به قلم : دکتر صدیقه رضایی ؛ دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی ؛ عضو نظام روانشناسی و مدرس دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : یک روانشناس خوب برای کودک چه مهارت‌هایی دارد؟
روانشناس کودک یکی از چندین تخصص روانشناسی است که در حال شکل‌گیری و رشد است. روانشناسان بالینی معمولا آموزش بیشتری در ارائه روان‌درمانی درازمدت نسبت به روانشناسان تربیتی دریافت می‌کنند. برنامه‌های آنها بالینی است و متمرکز‌تر از روانشناسان رشد است. روانشناسان کودک بالینی در زمینه‌های مختلف رشدی کودک و همچنین اختلالات متفاوت کودک آموزش می‌بینند. یک تخصص مرتبط با آن، روانشناسی کودکان است؛ روانشناسان کودک در همکاری با مراکز پزشکی کار می‌کنند. روانشناسان کودک ممکن است در مراکز سرپایی، سازمان‌های دولتی یا بیمارستان‌ها کار کنند. برخی از آنها در کلینیک‌های خصوصی مشغول به کار هستند. آنها باید مهارت‌های زیر را کسب کرده باشند:
ارتباطات صحبت کردن با بزرگسالان می‌تواند یک عواقب ترسناک در سن نوجوانی باشد، به ویژه اگر کودک حوادث ترسناک یا ناراحت‌کننده‌ای تجربه کرده باشد و بخواهد در مورد آنچه که او را ناراحت می‌کند، صحبت کند. روانشناسان کودک باید به خوبی با او ارتباط برقرار کنند، و همچنین باید روش‌های مختلف ارتباط با انواع مختلف کودکان را آموخته باشند.
دلسوزی توانایی درک آنچه کودک می‌گوید و آسیب‌دیدگی که ممکن است در سن نوجوانی تجربه کرده باشد، مهارت حیاتی روانشناس کودک است. توانایی ارتباط با آنها نیز مهم است، و اکثر روانشناسان کودک سعی می‌کنند کودکان از کتاب‌ها، اسباب‌بازی‌ها و برنامه‌های مختلف کودکان لذت ببرند.
حل مسئله داشتن توانایی در جهت توسعه برنامه‌های درمانی که متناسب با زندگی کودکان است، یک مهارت است که این متخصصان در طول سال‌های فعالیت خود استفاده می‌کنند.
قابل اعتماد کودکانی که به دیدن روانشناس می‌روند، باید به طور کامل برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات در مورد خود احساس امنیت کنند. به خصوص اگر ترس از درز آنچه که می‌گویند به خانواده‌های خود و یا دیگر افراد داشته باشند. روانشناسان کودک باید محیطی گرم و پذیرا را برای کمک به کودکان از طریق هر آنچه که ممکن است آنها را ناراحت کند، توسعه دهند.
خلاق یا مبتکر روانشناسان کودک باید روش‌های خلاقانه‌ای برای صحبت کردن بچه‌ها، از طریق بازی‌ها، تمرینات، هنر، و یا بازی درمانی داشته باشند.
بیشتربخوانید:
روانپزشک خوب 8 ویژگی را باید داشته باشد
فروتنی داشته باشد
وقتی یک پزشک بداند که می‌تواند از کسی که آن طرف میزش نشسته کلی اطلاعات جدید یاد بگیرد، همیشه می‌تواند موفقیت بیشتری را کسب کند و اشکالی ندارد که یک روانپزشک بگوید «واقعا نمی‌دانم... بذار بیشتر بررسیش کنم». پس اگر روزی این جمله را از یک پزشک یا روانپزشک شنیدید، خوشحال شوید، چون او نمی‌خواهد با دانش و اطلاعات قدیمی برای شما دارو تجویز کند، بلکه می‌خواهد تمام جوانب را طبق موارد علمی روز بررسی نماید.
عاقلانه تجویز می‌کند
یک روانپزشک متوسط یا بد، به علائم بیماری یک فرد گوش می‌دهد، کمی فکر می‌کند و یک دفعه نسخه‌ای با توجه به نمونه‌های قبلی که داشته تجویز می‌کند، مخصوصا اگه یک دوست داروساز داشته باشد و با او قرارداد بسته باشد. پس تمام اطلاعاتی که باعث می‌شوند یک روانپزشک دارو تجویز کند، باید از تحقیقات او باشد، نه قرارداد‌های کاری که بسته است.
تمام شرایط را بررسی کند
یک روانپزشک خوب ممکن است قبل از تصمیم‌گیری در مورد برنامه‌درمانی برای بیمار، مجموعه‌ای از آزمایش‌ها را روی بیمار انجام بدهد. مثلا بررسی کند که آیا عوامل مؤثری مثل کمبود ویتامین D یا کم‌کاری تیروئید وجود دارد که در افسردگی بیمار نقش داشته باشد یا نه و یا درباره همه شکایات یا علائم ذکر شده توسط بیمار بررسی نماید و بعد با توجه به تمام بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام شده، نسبت به تجویز دارو اقدام کند.
از پزشکان دیگر هم استفاده کند
یک روانپزشک مؤثر نه تنها در شناسایی علائم بیماری‌های مؤثر خوب است، بلکه باید با پزشکان در سایر تخصص‌هایی که مرتبط با رشته او هستند، در تماس باشد تا در زمان‌های لازم بتواند برای درمان بهتر، بیماران را به آنها ارجاع دهد و همیشه لیستی از بهترین پزشکان مثل: درمانگران ازدواج و خانواده، درمانگران شخصی (حمایتی) و شناختی - رفتاری، درمانگران کودکان و رواندرمانگر‌ها داشته باشد.
بیشتربخوانید:
کلی‌نگر باشد
به عنوان بخشی از هر ارزیابی، یک روانپزشک خوب باید از بیماران خودش در مورد الگوهای خواب، رژیم غذایی، ورزش و عوامل استرس‌زای بیمار به طور خاص سوال کند. یا حتی بخشی از جلسه را به معرفی روش‌های غیردارویی بپردازد، مثل: یوگا، نور درمانی یا روانکاوی. این یعنی اینکه روانپزشک از نقاط قوت کلیدی هر بیمار آگاه است و بر اساس این نقاط قوت برنامه بهبودی را پیشنهاد می‌دهد.
در دسترس باشد
وقتی شما دارو مصرف می‌کنید، ممکن است گاهی عوارض دارو را یادتان برود، دچار استرس شوید و یا اینکه دارو در دسترس شما نباشد و نیاز باشد نوع دارو را تغییر بدهید. پس حتما باید بتوانید با روانپزشک‌تان تماس داشته باشید و او نیز در دسترس باشد. حالا این دسترسی می‌تواند از طریق تلفن، پیام‌رسان‌ها، شبکه‌های اجتماعی و یا حتی ایمیل باشد.
سوابق درمانی خوبی داشته باشد
یک روانپزشک خوب باید تمام دز مصرفی داروهای شما، مدت مصرف، داروهای مصرف شده شما و تمامی علائم بیماری شما را به خوبی یادداشت کند تا هر بار که شما مراجعه کردید، نیاز نباشد همه چیز را توضیح بدهید یا دوباره بنویسید. تصورکنید آنقدر افسرده هستید که یادتان نمی‌آید ماشین را کجا پارک کرده‌اید، حالا با این شرایط باید اسم داروها یادتان بیاید و هر چیزی را که توضیح داده‌اید را دوباره بگویید. شما باید به یک روانپزشک اعتماد کنید، اما وقتی می‌بینید که او اصلا یادش نیست چه دارویی برایتان نوشته، چطور می‌توانید راحت به او اعتماد کنید و رازهایتان را با او در میان بگذارید؟ پس حتما باید به این نکته دقت کنید.
به شما امید بدهد
یک روانپزشک خوب، باید همیشه به شما امیدواری بدهد و این یکی از مهم‌ترین کارهایی است که باید انجام بدهد، چون اگر شما انگیزه و امید کافی نداشته باشید، نمی‌توانید داروهایتان را به موقع و درست مصرف کنید، البته این امید دادن باید منطقی باشد و قول‌های غیر واقعی به شما ندهد که مثلا «با این داروها تا یک ماه دیگر خوب می‌شوید».
پروسه درمان زمان بر است و ممکن است شما را خسته کند. برای همین یک روانپزشک خوب باید همیشه امید و انگیزه بدهد و روی پیشرفت بهبودی شما تمرکز داشته باشد تا شما خسته نشوید و در روند درمان کم نیاورید.
بیشتربخوانید:
روانشناس کودک در مدرسه
مدارس و سیستم‌های آموزش و پرورش روانشناسان را برای کمک به کودکان مبتلا به مشکلات عاطفی یا اجتماعی که بر رفتار یا عملکرد آنها در مدرسه تاثیر می‌گذارد، استخدام می‌کنند. از طریق مشاوره فردی در محیط مدرسه، آنها به دلایل مشکلات کودک – چه مشکلات خانوادگی، مسائل مربوط به خودتنظیمی، تجربیات گذشته، و یا اعتماد به نفس می‌پردازند، و برای حل آنها تلاش می‌کنند. روانشناسان ممکن است از گفتار درمانی، بازی، هنر یا موسیقی‌درمانی برای ارتباط با یک کودک استفاده کنند و او را قادر به ابراز احساسات خود کنند.
تفاوت تحصیلات روانشناس کودک و روانپزشک
روانشناس کودک در واقع یک دانشمند علوم اجتماعی است که برای مطالعه رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان‌ها و به طور خاص کودکان آموزش دیده است. روانشناسان می‌توانند در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی یا بالینی کار کنند. مدارک تحصیلی روانشناسی در همه سطوح موجود است: لیسانس، فوق لیسانس یا دکترا(PhD) یا(PsyD). برای فعالیت در این زمینه، مدارک و مجوزهای پیشرفته برای کسانی که به طور مستقل فعال هستند یا خدمات مراقبت از بیمار را ارائه می‌دهند، از جمله روانشناسان بالینی، مشاوره کودک و مدرسه، مورد نیاز است. روانشناسان کودک و نوجوان در دوره‌های تخصصی آموزشی در زمینه چگونگی رشد جسمی، روانی و هیجانی کودک شرکت می‌کنند و با انواع متدهای روان‌درمانی و بازی‌درمانی کودک و نحوه فرزند‌پروری والدین تحصیلات دارند و دوره‌های تخصصی در این زمینه را می‌گذرانند. در این بین روانپزشکان ارئه‌دهنده خدمات مبتنی بر سلامت روان هستند و مدرک پزشکی دارند. مانند سایر پزشکان، آنها به مدت 7 سال یا بیشتر در دانشگاه تحصیل کرده و در آنجا علاوه بر واحدهای زیست‌شناسی و شیمی، علوم روانشناسی را نیز می‌گذرانند و دوره‌های دستیاری و فلوشیپ را برای تخصص در روانپزشکی گذرانده‌اند. روانپزشک کودک باید در آزمون مجوز دولتی قبول شود. هدف اصلی گرایش روانپزشکی این است که بفهمند داروهای مختلف چگونه بر مغز تأثیر می‌گذارند و چگونه می‌توان از این داروها در روند درمان بیمار استفاده کرد. پس از فارغ‌التحصیلی، آنها به عنوان رزیدنت زیر نظر استادان فعالیت خود را آغاز می‌کنند و قبل از دریافت مجوزهای کامل درمان، چندین سال دیگر تحت نظارت روانپزشکان متخصص کودک کار می‌کنند. روانپزشکان تنها متخصصان حوزه سلامت روان هستند که می‌توانند دارو تجویز کنند. از آنجایی که برای تجویز دارو به آموزش زیادی نیاز است، روانپزشکان (و به ویژه روانپزشکان کودک) دوره‌های آموزشی دشواری را می‌گذرانند. در نهایت روانپزشکان کودک می‌توانند در حوزه درمان بیمار فعالیت داشته باشند و اطلاعات زیادی راجع به استفاده از داروهای روانی و دارو درمانی داشته باشند و یا گاهی به عنوان محقق یا استاد کار کنند. علم روانشناسی کودک بسیار گسترده است و گرایش‌های متفاوت و بی‌نظیری دارد و اگر تصمیم دارید از یک متخصص خوب برای کمک به فرزندتان کمک بگیرید، باید در نظر داشته باشید که با توجه به مشکلی که فرزندتان درگیر آن است، انتخاب درستی بین روانشناس کودک یا روانپزشک داشته باشید. علاوه بر مدرک و مجوز، درمانگر کودک خوب درمانگری است که بتواند به خوبی با فرزند شما ارتباط بگیرد و بتواند در مسیر درمان به خوبی به او کمک کند.
بیشتربخوانید:
رویکردهای درمانی روانشناس کودک و روانپزشک
همانطور که اشاره کردیم، علم روانشناسی علم گسترده‌ای است و فعالان این حوزه روش‌های متفاوتی برای درمان دارند. از مشاور کودک گرفته تا روانشناس کودک و یا روانپزشک همه در قامت یک درمانگر می‌کوشند تا به بیماران و مراجعان خود کمک کنند و برای سلامت روان آنها می‌کوشند، اما رویکردهای متفاوت روانشناس کودک و روانپزشک کودک امروز موضوع بحث است.
اگر احساس می‌کنید کودک شما به حمایت عاطفی، گوش شنوا و کمک برای مدیریت احساسات و چالش‌های خود نیاز دارد، یک درمانگر یا روانشناس گزینه خوبی برای انتخاب است. هم درمانگران و هم روانشناسان آموزش‌های مشابهی در نحوه ارائه این نوع مشاوره درمانی می‌بینند.
روانشناسان متخصصان بهداشت رفتاری هستند که در ارائه خدمات (روان‌درمانی)، انجام ارزیابی‌ها (از جمله تست روانشناختی)، تشخیص و تحقیق تخصص دارند. روانشناسان به منظور کمک به تشخیص سلامت روان و مشکلات یادگیری مانند ADHD، اوتیسم و ناتوانی‌های یادگیری، می‌توانند تست‌های زیادی را انجام دهند که درمانگران نمی‌توانند. این تست‌ها زمانی به کمک شما می‌آیند که به اطلاعات بیشتری در مورد منبع مشکلات کودک خود نیاز دارید و می‌خواهید ریشه اختلالات و مسائل عاطفی کودک‌تان تشخیص داده شود. روانشناسان کودک رویکرد درمانی خود را بر کار با کودکان و خانواده‌ها متمرکز کرده و به هیچ عنوان دارو تجویز نمی‌کنند. از سوی دیگر روانپزشکان کودک، پزشکانی هستند که همگی به دانشکده پزشکی رفته‌اند و آموزش‌های تخصصی‌تری (معمولا به صورت فلوشیپ) در زمینه کار با کودکان گذرانده‌اند. روانپزشکان می‌توانند ارزیابی، تشخیص و حتی روان‌درمانی را ارائه دهند و همچنین می‌توانند دارو را تجویز و بر استفاده آنها نظارت کنند. انجام ارزیابی پزشکی و تجویز دارو دو روش مهمی است که روانپزشکان را از سایر متخصصان سلامت روان متمایز می‌کند.
در مواقعی، روانپزشک کودک شما می‌تواند برای درمان مشکلات روانی (اغلب برای نگرانی‌های خفیف‌تر مانند ADHD، اضطراب یا افسردگی) داروهایی تجویز کند، اما اگر کودک شما مشکلات سلامت روانی شدیدتری دارد، توصیه می‌شود از یک متخصص واجد شرایط کمک بیشتری دریافت کنید.
مقایسه دوره درمان روانشناس کودک و روانپزشک
در دوره‌های درمانی روانشناس کودک یا روانپزشک هم تفاوت‌هایی وجود دارد. روانشناس کودک تست‌های آموزشی و روانشناختی ارائه می‌دهد و اغلب رویکردی مبتنی بر تحقیق برای درمان دارد و با کودکانی که مسائل پیچیده‌تری دارند، کار می‌کند. در دوره درمانی روانشناسان کودک، معمولا مهارت‌های مقابله‌ای لازم برای حل مشکلات آموزش داده می‌شود و احساس ارزشمندی کودک تقویت می‌شود. زمانی که کودک به حمایت عاطفی و شخصی نیاز دارد و یا با اضطراب، افسردگی، عصبانیت یا تغییرات بزرگ زندگی دست و پنجه نرم می‌کند، می‌توانید روی مشورت با یک روانشناس کودک حساب کنید. روانپزشک کودک در زمینه داروشناسی و روانشناسی تخصص دارد و با تشخیص اختلالات و یا بیماری‌های روانی و همین طور تجویز دارو به درمان کودک می‌پردازد، بنابراین در دوره‌های درمانی روانپزشک کودک درمان بیماری‌هایی مانند ADHD، اختلال یادگیری یا اختلال طیف اوتیسم، عصب‌شناسی و درمان سلامت روان کودک به کمک دارو درمانی انجام می‌شود.
علائمی که زنگ خطر را در کودکان به صدا در می‌آورد
آکادمی روانپزشکی کودک و نوجوان آمریکا نسبت به برخی از نشانه‌های اصلی به والدین هشدار می‌دهد که در صورت مشاهده آنها حتما از یک متخصص حرفه‌ای کمک بگیرند. این علائم شامل نمرات پایین درسی، اضطراب برای رفتن به مدرسه، کابوس‌های شبانه، شکایت‌های جسمی مانند سردرد و دل‌درد، پرخاشگری نسبت به خود و دیگران، تهدید به آسیب رساندن نسبت به خود و دیگران
می‌باشد. همچنین نشانه‌های قابل توجه در پیش از نوجوانی، مشکلات تحصیلی و کاهش نمرات تحصیلی، تغییرات مربوط به خواب و تغذیه، عدم توانایی تمرکز، رفتارهای جنسی تکانه‌ای، خلق و خو و نگرش منفی طولانی‌مدت، نوسانات شدید خلق، مصرف مکرر الکل یا داروها، رژیم غذایی شدید، استفاده زیاد از ملین‌ها (مکمل غذایی)، نقض مداوم حقوق دیگران، مخالفت زیاد با والدین، سوء‌استفاده از حیوانات، پرخاشگری زیاد، سرقت، پرسه‌زنی و وقت‌گذرانی زیاد، آسیب زدن به خود، تهدید به قتل خود یا دیگران می‌باشد.
چه زمانی به روانشناس کودک مراجعه کنیم؟
اکثر ما در مقطعی از زندگی برای صحبت در مورد مشکلات خود نیاز به کمک متخصص داریم، حتی اگر این مشکل موقتی یا مرحله‌ای باشد. در مورد کودکان لزوم مراجعه به روانشناس کودک بیشتر احساس می‌شود، چون کودکان در دوران رشد و شکل‌گیری شخصیت‌شان قرار دارند. سوال اصلی این است که چه کودکانی نیاز به روانپزشک دارند؟ زمانی که احساس می‌کنید فرزند شما برای مدیریت رفتارش یا مشکلات عاطفی به حمایت نیاز دارد و یا تجربه یک ترومای دشوار را پشت سر گذاشته، با اضطراب، افسردگی، خشم یا تغییرات سخت زندگی مانند طلاق یا مرگ دست و پنجه نرم می‌کند؛ باید به سرعت به روانشناس کودک یا روانپزشک مراجعه کنید.
در آخر
جدای از تفاوت‌های بین روانشناس کودک و روانپزشک کودک، پیدا کردن فردی که شما و فرزندتان به او اعتماد دارید و با او احساس راحتی می‌کنید، مهم‌ترین بخش انتخاب متخصص سلامت روان است. رابطه‌ای که با درمانگر، روانشناس کودک یا روانپزشک ایجاد می‌کنید، از هر مدرک و تحصیلاتی قوی‌تر و برای رشد فرزندتان مفیدتر است.
بیشتر افراد جامعه، روانشناس و روانپزشک را با یکدیگر اشتباه می‌گیرند و نمی‌توانند دکتر روانپزشک را از دکتر روانشناس تشخیص دهند، اما تفاوت بین این دو گروه از متخصصین بسیار زیاد است.
به طور کلی تفاوت‌های روانپزشک و روانشناس را می‌توان در این سه مورد مشخص نشان داد: روانپزشکی از گرایش‌های رشته پزشکی است، اما روانشناسی این طور نیست، روانپزشک بیشتر با درمان دارویی سروکار دارد، اما روانشناس از روش‌های روان‌درمانی و رفتاردرمانی استفاده می‌کند.
مشاوره در واقع همان روانشناسی است که یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین انواع آن مشاوره افسردگی است. روانشناسان و روانپزشکان اغلب برای گرفتن نتیجه بهتر و کمک به بهبود سریع بیماران با هم همکاری می‌کنند. روانشناسی و روانپزشکی از نظر درمانی که برای بیمار در نظر می‌گیرند تا حدودی متفاوت است، البته ممکن است روانشناس و روانپزشک با هم کار کنند، یعنی روانشناس بعد از ویزیت مراجع اگر نیاز به روانپزشک را احساس کند، ابتدا بیمار را به یک روانپزشک ارجاع می‌دهد و سپس با گفتاردرمانی و تکنیک‌های روان‌درمانی فرد را درمان می‌کند. رفتار درمانی شناختی یا CBT نوعی گفتاردرمانی است که روانشناسان مرتبا از آن برای کمک به مردم در غلبه بر افکار منفی و الگوهای تفکر استفاده می‌کنند.
گفتگو درمانی می‌تواند به شکل‌های مختلف انفرادی، گروهی یا خانواده‌درمانی انجام شود. روانشناسان ممکن است درمان‌هایی را انجام دهند که روانپزشکان معمولا انجام نمی‌دهند، مانند بازی‌درمانی. این نوع درمان شامل اجازه دادن به کودکان برای بازی آزادانه در یک اتاق بازی ایمن با رعایت قوانین یا وجود محدودیت بسیار کم است. روانشناسان با تماشای بازی کودکان، می‌توانند اطلاعاتی در مورد رفتارهای مخل و آنچه کودک نمی‌تواند بیان کند را به دست آورند. سپس می‌توانند مهارت‌های ارتباطی، مهارت حل مسئله و رفتارهای مثبت‌تر را به کودکان بیاموزند. در مواردی که بیماری به مرحله حاد رسیده باشد، ممکن است روانپزشک از روش‌های درمان مثل الکتروشوک درمانی که شامل اعمال جریان‌های الکتریکی به مغز است یا نوردرمانی که شامل استفاده از نور مصنوعی برای درمان افسردگی فصلی به ویژه در مکان‌هایی که زیاد نور خورشید ندارند، است استفاده کند.
