د کتر سید مرتضی صفوی : متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی، استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، رئیس هیات مدیره انجمن غذا، صنعت و سلامت
Safavimorteza@yahoo.com
دکترعلیرضا میلاجردی : استادیار تغذیه دانشگاه علوم پزشکی کاشان
تحریریه زندگی آنلاین : سالانه بیش از 2 میلیون نفر از سراسر جهان در مراسم معنوی حج تمتع شرکت می‌کنند. به علت پیاده روی طولانی، اقامت در بیابان و ازدحام جمعیت می‌توان حج را جزء سخت‌ترین اعمال دینی در اسلام دانست. در عین حال معنویت غیر قابل وصف این فریضه دینی مشتاقان زیادی را به سوی خود می‌کشد.
از طرفی تعداد قابل‌توجهی از زائران سالمند هستند و این لزوم توجه به تغذیه در ایام حج را بیش از پیش می‌کند. طولانی بودن زمان حج می‌تواند عادات تغذیه‌ای زائرین را تغییر دهد. بحث تعادل، تنوع و کفایت در رژیم غذایی در تمام زندگی از جمله در ایام حج اهمیت دارد. غفلت از این مهم و حذف ناخواسته برخی گروه‌های غذایی از جمله لبنیات، میوه و سبزی، وضعیت ایمنی بدن را ضعیف کرده و خطر ابتلا به بیماری‌های واگیردار را افزایش می‌دهد. رعایت نکات تغذیه‌ای زیر، زائرین محترم را قادر می‌سازد تا با حفظ سلامتی بتوانند به بهترین وجه ممکن فرائض حج را به جا آورند.
یکی از مشکلات تغذیه‌ای در حج این است که غذا به طور گروهی تهیه می‌شود و لذا این وظیفه مسئولین است که غذا را طوری تهیه کنند که نیازهای تغذیه‌ای زائران را تأمین نماید. خوشبختانه از سال 1383 به بعد پخت غذا در چند مرکز متمرکز شده و بدین ترتیب مسائل بهداشتی و تغذیه‌ای با دقت بیشتری رعایت می‌شوند.
چند نکته بهداشتی
قبل از هر چیز لازم است چند نکته در زمینه بهداشت مواد غذایی را یادآور شویم. اولا قبل و بعد از مصرف غذا دست‌های خود را با آب و صابون بشویید. در دوران حج نباید غذای مشکوک (غذای غیر بهداشتی و نامطمئن بسته‌بندی نشده) بخورید.
آب مصرفی شما حتما باید بسته‌بندی بهداشتی داشته باشد، لذا آب آشامیدنی و آب لازم برای تهیه چای را تنها از مسئولین کاروان بخواهید. از بردن غذا به داخل اتاق پرهیز کنید، چرا که خطر آلودگی وجود دارد. باقی‌مانده غذا و میوه‌ها را حتما در یخچال بگذارید. میوه‌های بسته‌بندی شده را قبل از مصرف باید شست، چرا که حتی اگر در کاغذ پیچیده شده باشند، شسته شده نیستند.
توجه به دریافت فیبر
یکی از مشکلات تغذیه‌ای در ایام حج کم بودن دریافت فیبر غذایی است. علت این مشکل مصرف کمتر میوه‌ها و سبزیجات و غلات سبوس‌دار است. نتیجه این مشکل احتمالا یبوست خواهد بود. کم‌تحرکی و کم نوشیدن آب نیز بر این مشکل خواهد افزود. نوشیدن آب، مصرف آلو و انجیر به رفع مشکل کمک می‌کنند؛ حتما آلو و انجیر بسته‌بندی شده دارای پروانه بهداشتی را تهیه کرده و با خود همراه ببرید. اغلب آلوهای خشک فله علاوه بر خطر آلودگی‌ها، دارای مقداری نمک نیز هستند که می‌توانند به سلامتی شما لطمه بزنند. روزانه به زائران میوه و سبزی داده می‌شود که تا حد امکان آن‌ها را مصرف کنید. توصیه می‌شود میوه‌های خشک مثل آلو و انجیر را در سفر همراه خود ببرید. حداقل باید روزی 5/1 تا 2 لیتر آب بنوشید، اما اگر حتی تشنه نیستید، تا می‌توانید آب بنوشید. نوشیدن آب برای بیماران کلیوی به خصوص بیماران با سابقه تشکیل سنگ کلیه و سالمندان اهمیت ویژه‌ای دارد. به منظور جلوگیری از، از دست دادن آب بدن، سعی کنید از نور مستقیم خورشید دوری کنید و از چتر استفاده نمایید. عینک آفتابی از چشمان شما در مقابل نور فرابنفش به خوبی محافظت خواهد کرد.
نیاز به انرژی
به علت افزایش فعالیت فیزیکی در دوران حج نیاز به انرژی بیشتر خواهد شد. به همین دلیل توصیه می‌شود زائرین محترم در هنگام انجام مناسک، مغزها و آجیل‌ها (که در بسته‌بندی‌های بهداشتی خریداری و نگهداری می‌شوند) را به منظور تأمین انرژی با خود همراه داشته باشند. از طرف دیگر در زمان‌های غیر از انجام مناسک نیاز به این انرژی اضافه نیست. معمولا غذای کاروان‌ها نیز چرب است، لذا پر خوری نکنید. خوردن بیش از حد آجیل، گز و دیگر شیرینی‌جات نیز ممنوع است. توصیه می‌شود 2 ماه قبل از حج شروع کنید به ورزش منظم تا بدن‌تان یک‌باره با یک شوک روبرو نشود.
تغذیه و سفر حج
وجود برخی شرایط فیزیولوژیک خاص در برخی زائرین توجه ویژه تغذیه‌ای را برای آن‌ها می‌طلبد. به عنوان مثال یکی از نگرانی‌های مهم برای بیماران مبتلا به دیابت است. به علت تغییر آب و هوا، رژیم غذایی و عادات، این بیماران به خطر می‌افتند و ممکن است بیماری آن‌ها بدتر شود. به طوری که گاهی افراد در معرض خطر دیابت پس از آمدن از سفر حج دیابتی می‌شوند. به طور کلی به افراد دارای اضافه وزن و به خصوص بیماران دیابتی توصیه می‌شود قبل از رفتن به حج وزن‌شان را کم کنند. این کار علاوه بر سهل‌تر کردن انجام مناسک، سبب می‌شود کم‌آبی و گرمازدگی نیز کمتر رخ دهد. به تمامی بیمارانی که قبل از سفر حج پرهیزهای غذایی داشته‌اند (از جمله دیابتی‌ها) باید توصیه کرد تا پرهیز غذایی خود را در ایام حج نیز ادامه دهند. به عنوان مثال خوردن بیش از حد موز که در ایام حج در بین زائران ایرانی رایج است، برای دیابتی‌ها خطرناک است.
دیابتی‌ها نباید نوشابه، آب‌میوه یا مربا بخورند. از مسئول کاروان بخواهید به جای نوشابه به شما دوغ بدهد. مصرف دوغ مزیت دیگری نیز دارد و آن تأمین نمک از دست رفته به علت هوای گرم است و لذا توصیه می‌شود همه زائران استفاده کنند. بر خلاف تصور برخی از مردم، عسل برای دیابتی‌ها خوب نیست.
خطر کم‌آبی، گرمازدگی و افت قند خون دیابتی‌ها را تهدید می‌کند، لذا آن‌ها باید قند خون خود را مرتب چک کنند، حتی بیش از دفعات قبل از رفتن به حج. بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و دیابتی‌هایی که داروهای کاهنده قند خون می‌خورند، حتما همیشه مواد قندی با خود همراه داشته باشند. خوردن میان‌وعده بیشتر با حجم‌های کم برای جلوگیری از هایپوگلایسمی توصیه می‌شود. از موارد دیگری که بیماران دیابتی باید به آن‌ها توجه کنند:
لیستی از بیماری‌های خود و داروهایتان را بنویسید و همواره همراه داشته باشید. قبل از رفتن به حج با پزشک خود مشورت کنید. در هنگام سفر نیز همواره شماره پزشکان کاروان را داشته باشید (این توصیه برای تمامی کسانی که بیماری یا مشکل فیزیولوژیک دارند، اهمیت دارد). اگر انسولین می‌زنید، از سوزن‌های غیر بهداشتی استفاده نکنید و از مدیر کاروان و پزشکان در این رابطه کمک بخواهید. کفش‌های راحت بپوشید و هرگز پا برهنه نباشید. هر روز پاهای خود را چک کنید؛ در صورت وجود هرگونه ضایعه پزشکان را مطلع کرده و قند خون‌تان را چک کنید.
اسهال
اسهال یکی دیگر از بیماری‌های شایع در ایام حج است. خوردن غذا و آب بهداشتی برای پیشگیری لازم است. در هنگام اسهال مهم دریافت کافی مایعات است. اگر اسهال شدید است، به پزشک کاروان خبر دهید. به طور کلی اسهال می‌تواند به علت یک بیماری مسری باشد. برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های واگیردار، خواب و استراحت کافی داشته باشید؛ از تماس با افرادی که آبریزش بینی و یا عطسه و سرفه و دیگر علائم بیماری‌های واگیردار را دارند، دوری کنید و از مصرف هر گونه غذا خارج از آنچه در کاروان‌ها سرو می‌شود، خودداری نمایید. برای جلوگیری از عفونت‌های ویروسی می‌توانید روزانه 500 میلی‌گرم ویتامین C دریافت کنید که باید حداقل یک هفته قبل از رفتن به حج خوردن آن را شروع کنید. خوردن شربت عسل با لیموی تازه هم خوب است (به شرطی که دیابتی نباشید). مصرف روزانه سیب به خصوص در زمان بیماری‌های تنفسی کمک‌کننده است.
در پایان، پس از برگشت از سفر حج نیز ممکن است زائر به بیماری‌هایی مبتلا شود. رعایت توصیه‌های بالا در این زمان نیز کمک‌کننده خواهند بود. ممکن است پس از بازگشت، زائر به اضطراب، استرس و یا افسردگی مبتلا شود (که ممکن است در حین حج نیز وجود داشته باشد). در رفع این مشکلات، مکمل روغن ماهی (امگا 3) بسیار کمک‌کننده خواهد بود.