تنزیل و تأویل و استفاده فقهی از آن دو

در اصطلاح سلف،تنزیل بر مورد نزول گفته می شود.این مورد می تواند یک واقعه خاص باشد که آن واقعه سبب نزول آیه شده است. ولی تاویل مفهوم عامی است که از آیه برداشت می شود و قابل انطباق بر جریانات مشابه است.در برخی تعابیر به این دو اصطلاح ظهر و بطن نیز گفته می شود که ظهر همان تنزیل و بطن همان تاویل است،زیرا ظاهر آیه همان مورد نزول را می رساند و در بطن آیه مفهوم گسترده تری نهفته است.فضیل بن یسار درباره حدیث معروف «ما فی القرآن آیة الا ولها ظهر و بطن »که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است،از امام صادق علیه السلام سؤال کرد.

حضرت در جواب فرمود:«ظهره تنزیله و بطنه تاویله،منه ما قد مضی و منه ما لم یکن،یجری کما تجری الشمس و القمر، ⁽¹⁾ ظهر همان مورد نزول آیه است و بطن تاویل آن[که موارد قابل انطباق را شامل می شود].برخی در گذشته اتفاق افتاده وبرخی هنوز نیامده است.قرآن[پیوسته زنده و جاوید و قابل بهره گیری است و]مانند آفتاب و ماه در جریان است ».در حدیث دیگر می فرماید: «ظهر القرآن الذین »نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم، ⁽²⁾ ظهر،کسانی را در بر می گیرد که آیه درباره آنان نازل شده است و بطن کسانی را شامل می شود که کرداری مانند کردارآنان داشته باشند».

استفاده فقهی از شان نزول و تنزیل و تاویل

فقها و دانش مندان اسلامی با توجه به سبب و شان نزول و ظهر و بطن آیات،قاعده ای را به دست آورده اند و با تمسک به آن قاعده، احکام را استنباط می کنند.

آن قاعده عبارت است از:«العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد،اعتبار به گستردگی لفظ است،نه خصوصیت مورد».یعنی یک فقیه دانا و توانا بایدخصوصیات مورد را کنار بگذارد و از جنبه های عمومی لفظ بهره بگیرد.البته جنبه های خصوصی برای فهم دلالت کلام مفید است،ولی انحصار را نمی رساند،زیرا احکام الهی پیوسته همگانی بوده و در همه زمان ها جریان دارند.اینک دونمونه از آیات را می آوریم که در روایات،جنبه کلی آن بررسی شده و مورد استفاده قرار گرفته است:

نمونه اول:در سوره بقره چنین آمده است: و لله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع علیم ⁽³⁾.این آیه از آیاتی است که دارای ظهر و بطن(تنزیل وتاویل)است که با راه نمایی امام معصوم جنبه عمومی آن روشن شده است.این آیه در ظاهر با آیاتی که ایجاب می کند حتما رو به کعبه نماز بخوانید منافات دارد،ولی با مراجعه به شان نزول،این تنافی برطرف می شود.

شان نزول آیه چنین است:یهودیان به مسلمانان اعتراض می کردند که اگر نمازگزاردن به سوی بیت المقدس حق است،آن گونه که تاکنون عمل می شد پس تحویل آن به سوی کعبه باطل است و اگر رو به سوی کعبه نماز خواندن حق است،پس بطلان آن چه تاکنون خوانده شده است ثابت می شود.خداوند در این آیه جواب می دهد که هر دو کار حق بوده و هست زیرا اصل نماز،یک حقیقت ثابت است ولی رو به سوی کعبه یا بیت المقدس،یک امر اعتباری محض است که برای ایجاد وحدت در صفوف نمازگزاران به آن دستور داده شده است.به هر کجا که روکنی خدا هست و رو به خدا ایستاده ای.پس رو به مشرق نمازگزاردن به جهت قرارداشتن کعبه(مکه)در شرق مدینه و رو به مغرب نماز خواندن به دلیل قرار داشتن بیت المقدس در غرب مدینه همگی از آن خداست و رو به خداست.خداوند درتنگنای جهت خاص قرار نگرفته است: ان الله واسع علیم .

در روایات،از این آیه استفاده دیگری نیز شده است و آن این که می توان نمازهای مستحبی را در حالت سواره به هر سویی که در حرکت است به جای آورد ⁽⁴⁾.این بطن آیه است که با فهم معصومین علیهم السلام بدان رهنمون شده ایم.

نمونه دوم:در سوره جن می خوانیم: و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا ⁽⁵⁾.

مساجد،یا جمع مسجد به معنای معبد و جای گاه عبادت است که معنای آیه بر این فرض چنین می شود:مساجد از آن خداست و کسی را با خدا نخوانید.یا جمع مسجد(مصدر میمی)یعنی عبادت و پرستش است،یعنی پرستش جز خدا رانشاید و در مقام عبادت کسی را با خدا نام نبرید.بر هر دو فرض،ظاهر آیه از شریک قرار دادن در مقام عبادت منع می کند.ولی طبق روایت صحیحی که در دست داریم معنای دیگری نیز از آیه استنباط می شود که مسجد را شامل «ما یسجد به »(مواضع سجود)گرفته است.گروهی از مفسرین،مانند سعید بن جبیر و زجاج و فراء گفته اند:

مساجد شامل مواضع سجود(اعضای سبعه در حال سجود)نیز می شود که این مواضع از آن خداست و خداوند آن ها را به انسان ارزانی داشته است و نباید برای دیگری به کار گرفت ⁽⁶⁾.از امام محمد تقی علیه السلام نیز همین تاویل به این صورت آمده که در مورد موضع قطع دست دزدی در حضور خلیفه عباسی،معتصم بالله،سؤالی مطرح شد.هر کس به فراخور حال خود سخنی گفت.آن گاه امام علیه السلام فرمود:«از بن انگشتان ».از مدرک این فتوی از امام سؤال شد.فرمود:«کف دست یکی از مواضع هفت گانه در حال سجود است و از آن خداست و نباید قطع شود» ⁽⁷⁾.زیرا عقوبت سارق باید بر چیزی واقع شود که از آن خود اوست.

پی نوشتها:

1- الصفار،بصائر الدرجات،ص 196،حدیث 7.

2- تفسیر عیاشی،ج 1،ص 11،حدیث 4.

3- بقره 2:115.

4- ر.ک:وسایل الشیعة،ج 3،ابواب قبله،باب 8 و 15.

5- جن 72:18.

6- ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 10،ص 372.

7- وسایل الشیعه،ج 18،ابواب حد السرقة،باب 4.