خروج ایران از تله رشد پایین؟

به عبارت دیگر حتی در صورت صحت سخنان خاندوزی باید منتظر ماند تا آمارها خود را در سال‌های متمادی به نمایش بگذارد. بررسی‌ها و مطالعات پیشین اقتصاد ایران حاکی از آن است که اقتصاد ایران دچار رشد زیگزاگی شده و عامل غالب در این رشد زیگراگی، عامل خارجی است. به عبارت دیگر، همان‌طور که اقتصاد ایران به واسطه تحریم‌های بین‌المللی وارد چاله رکودی شد، اعلام خروج از این چاله بیش از هرچیز منوط به رفع تحریم‌ها یا یافتن جریان تازه‌ای از درآمد پایدار ارزی است. با توجه به عدم تحقق این دو مهم، به نظر می‌رسد اظهارات سخنگوی اقتصادی دولت نیازمند شواهد گسترده‌تری در سال‌های آتی است.

خبر خوش آقای وزیر

روز چهارشنبه هفته گذشته، به مناسبت دومین سالگرد تشکیل دولت سیزدهم و برای ارائه گزارش به مردم ایران از عملکرد اقتصادی دولت نشست مشترک سیداحسان خاندوزی وزیر امور اقتصادی و دارایی، محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی و داوود منظور رئیس سازمان برنامه و بودجه برگزار شد. سیداحسان خاندوزی در این جلسه اعلام کرد که اقتصاد ایران با سیاست‌های اصلاحی دولت سیزدهم و اقدامات صورت‌گرفته، این روند‌های رکودی و تورمی دهه90 اصلاح شد و شاخص‌ها رو به بهبود رفت. وزیر اقتصاد در ادامه ابراز امیدواری کرد که روند سال1401 در سال1402 و سال های آتی نیز ادامه یابد تا اقتصاد ایران از دام رشد پایین و سرمایه‌گذاری صفر و پایین خارج شود.

به گفته وزیر اقتصاد، ایران در دهه90 نه تنها رشد نکرد و درجا نزد، بلکه معادل 4/ 47درصد کوچک‌تر از قبل شد. خاندوزی افزود در دهه90 (از ابتدای سال1391 تا انتهای سال1400) تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات 5/ 61درصد و تشکیل سرمایه در ساختمان 3/ 41درصد کاهش یافت و نتیجه این اتفاق، کاهش شدید سرمایه‌گذاری و ظرفیت رشد اقتصادی در این دهه است.ا و اعلام کرد که به دنبال سیاست‌های دولت سیزدهم، در سال1401 در تشکیل سرمایه ثابت رشد 7/ 6درصدی داشتیم که بخش تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات 3/ 15درصد و در حوزه ساختمان نیز رشد 2/ 1درصدی را تجربه کردیم. سخنگوی اقتصادی دولت در ادامه با ارائه آمارهایی از میزان اشتغال و نرخ بیکاری، تحقق بودجه‌های عمرانی و رشد اقتصادی سعی کرد تا عملکرد خوب دولت سیزدهم در اقتصاد را نشان دهد. با این حال به نظر می‌رسد اگر یک گام به عقب‌تر حرکت کنیم روندهای اقتصاد ایران را بهتر ببینیم، به این نتیجه خواهیم رسید که از مقدمات آقای وزیر نمی‌توان احکام او را نتیجه گرفت.

رشد زیگزاگی اقتصاد ایران

بررسی آمار رشد اقتصاد ایران طی دهه‌های مختلف حاکی از آن است که وقایع سیاسی و درآمدهای نفتی، دو عامل مهم و تعیین‌کننده وضعیت اقتصاد ایران به شمار می‌رود. در واقع می‌توان با این دو عامل مهم، شرایط اقتصاد ایران را توضیح داد. نفت مهم‌ترین مشخصه اقتصاد ایران در فضای بین‌المللی است. درواقع مهم‌ترین مشارکت ایران در زنجیره تولید جهانی طی صد سال اخیر نفت بوده و رشد اقتصادی ایران نیز تحت تاثیر تلاطم‌های طلای سیاه قرار داشته است. بنابراین نمی‌توان ناکامی یا موفقیت‌های اقتصادی کشور در رشد اقتصادی را بدون ساختارها و مفاهیم شکل‌گرفته حول محور تولید و صادرات نفت توضیح داد. دهه90 شمسی نیز از این واقعیت مستثنی نیست. اقتصاد ایران پس از یک دوره ماه عسل نفتی در دوران دولت نهم و دهم، دوره‌ای از تنگنای تحریمی را از ابتدای دهه90 شمسی تجربی کرد. نتیجه افت شدید درآمدهای نفتی کشور در طول این دهه چیزی جز کاهش شدید سطح تولید و سرانه درآمد ایرانیان نبود.

این وضعیت در سال‌های میان توافق هسته‌ای و پیش از خروج آمریکا از برجام معکوس شد؛ اما این سال‌ها چندان پایدار نبود. موج جدید تحریم‌ها و شوک‌های ارزی ناشی از محدودشدن دسترسی کشور به درآمدهای ارزی خود موجب شد تا اقتصاد ایران بار دیگر شرایط رکودی تازه‌ای را تجربه کند. آثار عبور اقتصاد ایران از موج تحریم‌ها نمایان شده بود که پاندمی کرونا اقتصاد کشور را در موج رکودی تازه‌ای فرو برد. دور از انتظار نیست که کشوری پس از پشت سر گذاشتن دو موج ویرانگر رکودی به اصطلاح به هسته سخت تولید خود برسد؛ مقصود از هسته سخت سطحی از تولید است که کاهش آن در کوتاه‌مدت بسیار دشوار است. پس از چنین وضعیتی دور از انتظار نیست که اقتصاد به رکود رفته اندک‌اندک خود را بازیابی کند و چند سال شاهد رشد اقتصادی مثبت باشد.

رشد اقتصادی پایدار می‌شود؟

به نظر نمی‌رسد نکات یادشده درباره رشد زیگزاگی اقتصاد ایران بر سخنگوی دولت پوشیده باشد. سیداحسان خاندوزی خود تحصیل‌کرده رشته اقتصاد است و اظهارات پیشین او نیز نشان می‌دهد که وی از این نکات ظریف اقتصادی آگاه است. برای مثال، او پیش از آغاز به کار دولت سیزدهم، به‌عنوان نماینده مجلس در یک برنامه تلویزیونی حاضر شد و اعلام کرد که «دولت بعد در سال 1401 هیچ‌کاری هم که نکند، 10 تا 15درصد تورم کم خواهد شد. این را می‌گویم که دولت بعد هر کس آمد، این را به نام خودش نکند.» این اظهارات مهر تاییدی بر این نکته است که وزیر اقتصاد درباره علل واقعی رشد اقتصادی مثبت در دوسال ابتدایی دولت سیزدهم ناآگاه نیست. با این حال اگر سخت‌گیری‌ها نسبت به خاندوزی را اندکی تعدیل کنیم، باز هم نمی‌توان چندان به آمارهای مثبت اقتصادی خوش‌بین بود.

خروج از تله رشد پایین مستلزم آن است که اقتصاد ایران برای چند سال متوالی با نرخ بالایی رشد را تجربه کند و برای چنین ادعایی نمی‌توان به آمار یک یا دوسال توجه کرد. درصورتی‌که اقتصاد ایران پس از این سال‌ها بار دیگر به کاهش متداوم نرخ رشد مثبت مواجه و در نهایت وارد محدوده منفی شود، بار دیگر شاهد آن هستیم که اقتصاد ایران صرفا در محدوده رشد زیگزاگی خود در حال نوسان است. با توجه به گلوگاه نفتی و ارزی اقتصاد ایران، بسیار بعید است که ادعای وزیر اقتصاد مبنی بر رهایی اقتصاد ایران از تله رشد، بدون رفع تحریم‌ها یا دست کم ایجاد یک جریان درآمد ارزی پایدار محقق شود.