منیره دادخواه - کارشناس ارشد تغذیه و رژیم‌درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : کم‌خونی وضعیتی است که در آن به علت کاهش میزان هموگلوبین و یا نقص در اندازه و تعداد گلبول‌های قرمز، فعالیت طبیعی آنها درون محدود شده و دچار اختلال می‌گردد. کم‌خونی به علل گوناگونی بروز می‌کند؛ ولی در اکثر موارد، ریشه تغذیه‌ای دارد. به عبارتی، بر اثر کمبود دریافت برخی از مواد مغذی، ساخت طبیعی گلبول‌های قرمز مختل می‌شود. دریافت کافی پروتئین، آهن، دسته‌ای از ویتامین‌های گروه B، ویتامین C و...، برای پیشگیری از کم‌خونی ضروری است.
باید توجه داشت که قبل از شروع هر نوع درمان، ابتدا باید با روش‌های آزمایشگاهی، نوع و علت کم‌خونی مشخص گردد. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، حدود یک‌سوم از جمعیت دنیا به کمبود آهن که اصلی‌ترین علت بروز کم‌خونی تغذیه‌ای است، دچار می‌باشند.
کم‌خونی فقر آهن بین جمعیت زنان به دلیل شرایط خاص فیزیولوژیک شایع‌تر از مردان است. در بسیاری از کشور‌ها، بیشترین موارد کم‌خونی در بین کودکان زیر دو سال، دختران نوجوان، زنان در سنین باروری و دوران بارداری مشاهده می‌شود. ورزشکاران و دوندگان حرفه‌ای زن نیز چنانچه آهن کافی را از رژیم غذایی و یا مکمل‌های تغذیه‌ای دریافت نکنند، به کم‌خونی مبتلا می‌گردند.
بدن ما به مقدار ناچیزی آهن در روز نیاز دارد؛ ولی تأمین همین مقدار بسیار حیاتی است. سهم عمده‌ای از این آهن صــرف ساخت هموگلوبین در گلبـول‌های قرمـز و مابقـی صرف ساخت میوگلوبین (پروتئین آهن‌دار) عضله، برخی از آنزیم‌ها و ترکیبات شیمیایی مهم حاوی آهن در بدن می‌شود.
در کم‌خونی فقر آهن، هم اندازه گلبول‌های قرمز خون کوچک شده (میکروستیک) و هم با کاهش هموگلوبین، گلبول‌ها کمرنگ (هیپوکرومیک) می‌شوند. برای پیشگیری و یا کنترل کم‌خونی فقر آهن، ابتدا باید علل ایجاد آن را به‌خوبی بشناسیم.
بیشتربخوانید:
عمده‌ترین علل ایجاد کم‌خونی فقر آهن
دریافت کم آهن از رژیم غذایی روزانه
این وضعیت را می‌توان در بین برخی از گیاهخواران، نوجوانان و جوانانی که نسبت به کیفیت رژیم غذایی خود بی‌توجه هستند و یا اقشار کم‌درآمد جامعه که قادر به خرید و مصرف کافی منابع حیوانی آهن (انواع گوشت) نمی‌باشند، مشاهده کرد.
جذب و دسترسی ناکافی به آهن
شاید بتوان گفت که میزان جذب آهن از روده که باعث دسترسی بدن به آن می‌شود، مهم‌تر از مقدار آهن دریافتی از رژیم غذایی است. میزان جذب به عوامل مختلفی بستگی دارد و در این میان نوع آهن و شکل الگوی غذایی از اهمیت خاصی برخوردار است.
آهن در مواد غذایی به دو شکل مختلف وجود دارد: آهن «هم» موجود در جگر (گوسفند/ گوساله) و انواع گوشت‌ها که چیزی حدود 15 درصد آن جذب می‌شود و آهن «غیر هم» که در تخم‌مرغ، غلات، حبوبات، مغز دانه‌ها و... وجود دارد و جذب آن بین 3 تا 8 درصد، بسته به عوامل گوناگون در رژیم غذایی، متغیر است.
مثلاً، ویتامین C و مقدار کمی پروتئین حیوانی (انواع گوشت) در غذا، جذب آهن رژیم غذایی را افزایش می‌دهد و ترکیباتی مانند اگزالات‌ها، کربنات‌ها، فیتات (ترکیب موجود در خمیر تخمیر نشده نان)، فیبر غذایی، تانن و کافئین موجود در چای و قهوه جذب آهن را کاهش می‌دهند. جذب روده‌ای آهن می‌تواند تحت تأثیر مشکلاتی مانند کمبود اسیدمعده، بیماری‌های روده‌ای، اسهال و تداخلات دارویی کاهش یابد. داروهایی مانند تتراسایکلین، آنتی اسیدها، پانکراتین، سایمتدین و... با جذب آهن تداخل می‌کنند.
بیشتربخوانید:
افزایش نیاز به آهن
در بعضی از دوران‌های زندگی، مثل کودکی، نوجوانی، بارداری و شیردهی، نیاز به آهن افزایش پیدا می‌کند. در این زمان باید مقدار آهن دریافتی مورد توجه قرار گیرد.
افزایش دفع آهن
دفع آهن در شرایطی مانند خونریزی (در جراحت، تصادفات و بیماری‌های مزمن داخلی)، بالا بودن حجم خون دفعی در دوران قاعدگی، آلودگی به کرم‌های انگلی و...، افزایش می‌یابد.
در این وضعیت، ابتدا درمان عامل دفع آهن و سپس جایگزینی آهن دفعی حائز اهمیت است.
پس به‌طور خلاصه می‌توان گفت برای پیشگیری از کم‌خونی فقر آهن در دختران جوان و زنان باید در درجه اول دریافت آهن را از رژیم غذایی افزایش داد، در هر وعده غذایی حتماً از یک منبع غذایی ویتامین C برای افزایش جذب آهن استفاده نمود، در صورت امکان در هر وعده مقدار کمی گوشت، مرغ یا ماهی مصرف کرد و از نوشیدن چای بلافاصله قبل یا بعد غذا اجتناب نمود.
بیشتربخوانید:
تشخیص کم‌خونی
کم‌خونی به صورت تدریجی ایجاد می‌شود و به مرور بدن به آن عادت می‌کند؛ به همین دلیل، معمولاً علائم بشکل حاد دیده نمی‌شود. در زمان بروز مشکل، قبل از هر درمانی در درجه اول، تشخیص درست نوع کم‌خونی حائز اهمیت است. این کار با انجام تست‌های آزمایشگاهی صورت می‌گیرد. بااین‌حال، در اکثر موارد علت اصلی کم‌خونی، کمبود آهن است.
در این مورد علائم بالینی معمولاً در مراحل پیشرفته‌تر کمبود آهن، در زمان تخلیه ذخایر این ماده معدنی بروز می‌کند. ازجمله این علائم می‌توان به رنگ‌پریدگی پوست، مخاط و زبان، بی‌رنگ شدن بافت پوششی زیر چشم‌ها، بی‌اشتهایی، خستگی، ریزش مو، اختلال در رشد کودکان، کاهش اسید معده و در صورت عدم درمان در مراحل پیشرفته اختلال در عملکرد طبیعی دستگاه تنفس و قلب و عروق، اشاره کرد.
البته قبل از پدیدار شدن علائم بالینی باید با انجام بررسی‌های آزمایشگاهی، وضعیت آهن بدن و احتمال وجود کم‌خونی ارزیابی شود. کمبود آهن بدن را می‌توان در مراحل اولیه با اندازه‌گیری شاخص‌هایی مثل فریتین سرم (نشان‌دهنده ذخایر آهن)، آهن سرم، مقدار ترانسفرین در گردش و درصد اشباع ترانسفرین (نشان‌دهنده میزان تأمین آهن برای بافت‌های بدن) تعیین نمود.
این شاخص‌ها قبل از ظهور علائم کم‌خونی می‌توانند به خوبی کمبود آهن را نشان دهند. لازم به ذکر است که میزان هموگلوبین خون شاخص دقیقی برای تعیین کمبود آهن بدن نیست؛ زیرا تا مراحل پیشرفته کمبود، سطح آن ثابت می‌ماند. با این شاخص کم‌خونی فقر آهن از سایر کم‌خونی‌ها قابل‌تشخیص نمی‌باشد و حتی در افراد سالم نیز سطح آن به طور چشمگیری قابل تغییر است.
کنترل و درمان کم‌خونی
در افرادی که به کم‌خونی مبتلا هستند، تنها تصحیح الگوی غذایی کافی نیست. این افراد پس از معاینات و تشخیص آزمایشگاهی باید از مکمل‌های غذایی آهن نیز استفاده کنند. مدت‌زمان، نوع و دوز مصرفی مکمل، بنا به نظر پزشک متخصص تعیین می‌گردد. بعد از دریافت مرتب یک دوره دارو، باید مجدداً تست‌های آزمایشگاهی جهت اطمینان از تکمیل ذخایر آهن تکرار شود. باید توجه داشت که مصرف بی‌رویه و خودسرانه مکمل آهن باعث تجمع آن در بدن می‌شود و مشکلات جدی به دنبال خواهد داشت.
گاهی اوقات کم‌خونی در اثر کمبود سایر مواد مغذی (اسیدفولیک و ویتامین B12) است. ذخایر اسیدفولیک بدن بعد از 2 تا 4 ماه در کسانی که رژیم غذایی آنها فاقد این ویتامین است، تخلیه می‌شود و ذخایر ویتامین B12 در افراد گیاهخوار که مکمل دریافت نمی‌کنند و یا در اثر وجود پاره‌ای مشکلات، دستخوش تغییر می‌گردد.
در هردوی این موارد علائم کم‌خونی مشابه است؛ ولی درمان باید دقیقاً با تشخیص درست علت صورت گیرد، زیرا کمبود ویتامین B12 به غیر از کم‌خونی، با آسیب‌های عصبی نیز همراه می‌باشد که با تجویز درست مکمل، بهبود خواهد یافت. از منابع غذایی ویتامین B12 می‌توان به جگر، انواع گوشت، تخم‌مرغ و شیر و لبنیات اشاره کرد.
در زمان بارداری به علت اینکه نیاز به اسیدفولیک تقریباً دو برابر می‌شود، دریافت مکمل غذایی آن ضروری است. جگر، حبوبات، اسفناج، بروکلی، آب پرتقال تازه و... از منابع غذایی اسیدفولیک می‌باشند.
بیشتربخوانید:
