومی جهان، در رتبه والایی از عزّت و شکوه می نشاند (خامنه ای، ١٣٩٢/٥/١٢).
وجهه خارجی مشارکت مردمی
نگاهی به تاریخ ملت های مختلف نشان می دهد خطراتی که معمولاً از طرف قدرت های سلطه گر جهانی متوجه ملت ها می شود و آن ها را متزلزل می کند، ملت ایران را متزلزل نکرده است، اگر ملتی اقتدار و عزت داشته باشد، امنیت نیز خواهد داشت. به اعتقاد مقام معظم رهبری، علت اصلی این که دشمنان و طمع ورزان به این آب و خاک نتوانسته اند در طول عمر با برکت انقلاب، گزندی وارد کنند، حضور و اراده و مشارکت مردم در صحنه های مختلف بوده است (خامنه ای، ١٣٨٤/١/١).
مظهر اقتدار ملی
مقام معظم رهبری تأثیر حضور مردم در اقتدار ملی را بیش از سایر عوامل اقتدار دانسته و در مناسبت های مختلف این نکته را به صراحت تبیین نموده اند که مشارکت و حضور مردم مظهر اقتدار ملت ایران است (خامنه ای، ١٣٨٦/١١/١٩ و ١٣٩٢/١١/٢٨).
ایشان خطاب به ملت ایران چنین فرمودند:
از جهت وجهه خارجی هم انتخابات و حضور مردم و مشارکت مردم نشان دهنده اقتدار ملی است، این را همه باید بدانیم و اذعان کنیم که بله امکانات دفاعی و قدرت های دیپلماسی و امثال این ها به کشور اقتدار می دهد، در این شکی نیست، اما بیش از همه این ها مردم یک کشورند، ملتند که اقتدار می دهند. وقتی همه احساس کنند در دنیا دوست و دشمن که این ملت بیدار است، این کشور یک اقتداری، یک هیبتی در چشم همه پیدا می کند (خامنه ای، ١٤٠٠/١/١).
ناامیدی و یأس دشمنان
دشمنان ملت ایران با علم به این حقیقت که مشارکت ضعیف مردم نشانه عدم اعتماد مردم به نظام است و وقتی مشارکت مردم ضعیف شد، مشروعیت نظام دچار تزلزل خواهد شد، همواره امید دارند که این اعتماد و مشارکت را بگیرند تا مشروعیت را از جمهوری اسلامی بگیرند. لذا حضور مؤثر مردم همواره حربه اساسی برای تبدیل امید دشمنان به یأس بوده و هست. مقام معظم رهبری نیز بارها به این مسأله اشاره کرده اند که حضور مردم در صحنه ها دشمن را مأیوس می کند (خامنه ای، ٧١/١/١٥ و 1388/2/28).
منفعل کردن دشمن
دشمنان از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی با صرف هزینه های هنگفت سعی در جداکردن ملت از نظام و انقلاب را داشته و دارند و صریحاً اعلام می کنند که هدف ما از تحریم ها این است که مردم ایران را در مقابل نظام جمهوری اسلامی قرار بدهیم، اما ملت ایران هر ساله جواب آن ها را با مشارکت خود در انتخابات های گوناگون و در راه پیمایی های خود داده اند. مقام معظم رهبری با تحلیل آن چه در ذهن دشمنان انقلاب می گذرد، تبیین می کنند که:
آن ها [دشمنان] می گویند تکیه نظام جمهوری اسلامی به این مردم است، اگر توانستیم این مردم را از نظام جمهوری اسلامی جدا کنیم، قدرت مقاومت از نظام جمهوری اسلامی گرفته خواهد شد. این فکرِ طرف مقابل ماست. خب، این فکر دو قسمت دارد؛ یک قسمتش را درست فهمیدند، یک قسمتش را غلط فهمیدند، غلط کردند. آن قسمتی که درست فهمیدند، این است که بله، تکیه جمهوری اسلامی به این مردم است ؛ پشتوانه نظام اسلامی، هیچ کس جز انبوه توده های عظیم ملت ایران نیست؛ حصار این کشور و این نظام، همین مردمند. آن چه که غلط فهمیدند، این است که خیال کردند با فشار تحریم، با زورگویی در زمینه مسائل بین المللی و بازرگانی و تولید و غیره، خواهند توانست ملت ایران را به زانو در بیاورند و عاجز کنند. اگر فکر می کنند خواهند توانست این پشتوانه را از جمهوری اسلامی بگیرند، این جا را اشتباه کرده اند (خامنه ای، ١٣٩٨/١١/٢٨).
ایشان با اشاره به حضور گسترده هر ساله مردم می فرمایند:
هر سال در ٢٢ بهمن، ملت ایران با حضور خودشان در این عرصه نمایش عمومی ملی و انقلابی، دشمن را ناکام کردند (خامنه ای، ١٣٩١/١١/١٩).
ایجاد روحیه امید، عاملی برای خنثی سازی تهدید دشمنان
امروزه مسأله ایجاد «امید» یکی از نقاط محوری در حرکت رو به جلوی ملت ایران است. در نگاه رهبر انقلاب، «امید» بزرگ ترین قوّه محرّکه انسان ها در ایجاد مشارکت است :
امید به پیروزی، امید به پیشرفت و امید به موفقّیت، هر انسانی را به حرکت وادار می کند (خامنه ای، ١٣٧٦/٧/٢٤).
در اندیشه مقام معظم رهبری، آن چیزی که خنثی کننده توطئه های رسانه ای دشمنان در طی سال های پس از پیروزی انقلاب بوده است، حضور دائمی مردم و مشارکت فعال اجتماعی و سیاسی آنان می باشد (خامنه ای، ١٣٨٤/١/١). ایشان خنثی سازی تهدید دشمنان را از آثار و برکات مشارکت مردم دانسته و معتقدند هر نظام سیاسی با مشارکت مردم در همه عرصه ها زوال ناپذیر است و آن قدرتی که جمهوری اسلامی ایران را زوال ناپذیر کرده است، اتکای آن به حضور مردم بوده است.
شکست جنگ روانی دشمن
یکی از نقشه های مداوم دشمنان برای تضعیف جمهوری اسلامی ایران، تضعیف از طریق تبلیغات است. استکبار در تبلیغات خود واضح ترین دروغ ها را فریاد می زند و در حالی که هیچ نظامی وجود ندارد که پیوند میان مردم و مسؤولینش به استحکام پیوند ملت و مسؤولین نظام اسلامی ایران باشد، همواره سعی در القای این دارند که در ایران نظام مردمی و دموکراسی حاکم نیست و مردم از جمهوری اسلامی روگردان شده اند، انتخابات ملت ایران را نادیده می گیرند و متهم به عدم سلامت می کنند، حاضرند هزینه های بسیاری صرف کنند که حضور مردم را خصوصاً در انتخابات بی رونق و بی اعتبار کنند؛ برای این که می دانند با ضعیف شدن حضور مردم، چهره مردمی نظام در دنیا ضعیف می شود.
امروز دشمنان ما که از برخورد چهره به چهره با این ملت مأیوس اند و از طرق گوناگون می خواهند روی این ملت اثر بگذارند؛ یعنی سعی می کنند افق را تیره و تار نشان دهند، جوان را نا امید کنند، توطئه ای که میدان اصلی ظهورش جنگ رسانه ای و تبلیغاتی است. هوشیاری مردم نسبت به اقدامات دشمن و آرایش جنگی او در عرصه رسانه و شناخت صحیح و دقیق نسبت به جوانب این جنگ توسط مردم و هوشمندی برای مقابله و جلوگیری از تحقق اهداف دشمن در جنگ رسانه ای یکی از عوامل تداوم انقلاب است که به صورت مکرر در هشدارها و توصیه های سال های اخیر رهبر انقلاب اسلامی مطرح شده است.
به فرموده مقام معظم رهبری:
حُسن کار این است که ملت بصیر است، بیدار است، معنای کار دشمن را می فهمد، حرکات دشمن را جهت یابی می کند؛ می فهمد چرا دشمن این سیاست را اتخاذ کرده است، نقطه مقابل او حرکت می کند، بر داشته های خود پافشاری می کند، حضور خود را در این عرصه عظیم عزت ملی نشان می دهد، خودش را نشان می دهد، حضور خودش را اثبات می کند؛ این حُسن قضیه است. بصیرت عمومی مردم در مقابل تبلیغاتی که دشمنان می کنند بیش تر از همه آمریکایی ها و صهیونیست ها راه را اشتباه نمی کنند، دچار آن اشتباهی و خطایی که دشمن در پی آن است که ملت ایران دچار آن بشود، دچار نمی شوند؛ این حُسن قضایای عظیم ملی و کلان ما است (خامنه ای، ١٣٩١/١١/١٩).
موانع مشارکت حداکثری مردم
در میزان مشارکت مردم عوامل بسیاری ؛ مانند دین و مذهب، وجود فرهنگ مشارکت، اعتماد عمومی به نظام حاکم، عدالت اجتماعی و اقتصادی و... نقش دارند. با توجه به این عوامل، موانع مشارکت مردم را می توان در موارد زیر خلاصه کرد.
نا آگاهی مردم
یکی از موانع مشارکت عمومی، نا آگاهی مردم نسبت به توان خود و تأثیر حضور خویش در سرنوشت کشور می باشد. در رژیم طاغوت، اکثریت جامعه خارج از صحنه بودند و مشارکتی در تصمیم گیری ها نداشتند و به طور عملی به انزوا کشانده شده بودند و ایمان به توان خویش را از دست داده بودند. اما پس از انقلاب اسلامی، با گسترش اطلاع رسانی در مورد دیدگاه اسلام در باره مشارکت توسط مبلغین، رسانه ها و مسؤولین به خصوص امامین انقلاب افزایش مشارکت عمومی در سطح قابل توجهی مشهود است؛ چراکه آگاهی های عمومی نقش بسیار مهمی در توسعه مشارکت مردم دارد. لذا ضرورت تبیین نقش مردم و تأثیرگذاری آنان در سرنوشت خود، بیش از پیش آشکار می شود.
مقام معظم رهبری نیز با توجه به نقش انقلاب در همین زمینه، هنر اصلی انقلاب را این می داند که جمهور مردم را از یک مجموعه و توده منفعل، مصرفی و فاقد نگاه ملی و عمومی به یک مجموعه پرانگیزه، علاقه مند، هدف دار و آرمان خواه وارد میدان کرد (خامنه ای، ١٤٠٠/٥/١٢).
عدم تبیین مبانی دینی در زمینه مشارکت مردم
دین یکی از مؤلفه های اصلی و مهم و موتور محرکه جنبش های اجتماعی و سیاسی در جامعه می باشد و در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد. تأثیر دین در گسترش مشارکت مردم در طول تاریخ به ویژه در جهان اسلام انکارناپذیر است.
ازاین رو، یکی از اهداف استعمارگران برای سکولاریزه کردن جوامع مسلمان، بی تفاوت ساختن آنان نسبت به سرنوشت خود و ایجاد زمینه برای تسلط خود بر جوامع آنان است. سکولاریسم با مطرح کردن این عقیده که دین با سیاست ارتباطی ندارد و افیون توده هاست، دنبال این است که مسلمانان تنها به امور عبادی بپردازند و از مسائل سیاسی و اجتماعی خویش غافل بمانند. اما دین اسلام و مذهب تشیع از همان ابتدای پیدایش خود به دنبال رهبری عقیدتی و سیاسی و تشکیل نظام و حکومت اسلامی بوده است (خامنه ای، ١٣٩٠، ص٤٥).
ناامیدکردن مردم و بی اعتمادی عمومی
پیش زمینه تحقق مشارکت حداکثری مردم، افزایش امید مردم به آینده کشور و کارآمدی نهادهای دولتی و دستگاه های اجرایی است. اگر مردم از عمل کرد دستگاه های اجرایی ناراضی باشند و وعده های گذشته مسؤولان و منتخبان خود را محقق شده نبینند، از امید آنان به نقش خود در سرنوشت کشور کاسته می شود و مشارکت آسیب جدی می بیند. بنابراین، کارآمدی دستگاه های اجرایی، اهتمام مسؤولان به حل مشکلات اقتصادی و معیشتش، جدیت در مبارزه با فساد و بی - عدالتی و رسیدگی به وضع محرومان جامعه از عوامل اصلی افزایش مشارکت مردم می باشد و کسانی که سعی می کنند فضای جامعه را تیره و تار نشان دهند، عملاً مردم را از مشارکت و دخالت در سرنوشت اجتماعی برحذر می دارند و هرکسی با سخن یا رفتار خود در میان مردم نسبت به نظام ایجاد بی اعتمادی و تردید کند، در کاهش مشارکت مردم مسؤول است.
مقام معظم رهبری با توجه به این موضوع تأکید دارند آن چیزی که حضور مردم را تأمین کند و مردم را تشویق به حضور در عرصه و میدان های مختلف کند، مغتنم است (خامنه ای، ١٤٠٠/٥/١٢).
نزاع های سیاسی
یکی از راه کارهای توسعه مشارکت مردم، وجود احزاب سیاسی است که نیروهای مردمی را در گسترش مشارکت در مسائل کشور، جهت دهی و نظام مند می نماید. لذا احزاب، جمعیت ها، تشکل ها و سازمان های سیاسی، وسیله مناسبی برای مشارکت مردم در سرنوشت خود می باشند. وجود احزاب سیاسی و حضور فعال آن ها در چهارچوب قانون و شرع، همواره مورد تأیید و تأکید مقام معظم رهبری نیز بوده است، اما در نظر ایشان، اصل شرکت در انتخابات و مشارکت سیاسی مردم باید فراتر از سلیقه ها و نزاع های سیاسی باشد:
در انتخابات بحث سلایق سیاسی مطرح نیست، همه باید شرکت کنند؛ چون نظام اجتماعی کشور به این حضور نیازمند است و تأثیر می گذارد... حضور مردم در صحنه بزرگ ترین پشتوانه نطام جمهوری اسلامی ایران است (خامنه ای، ١٤٠٠/٣/٢٦).
موارد دیگری از جمله تسلط گروه های ذی نفوذ، عدم رشد عقلانیت اجتماعی، فقر، عدم رعایت عدالت اجتماعی، ضعف رسانه های جمعی، کوتاهی مبلغین دین در تبیین ماهیت نظام اسلامی و اهداف حکومت اسلامی و...از موانع دیگر مشارکت حداکثری مردم می باشد که بررسی آن ها پژوهش مستقلی را می طلبد.
ارتقای مشارکت مردم، کارکرد مهم بیانیه گام دوم
با تحلیل محتوای بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی به عنوان منشوری برای «دومین مرحله خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی» که مقام معظم رهبری در آستانه گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایران ایراد نمودند، شواهد بیش تری علاوه بر آن چه تا کنون ذکر شد، مبنی بر اعتنا و توجه ویژه ایشان به نقش نیروی مردمی یافت می شود. ایشان در این بیانیه، انقلاب پرشکوه ملت ایران را بزرگ ترین و مردمی ترین انقلاب عصر جدید معرفی کرده و ایشان را به دلیل طی کردن یک چله پرافتخار بدون خیانت به آرمان های انقلاب، ستایش نموده و درودی از اعماق دل بر این ملت می فرستند.
هم چنین مهم ترین ظرفیت امیدبخش کشور را نیروی انسانی مستعد و کارآمد دانسته و جوانان را محور تحقق نظام پیشرفته اسلامی می دانند.
با نگاهی به سرفصل های توصیه های رهبری در این بیانیه، به وضوح مشخص می شود که محور اصلی در همه این توصیه ها نیروی انسانی و خود مردمند؛ توصیه به اهتمام به علم و پژوهش با تأکید بر جهاد علمی، توصیه به گسترش معنویت و اخلاق در جامعه خصوصاً توسط اشخاص و نهادهای غیر حکومتی، تکیه بر مردمی کردن اقتصاد، عدالت، استقلال، آزادی، عزت ملی و مرزبندی با دشمن که حاصل حضور مردم و پشتوانه بودن برای انقلاب و حمایت از مدیران جهادی و شجاع و انقلابی است و در نهایت تبیین سبک زندگی به عنوان جهادی همه جانبه و هوشمندانه، همه حکایت از این دارند که تکیه و اعتماد و امید مقام معظم رهبری در این بیانیه هم چون گذشته به نیروی مردمی و مشارکت همه جانبه مردم می باشد و در واقع مهم ترین کارکرد بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ارتقای مشارکت مردم و مسؤولیت پذیری جامعه و جوانان است.
نتیجه گیری
با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی که توسط مقام معظم رهبری خطاب به ملت ایران اعلام شد، انقلاب اسلامی ایران وارد گام دوم خود شده است و بررسی مؤلفه های تداوم انقلاب از دیدگاه ایشان که نقش هدایت جامعه به عنوان ولی فقیه را دارند، امری ضروری به نظر می رسد.
بدیهی است که نقش سایر ارکان انقلاب اسلامی؛ یعنی آرمان ها و ارزش های اسلامی، رهبری و کارآمدی نظام اسلامی، در تداوم انقلاب اسلامی ایران، انکارناپذیر است و قصد نفی تأثیرات این مؤلفه ها را نداریم، بلکه هدف این پژوهش توجه دادن به نقش بنیادی و اصیل مشارکت و حضور مردم در تداوم انقلاب با تکیه بر دیدگاه و منظومه فکری مقام معظم رهبری است.
از بین چهار مؤلفه اساسی در تداوم انقلاب اسلامی ایران؛ یعنی اسلام، مردم، رهبری وکارآمدی نظام، راهبردی ترین مؤلفه از دیدگاه مقام معظم رهبری، مشارکت مردم می باشد. بدون حضور مردم، سایر مؤلفه ها قادر به ایفای نقش خود نخواهند بود و عملاً نقشی در تداوم انقلاب نخواهند داشت.
با بررسی و تحلیل اندیشه مقام معظم رهبری در رابطه با جایگاه مشارکت مردمی در تداوم انقلاب اسلامی، دو حوزه کلی تأثیرات داخلی و خارجی برای مشارکت مشخص گردید. بر اساس منظومه فکری مقام معظم رهبری که از بیانات ایشان در مناسبت های مختلف در طول چهاردهه عمر با برکت انقلاب اسلامی به دست می آید، وجهه داخلی مشارکت مردمی شامل هم بستگی ملی، وسیله آزمایش ملت، نشانه ثبات قدم و استقامت بر آرمان های انقلاب، مشارکت در سرنوشت کشور و نشانه حقانیت انقلاب اسلامی ایران می باشد.
در وجهه خارجی و در حوزه تأثیر بر رفتار دشمنان انقلاب اسلامی، مشارکت مردمی از دیدگاه مقام معظم رهبری دارای تأثیراتی از قبیل مظهر اقتدار ملی بودن، ناامیدی و یأس دشمنان، منفعل کردن و ناکامی دشمنان، خنثی سازی تهدید دشمنان و شکست جنگ روانی دشمنان می باشد.
با توجه به مفاهیمی که در این مقاله استخراج و بیان شد، شایسته است سازوکارهای مشارکت مردم در جمهوری اسلامی ایران، آسیب شناسی و راه کارهای افزایش مشارکت مردمی در جهت تداوم هر چه بیش تر انقلاب اسلامی ایران بررسی و تبیین گردد که خود پژوهشی مستقل را می طلبد.
منابع و مآخذ
١. قرآن کریم.
٢. نهج البلاغه.
٣. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج٣، قم: آیة الله مرعشی نجفی، ١٤٠٤ق.
٤. جوادی آملی، عبدلله، ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت، قم: مرکز نشر اسراء، چ١٦، 1393.
٥. خامنه ای، سیدعلی، انسان ٢٥٠ ساله، گردآوری توسط مرکز صهبا، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ایمان جهادی، ١٣٩٠.
٦. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در حرم مطهر رضوی، ١٣٩٣/١/١.
٧. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران، ١٣٨٨/٣/٢٩.
٨. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار اقشار مختلف مردمی، ١٣٧٧/١٢/٤.
٩. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار دانشجویی، ١٣٩٠/٥/١٩.
١٠. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مظهر رضوی، ١٣٧١/١/١٥.
١١. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار زائرین و مجاورین در حرم مطهر رضوی، ١٣٨٤/١/١.
١٢. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی ایران، ١٣٨٦/١١/١٩.
١٣. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار فرماندهان و جمعی از کارکنان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ١٣٩١/١١/١٩.
١٤. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار مردم بیجار، ١٣٨٨/٢/٢٨.
١٥. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار مردمی به مناسبت دهه فجر، ١٣٩٦/١١/١١.
١٦. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار مردمی، ١٣٨٣/١١/٢٤.
١٧. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار مسؤولان سازمان صدا و سیما، ١٣٨١/١١/١٥.
١٨. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در سخنرانی تلویزیونی در آستانه انتخابات ریاست جمهوری، 1400/3/26.
١٩. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در مراسم تنفیذ حکم سیزدهمین دوره ریاست جمهوری، 1400/5/12.
٢٠. خامنه ای، سیدعلی، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی خطاب به ملت ایران، ١٣٩٧/١١/٢٢.
٢١. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت عید مبعث، خطاب به ملت ایران، ١٣٩٩/١٢/٢١.
٢٢. خامنه ای، سیدعلی، سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران، ١٤٠٠/١/١.
٢٣. خامنه ای، سیدعلی، متن حکم تنفیذ یازدهمین دوره ریاست جمهوری اسلامی ایران، 1392/5/12.
٢٤. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، 1388/10/29.
٢٥. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت عید مبعث، ١٣٩٩/١٢/٢١.
٢٦. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار با مردم قم، ١٣٩٨/١٠/١٨.
٢٧. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار با مردم آذربایجان شرقی، ١٣٩٢/١١/٢٨.
٢٨. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در خطبه های نماز جمعه در دهمین سالگرد رحلت امام خمینی (ره)، 1378/3/14.
٢٩. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار با جمعی از دانشجویان قزوین، ١٣٨٢/٩/٢٦.
٣٠. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار با مردم آذربایجان شرقی، ١٣٩٨/١١/٢٨.
٣١. خامنه ای، سیدعلی، بیانات در دیدار با مردم کرج، ١٣٧٦/٧/٢٤.
٣٢. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج٢، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
٣٣. سایت دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری، به آدرس: www.Khamenei.ir.
٣٤. شهید مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، قم: انتشارات صدرا، ١٣٦١.
٣٥. کتابخانه دیجیتالی مدرسه فقاهت، به آدرس: lib.eshia.ir//http:.
٣٦. محمدی، منوچهر، انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب های فرانسه و ایران، تهران : نشر مؤلف، ١٣٧٤.
٣٧. مصباح یزدی، محمدتقی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تدوین قاسم شبان نیا، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ع)، چ٢، ١٣٩٢.
