بیماری‌های غیرواگیر امروزه بیش از 70 درصد از علل مرگ‌ومیر در جهان و از دلایل اصلی ناتوانی به شمار می‌روند. چهار بیماری عمدۀ غیرواگیر شامل بیماری‌های قلبی و عروقی، چاقی، دیابت و هایپر کلسترولمی (کلسترول بالای خون)، به سه عامل قابل پیشگیریِ تغذیۀ نامناسب، مصرف سیگار و عدم فعالیت بدنی مناسب وابسته‌اند.
مصرف زیاد قند و نمک و چربی، مصرف کم سبزی و میوه و مصرف کم حبوبات و نان و غلات سبوس‌دار از عوامل خطر تغذیه‌ای بیماری‌های غیرواگیر به شمار می‌روند.
مطابق گزارشی که به تازگی از سوی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران منتشر شده، نوزده چالش کلی در زمینۀ امنیت غذایی کشور شناسایی شده است که «گسترش و افزایش سوء‌تغذیه به دلیل توزیع نابرابر درآمد، چه در گروه‌های کم‌درآمد و چه در گروه‌های پردرآمد، پایین بودن دسترسی جامعه به‌ویژه گروه‌های کم‌درآمد به پروتئین حیوانی در رژیم غذایی بر اساس توصیه‌های بهداشتی، پایین بودن مصرف فرآورده‌های گیاهی به‌ویژه انواع سبزی و میوه در گروه‌های طبقاتی کم‌درآمد به‌دلیل عدم عرضۀ کافی، قیمت نامناسب و سیاست‌های تجاری، پایین بودن تنوع رژیم غذایی خانوارهای ایرانی و نقش بالای مصرف غلات در تأمین انرژی و پروتئین مصرفی مانند مصرف بالای گندم، شکر، روغن نباتی و برنج در رژیم غذایی و همچنین دسترسی نامناسب دهک‌های درآمدی اول تا هفتم به انرژی و پروتئین توصیه‌شده در رژیم غذایی مطلوب، مانند مصرف پایین تخم‌مرغ، لبنیات، گوشت سفید (ماهی) و میوه و سبزیجات» از جملۀ آن است.
این گزارش در حالی از کاهش مصرف پروتئین‌های حیوانی، فرآورده‌های گیاهی و مصرف بالای گندم و شکر و روغن‌نباتی در رژیم غذایی روزانۀ مردم ایران خبر می‌دهد که به گفتۀ دکتر بهروز طلایی، متخصص تغذیه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان، روزانه حتما باید از پنج گروه اصلی غذایی و به میزان متعادل استفاده کرد.
بیشتربخوانید:
وی می‌گوید: «تغذیۀ سالم شامل یک هرم غذایی است که پنج گروه اصلی نان و غلات، میوه‌ها، سبزی‌ها، لبنیات و گوشت‌ها ـ تخم‌مرغ و حبوبات و آجیل هم بخشی از آنهاست ـ را در برمی‌گیرد. یک گروه متفرقۀ مربوط به چربی‌ها و شیرینی‌ها و تنقلات هم هست که توصیه می‌شود کمتر استفاده شود.»
طلایی تأکید می‌کند: «گروه‌های غذایی نام‌برده، کلیۀ ویتامین‌ها و مواد معدنی را که لازمۀ واکنش‌های بیوشیمیایی بدن است دارند و روزانه باید از این پنج گروه اصلی استفاده کرد؛ مثلا گروه نان و غلات اگر به‌صورت کامل مصرف شود، افزون بر همۀ گروه‌های ویتامین ب، برخی از مواد معدنی را هم دارند.
گروه میوه‌ها و سبزی‌ها هم پاره‌ای از مواد معدنی و ویتامین‌ها را دارند. مصرف لبنیات به‌ویژه برای تأمین کلسیم و فسفر و ید مورد نیاز بدن، بسیار مهم است.»
ارتباط سرطان و دیابت با تغذیه
این متخصص تغذیه ادامه می‌دهد: «بیشتر بیماری‌های غیرواگیر، اعم از سرطان و دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی، جدا از این که ممکن است ژنتیکی و وراثتی باشند، کم و بیش با تغذیه در ارتباطند.
تغذیه اصولا 40 تا 50 درصد و در بسیاری موارد تا 80 درصد در بروز بیماری‌ها نقش دارد؛ مثلا اگر خانوادۀ کسی به‌طور ژنتیکی دیابت دارند، او با تغذیه سالم می‌تواند از ایجاد این بیماری پیشگیری کند.
تغذیۀ کودکان، هم برای وزن‌گیری مناسب و هم افزایش قد بسیار مهم است؛ حتی اگر پدر و مادر قد بلند نباشند، تغذیۀ مناسب در کنار برخی از نرمش‌ها و ورزش‌ها می‌تواند از کوتاهی قد فرزندان جلوگیری کند.
بیشتربخوانید:
وعده‌های غذایی روزانه و میان‌وعده‌ها
طلایی با تأکید بر این که گروه‌های پنج‌گانۀ غذایی باید در مواد مصرفی روزانۀ افراد باشند، دربارۀ تعداد وعده‌های غذایی متعادل می‌گوید:سه وعدۀ غذایی صبحانه و ناهار و شام، ضروری است.
میان‌وعده‌هایی بین صبحانه تا ناهار و میان‌وعدۀ عصرانه هم توصیه می‌شود، ولی در این میان‌وعده‌ها باید پروتئین‌ها بیشتر از کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها مورد نظر باشند.
باید در نظر داشت که وضعیت تأمین پروتئین و کربوهیدرات و چربی در هر فرد متفاوت است؛ مثلا اگر کسی دیابتی باشد، میان‌وعدۀ صبح و عصرش با یک ورزشکار متفاوت است.
بیشتربخوانید:
دورۀ حساس نوجوانی
راضیه پورجمالی، کارشناس تغذیۀ دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان نیز با بیان این‌که شرط اصلی سالم زیستن، داشتن تغذیۀ صحیح و تغذیۀ صحیح به معنای رعایت دو اصل تعادل و تنوع در برنامۀ غذایی روزانه است، یادآور می‌شود: «تغذیه بر رشد و بالندگی در همۀ دوران نوزادی، کودکی و نوجوانی تأثیر می‌گذارد؛ با این همه در دوران نوجوانی به مواد مغذی بیشتر نیاز است.
با آنکه نوجوانی مرحلۀ سالم زندگی تصور می‌شود، ولی در این دوره برخی بیماری‌ها، به‌ویژه بیماری‌های غیرواگیر بروز فراوانی دارند و آسیب‌های قابل توجهی بر افراد وارد می‌کنند که بیشتر آنها قابل پیشگیری یا درمانند.
در این مرحله، نوجوانان الگوهای رفتاری- غذایی و فعالیت بدنی متفاوتی از خود نشان می‌دهند که می‌تواند از سویی نویددهندۀ سلامت آنها باشد و از سوی دیگر نشان می‌دهد سلامت آنها در حال و آینده در معرض خطر قرار دارد. برای رشد و نمو سالم، نوجوانان به اطلاعاتی از جمله آموزش جامع تغذیۀ متناسب با سن نیاز دارند، همچنین باید برای حفظ و بهبود سلامتی خود تشویق شوند. با تغذیۀ سالم در دورۀ نوجوانی، می‌توان از بروز بیماری‌های غیرواگیر در بزرگسالی پیشگیری کرد.
اگرچه بیشترین سرعت رشد مربوط به سال اول زندگی است ولی پس از آن، سرعت رشد در دوران نوجوانی از سایر دوران زندگی بیشتر است.
دوران نوجوانی با سرعت افزایش قد و وزن همراه است، از این رو نیاز به انرژی و پروتئین در این دوران به‌طور قابل توجهی افزایش می‌یابد و هر گونه اختلال در نحوۀ تغذیه، نوجوان را به سرعت در معرض خطر سوءتغذیۀ لاغری، کوتاه‌قدی، اضافه‌وزن، چاقی و کمبود ریزمغذی‌ها قرار می‌دهد.»
بیشتربخوانید:
دشمنی به نام نمک
پورجمالی در پاسخ به این پرسش که چرا همواره بر کاهش مصرف شکر و نمک در رژیم غذایی روزانه تأکید می‌شود می‌گوید: «امروزه مصرف نمک که به‌ویژه در غذاهای آماده به میزان زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد در کشور ما بالاست.
بر پایۀ توصیۀ سازمان بهداشت جهانی، باید افراد کمتر از پنجاه سال روزانه کمتر از پنج گرم و افراد بالای پنجاه سال و بیماران قلبی- عروقی، کمتر از سه گرم نمک دریافت کنند. مطالعات انجام‌شده در کشور ما نشان داده است که متوسط مصرف روزانۀ نمک در میان ایرانیان حدود 10 تا 12 گرم است.
در صورتی که نمک به مقدار مناسب مصرف شود و کلیه‌ها هم سالم باشند و عملکرد خوبی داشته باشند نمک مورد نیاز بدن تأمین می‌شود، اما در صورت تداوم مصرف زیاد نمک و مواد شور یا اختلال در کارکرد کلیه‌ها یا یکی از سیستم‌های مربوط به دفع، نمک اضافی موجب تجمع آب و ایجاد ورم در تمام یا قسمت‌هایی از بدن می‌شود.
همچنین مصرف زیاد نمک و غذاهای شور از عوامل مؤثر بر افزایش فشارخون و بروز بیماری‌های قلبی و عروقی به‌ویژه در افرادی است که دارای سابقۀ این بیماری‌ها در خود یا بستگان نزدیکشان هستند.
دریافت زیاد سدیم با افزایش دفع ادراری کلسیم، زمینه را برای پدید آمدن پوکی استخوان فراهم می‌کند.مصرف زیاد نمک، خطر سرطان معده را نیز افزایش می‌دهد.
دستکاری در تغذیۀ روزانه
رژیم‌های کاهش وزن که این روزها در کشور ما بسیار رواج پیدا کرده، از آنجا که نوعی تغییر در مصرف روزانۀ مواد غذایی است، بر سلامت انسان تأثیراتی دارد که همیشه هم مطلوب نیست.
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان در این باره تأکید می‌کند: رژیم مناسب، برنامۀ غذایی مناسب و اصولی برای هر فرد است. نمی‌توان یک رژیم خاص را به چند نفر داد؛ چرا که سوخت‌وساز و مزاج و متابولیسم و فعالیت بدنی هر فرد با دیگری متفاوت است.
رژیم‌های گوناگونی در بازار تغذیه وجود دارد که برخی از آنها اگرچه به کاهش وزن می‌انجامد، ولی پیامدهای ناگواری هم دارد.برخی رژیم‌ها ممکن است برای یکی دو هفته مناسب باشد، ولی می‌تواند رفته‌رفته به کلیه و کبد و حتی چشم‌ها آسیب بزند؛ مانند رژیم کتوژنیک که اگر درست رعایت نشود می‌تواند کبد چرب ایجاد کند؛ یا رژیم‌های فستینگ ممکن است ریزش مو و افت پوست صورت و بدن را به دنبال داشته باشد.
از این رو لازم است بر پایۀ شرایط فرد، رژیم غذایی و بدنی متناسب با آن ارائه شود. این نکته نیز شایستۀ یادآوری است که کاهش وزن مناسب ماهانه در حد دو تا چهار کیلوگرم است. و بیش از این نباید باشد.
