به قلم : دکتر سید مهدی میرغضنفری ؛ تنظیم و گردآوری مریم قره گزلو
تحریریه زندگی آنلاین : روزه یکی از واجبات دین اسلام برای واجد شرایطین است که جنبه‌های مختلف دینی، اجتماعی و حفظ سلامت بدن در آن لحاظ شده است. با توجه به این که روزه مثل نماز بر هر مسلمانی واجب بوده، اما خالق مهربان، کسانی را که به دلیل شرایط یا مشکلات خاصی نمی‌توانند این امر واجب را انجام دهند، معذور کرده است.
اگر براساس نکات مورد توصیه دین و طب سنتی ایرانی، روزه‌داری انجام شود، بدن انسان طی این یک ماه خود را پاک‌سازی کرده و به سمت صحت و شادابی می‌رود. چند سالی است که این ایام مبارک، با روزهای نسبتاً بلند و هوای نسبتاً گرم مصادف شده اما با رعایت صحیح تدابیر طب سنتی که همسو با بدن انسان است، می‌توان روزهای با نشاطی را در مهمانی خدا تجربه کرد.
روزه یک تمرین بزرگ و مهم برای پرهیز است. خداوند عالم که ما را خلق فرموده، صلاح ما را در این می‌داند که در برخی از روزهای سال، باید غذای خود را کم کنیم. در دین‌های مختلف نیز معمولاً این موضوع به نوعی وجود دارد. حتی شاید در مکاتب یا فرقه‌هایی که الهی هم نیستند، برای رسیدن به اثراتی، نوعی از کم خوردن و کم نوشیدن وجود داشته باشد.
می‌توان گفت روزه‌داری به روشی که در شریعت اسلامی آمده است، از بهترین الگوهای پرهیز دادن و سالم شدن بدن است. از طرف دیگر، پزشکی که نسخه بیمار را با پرهیز دادن مریض از آنچه برایش مضر است، شروع نکند نیز کاری ناکامل و چه بسا غیر اصولی و بی دوام انجام داده است. در واقع اگر شخصی بیمار است یا اختلال مزاج دارد، باید اول بداند چه چیزهایی (خوردنی‌ها، نوشیدنی‌ها، شرایط محیطی و ...) را پرهیز داشته باشد. پرهیز به عبارتی قطع ریشه و علت مشکل و جلوگیری از تداوم و تشدید آن است. به عنوان مثال کسی که سوء مزاج گرم (افزایش بیمارگونه حرارت بدن و علائم آن) دارد، باید اول از گرمی جات پرهیز کند و سپس تا حدی خنکی جات مصرف کند تا به دنبال آن سلامتی حاصل شود.
روزه‌داری روند پیری را کُند می‌کند
روزه‌داری اصولی، رطوبت‌ها و چربی‌های زائد بدن را کم و متعادل می‌کند. در برخی مقالات آمده که ممکن است در اوایل ماه مبارک رمضان، مقداری قند کم شود ولی بعد از مدتی به حالت عادی خود می‌رسد، چرا که بدن آن را از سوخت و ساز مواد و چربی‌های تجمع یافته در مناطق دیگر جبران می‌کند. تحقیقی که روی حیوانات انجام شده نشان می‌دهد که اگر به آنها گرسنگی بدهند، دیابت کمتر اتفاق می‌افتد و اثرگذاری انسولین بیشتر می‌شود (چاقی و بافت چربی، باعث مقاومت به انسولین می‌شود). جالب است بدانیم که روزه‌داری، فرآیند پیری را کُند می‌کند؛ کسانی که روزه‌داری صحیح داشته باشند، دیرتر پیر شده و طول عمر بیشتری دارند (احتمالاً به دلیل بیشترین استفاده از ظرفیت‌های بدن بدون مواد زائد).
بیشتربخوانید:
تطبیق بدن با شرایط جدید
برخی افراد حین روزه‌داری، دچار ضعف، بی‌حوصلی و گاهی سردرد می‌شوند که معمولاً به علت روزهای اول روزه‌داری است چون بدن عادت ندارد یا این که بدون آمادگی (پیشواز) یا برای سال اول است که روزه گرفته می‌شود؛ همه این‌ها ممکن است باعث شود روزهای اول، شخص کمی اذیت شود ولی بعد از گذشت چند روز، بدن خود را با شرایط جدید، تنظیم می‌کند. به عبارتی بدن، غذا را از جاهایی که در آنها ذخیره است، استخراج و مصرف می‌کند.
بنابراین افراد روزه‌دار، سه الی چهار روز اول را تحمل کنند تا اوضاع بهتر شود.
همچنین احساس تا حدی بی‌حوصلگی طبیعی است و نیاز به استراحت بیشتر می‌شود. در این ایام به دلیل تغییر الگوی خواب، رطوبت‌های مغزی نیز کمی کاهش پیدا کرده که باعث تحریک‌پذیری یا عصبی شدن شخص روزه‌دار مخصوصاً بعدازظهر و نزدیک زمان افطار می‌شود و این حالت در افراد با مزاج خشک شایع‌تر است.
پاک‌سازی بدن با روزه
زمانی که معده خالی است، ضمن این که داخل معده و گوارش پاک‌سازی می‌شود، بعد از گذشت مدتی، طبق قواعد جالب فیزیولوژیکی بدن، خلأ به وجود آمده در معده باعث می‌شود که مواد از سایر قسمت‌های بدن به معده و گوارش فراخوان شده و سپس هضم و استفاده یا دفع شوند. به عبارتی زمانی که معده و گوارش از همه‌جا مواد تجمع یافته را فرا می‌خواند، این مواد رسوب کرده و ژله مانند که فرد را چاق و خمود کرده‌اند را جمع‌آوری و مورد مصرف و دفع قرار می‌دهد، لذا به‌تدریج همه اعضاء بدن پاک‌سازی می‌شوند. این پاک‌سازی به‌خصوص در اعضاء مهم و حیاتی بدن (قلب، مغز، کبد، سیستم تنفسی) مهم‌تر است.
موادی که در مغز تجمیع یافته‌اند، با روزه‌داری به سمت پایین (گوارش و روده‌ها) کشیده شده وهضم، جذب یا دفع می‌شوند، لذا برخی انواع کسالت‌ها، ضعف حافظه‌ها، افسردگی‌های ناشی از تجمع بلغم و سودای غیر طبیعی و ... به دنبال روزه‌داری رفع می‌شوند. به دلیل پاک‌سازی کبد از چربی‌ها و مواد زائد رسوب کرده در آن، روزه یکی از بهترین راه‌های برطرف شدن کبد چرب و جلوگیری از نارسایی و سیروز کبدی است. روزه‌داری همچنین قلب و عروق آن و عروق سایر اعضا را پاک‌سازی می‌کند و لذا از بروز سکته قلبی یا مغزی یا اختلال عملکرد اعضا پیشگیری می‌نماید. با تمیز شدن ریه و مجاری هوایی، برخی انواع آسم، برونشیت و بیماری‌های بافت اصلی یا بینابینی ریه نیز تخفیف یافته یا بهبودشان تسریع می‌شود.
خلط‌های دم و بلغم بیشترین اخلاط بدن هستند و علت چاقی نیز افزایش یک یا هردوی این اخلاط در بدن می‌باشند. فزونی این دو، در روزه‌داری مورد مصرف توسط بدن واقع شده و میزان آنها به حالت عادی وطبیعی برمی‌گردد. امروزه اکثر مردم به درجاتی دچار تجمعاتی از این دو خلط در بدن هستند. این اثر پاک‌کنندگی به مقدار کمتر روی اخلاط سودا و صفرا نیز اعمال می‌شود.
علائم غلبه صفرا برای برخی افراد در این ماه بروز می‌کند مثلاً دهان آنها تلخ شده، حرارت بدن بالا رفته و شخص کم‌اشتها می‌شود، حتی برای افطار نیز اشتها ندارد. دو نوع کم‌اشتهایی وجود دارد: یک علت آن این است که فرد نیازی به غذا ندارد، مثل افراد چاق. ولی فردی که لاغر و گرم و خشک است، با روزه‌داری و کاهش رطوبات، گرمای مزاج او بارزتر شده و حالاتی شبیه بی‌اشتهایی گرمازدگی پیدا می‌کند؛ لذا علت بی‌اشتهایش افزایش صفرا و حرارت است و برای رفع آن باید زمان افطار کمی سکنجبین یا شربت آب‌لیمو نوشیده تا حرارت و صفرای زائد مهارشده و اشتهایش باز شود.
در این راستا ممکن است خشکی دهان ایجادشده و بوی بددهان رخ دهد؛ همچنین بی‌خوابی، دل‌شوره و اضطراب محتمل بوده و ممکن است پوست خشک و دچار خارش شود. احتمال دارد فرد به دلیل کم شدن مایعات بدن، مبتلابه تغلیظ، تند شدن رنگ و بو و سوزش ادرار شود. لاغری نسبی و گود افتادن زیر چشم‌ها و سوزش سر معده همگی به خاطر غلبه حرارت، خشکی یا صفرا امکان‌پذیر است.
بیشتربخوانید:
چرا روزه بگیریم؟
روزه‌داری اصولی، یک تدبیر درمانی است و بیش از هر داروی ضد چاقی، چربی‌سوز و... موجب دفع رطوبت‌های زائد بدن، کاهش وزن و سایز، و معتدل شدن مزاج بدن می‌شود. نشانه‌های این اعتدال را می‌توان به‌صورت کاهش سنگینی و لختی بدن و بازگشت به سلامتی مشاهده کرد.
روزه‌داری رطوبت‌های بدن را کم می‌کند و حرارت‌های بدن را شفاف‌تر می‌کند و به عبارت دیگر می‌توان گفت که حرارت را افزایش می‌دهد؛ لذا روزه مزاج انسان را به نسبت به سمت گرمی و خشکی می‌برد بنابر این مزاج‌های تر و به‌ویژه مزاج سرد و تر بیشترین بهره را از روزه می‌برند.
نکات مهم برای روزه‌داری
اگر قبل از این ماه عادات درست و تدابیر سبک زندگی مناسب شرایط و مزاجمان داشته‌ایم، باید همان تدابیر را در ماه مبارک نیز حتی‌المقدور اجرا کنیم.
بیمارانی که داروهای خاص مصرف می‌کنند حتماً باید با مشورت پزشک خود تصمیم بر روزه‌داری بگیرند در غیر این صورت دچار عوارضی می‌شوند. مثلاً افراد مبتلابه دیابت و فشارخون با هم متفاوتند و عده‌ای از آنها می‌توانند روزه بگیرند و عده‌ای نمی‌توانند که ملاک روزه‌داری نظر پزشک متخصص و متعهد می‌باشد.
پیشواز رفتن (روزه‌داری در برخی روزهای هفته از یکی دو ماه قبل ماه رمضان) در امر روزه‌داری که از مستحبات است از نظر طبی نیز کار خوبی است. عموماً در مستحبات می‌توان حکمت‌های طبی هم پیدا کرد. پیشواز رفتن باعث می‌شود که بدن انسان برای روزه‌داری یک ماهه پیوسته آماده شود.
کسانی که روزه بر آنها واجب شده و به سن تکلیف می‌رسند، دچار تغییرات هورمونی و مسائل جنسی می‌شوند که روزه در کنترل و مهار آن نقش موثری دارد و باعث خویشتن داری می‌شود. همین طور کسانی که امکان ازدواج ندارند، روزه‌داری از این بابت کمک کننده است.
در بازه زمانی 20 تا 30 سال حرارت بدن، بسیار زیاد است و روزه‌داری باعث می‌شود که حرارت بدن بیشتر افزایش یاید. در حال حاضر که هوا نسبتاً گرم بوده و روزها بلند است باید والدین دقت کنند، زمینه‌ای پیش نیاید که فرزندانشان از روزه گرفتن زده شده یا مریض شوند و از لحاظ روحی و جسمی نتوانند امسال یا سال‌های بعد روزه بگیرند. تنش‌ها، بی‌خوابی‌ها، ناپرهیزی‌ها به حداقل کاهش یابند.
افطار و سحر نوعی تمرین است تا پس از ماه رمضان، زمان‌های مناسب غذا خوردن رعایت شود؛ به عنوان مثال هنگام غروب کم‌کم به فکر شام باشیم و صبح زود را برای صبحانه خوردن انتخاب کنیم، اگر هم طاقت داشتیم ناهار را حذف نماییم.
تدابیر سحر
زمان سحر باید زودتر از خواب بیدار شد تا احساس گرسنگی کنیم و بهترین حالت آن است که یک ساعت تا یک ساعت و نیم به اذان مانده، از خواب بیدار شده و بعد از خوردن سحری اگر بتوان تا بین‌الطلوعین بیدار بود، عالی است. بنابراین اگر این موارد رعایت شود، شخص روزه‌دار احساس سنگینی پیدا نمی‌کند.
شخصی که از افطار تا لحظه خوابیدن، خوراکی خورده است دیگر برای سحری خوردن، اشتها ندارد لذا باید علت برطرف شود که همانا افطاری سبک و سپس مصرف اندکی میوه‌جات در شب است.
مصرف متعدد چای، هندوانه و آب در وعده سحری نه‌تنها رفع تشنگی در روز نمی‌کند بلکه با افزایش ادرار می‌تواند باعث کم‌آبی بدن در طول روز شود.
برای جلوگیری از یبوست، مصرف کاهو، خیار و آلو به‌ویژه برای گرم‌مزاجان در سحری توصیه می‌شود. از مصرف خوراکی‌های گازدار مثل نوشابه و بعضی سبزیجات مولد گاز (ترخون، تره، پیاز) پرهیز شود.
از خوردن سالاد، ماست، ترشی و نوشیدنی‌های مختلف در کنار غذای اصلی پرهیز کنیم (هر یک از این موارد را می‌توان دو ساعت بعد از افطار و یا بلافاصله بعد از بیدار شدن برای سحری در حد متعادل مصرف نمود)؛ در عوض، همراه غذا تا حدی از زیتون، هویج پخته و یا سبزی خوردن غیر تند می‌توان استفاده کرد.
عدم مصرف هیچ غذایی در وعده سحری به شدت نهی می‌شود چون وقتی قوه مدبره و هاضمه بدن چیزی در معده پیدا نکند، برای هضم به سراغ بافت و مخاط طبیعی معده و عروق می‌رود و می‌تواند باعث خون‌ریزی، زخم و التهابات شود. در طول رمضان مانند ایام دیگر سال از غذاهای اصلی به عنوان محور تغذیه بدن غافل نشوید: گندم و مشتقاتش (نان و ...)، برنج، گوشت بره یا ماکیان، شیر، میوه‌هایی چون انجیر و انگور. به‌طورکلی در ماه رمضان حجم غذا کم و غذائیت آن زیاد شود.
تدابیر افطار
در ماه مبارک رمضان به علت این که سیستم گوارش در طی روز، تقریباً در حال استراحت است، شاید بتوان گفت که دو سوم روز، سیستم گوارش خالی است و سطح کار آن پایین می‌آید و به‌اصطلاح، حالت ضعف نسبی (به دلیل کم فعالیتی) پیدا می‌کند، بنابراین باید تدابیر غذا خوردن بیشتر رعایت شود.
با معده و دستگاه گوارشی که در 70 درصد زمان فعالیت خاصی نداشته است، در 30 درصد باقی‌مانده باید ملاحظه بیشتری نمود؛ غذاها سبک‌تر، سهل‌الهضم تر و کم‌حجم‌تر شده، جویدن کامل و عدم مصرف هم‌زمان آب و مایعات سرد یا لبنیات و سالاد با غذا اجرا شوند.
تجمیع مجموع حجم و تنوع ورودی غذایی که در ماه‌های دیگر در طول روز مصرف می‌شده است، در فاصله بین افطار تا سحر به شدت اشتباه است چون هم با روح کلی روزه‌داری که تمرین کم خوردن است منافات دارد و هم باعث ضررهای جسمی می‌شود. قرار است حجم و تنوع خوردنی‌ها در ماه رمضان کاهش یابد و این، تمرینی برای ماه‌های بعد هم باشد نه این که بین افطار تا سحر حتی بیشتر از قبل بخوریم و بیاشامیم!
اصل کلی اینست که افطاری باید سبک باشد چون معده استراحت کرده جمع شده، آمادگی حجم و غلظت زیاد غذا را ندارد و ترجیحاً نیز از غذاهایی انتخاب شود که بدن به آنها قبلاً عادت داشته است. مواد خوراکی چرب، شور، تند و سرخ کردنی باید در هر دو وعده افطار و سحر کلاً کنار گذاشته شوند یا در کمترین حد ممکن مصرف شوند. همچنین بین افطار تا خواب، حجم غذا و تنقلات کم باشد و فاصله خوردن مواد سنگین تا خوابیدن بیشتر باشد.
سیستم گوارشی که چندین ساعت خالی بوده، به‌خصوص در روزهای طولانی، نباید در زمان افطار مملو از غذا و نوشیدنی شود. حتماً توصیه می‌کنیم روزه را با یک نوشیدنی رو به گرم که می‌تواند آب جوش ولرم شده با کمی عسل یا 1-2 عدد خرما، و یا شربت سکنجبین باشد، باز کرد که این هم بستگی به مزاج دارد. بعد از آن یک فرصت بیست تا سی دقیقه‌ای بدهیم موارد فوق تا حدی وارد معده و جذب شوند. غذایی که وارد دهان و سیستم گوارش می‌شود، تحرکاتی را در گوارش ایجاد کرده که تا آخر روده جلو می‌رود و باعث تحریک ترشحاتی مثل بزاق و شیره‌های گوارشی در لوله گوارش می‌شود. با این نوع افطار کردن، دستگاه گوارش آمادگی نسبی دریافت غذا پیدا نموده و نیم ساعت بعد از آن می‌توان با خیال راحت‌تر، غذای اصلی را میل نمود.
کسانی که کار بدنی زیاد دارند و خیلی نمی‌توانند تحمل کنند می‌توانند این نیم ساعت را به 10 دقیقه کاهش دهند. افرادی که دارای معده‌های قوی هستند، می‌توانند همان دقایق اول غذا بخورند ولی عموم مردم، دارای معده‌های ضعیف هستند که باید نکات بالا را رعایت کنند.
اگر واقعاً در هنگام افطار گرسنه نیستید (مانند بعضی دموی‌ها) لزومی ندارد حتماً به‌محض شنیدن اذان شروع به خوردن غذا کنید. فقط با اندکی آب ولرم افطار کرده اجازه دهید بدن از شما مطالبه غذا کند.
پس از افطار اولیه، می‌توان از مقداری نان برشته سبوس‌دار با کمی پنیر و گردو و یا سبزی‌خوردن، برای تکمیل وعده افطار بهره برد.
در افطار افرادی هم که نمی‌توانند یا دوست ندارند غذاهای پختنی بخورند، می‌توانند نان و کره و مربای دلخواهشان را میل نمایند، البته با توجه به مزاج و وضعیت جسمی.
خوردنی‌هایی چون شله‌زرد، شیربرنج، حلوا، حلوا ارده و... هریک به‌تنهایی، یک وعده غذایی هستند و بهتر است از زیادخوردن آنها در کنار دیگر غذاها پرهیز کنیم.
تا حد ممکن از مصرف آش رشته و غذاهای حجیم و سنگین مثل گوشت گوساله و گاو بپرهیزیم. اگرچه مصرف اندکی آش و سوپ‌های سبک در ابتدای افطار مفید هستند ولی نباید بلافاصله انواع آش‌ها و سوپ‌ها در حجم زیاد مصرف شوند، چون باعث اختلال هضم و جذب مواد مفید از غذا و حالت سنگینی، دل درد یا تهوع می‌شود.
معمولاً روزه باعث کوچک شدن حجم معده و لاغری و کم‌اشتهایی می‌شود. اصرار برای خوردن غذا باعث تهوع، خلط ته حلق، رفلاکس می‌گردد.
مصرف خوراکی‌های آبکی و خنک و ترش (البته با توجه به مزاج) مانند لیموترش، شربت زرشک، آب انار و تمر هندی تازه توصیه می‌شود.
بیشتر بخوانید:
نوشیدن آب سرد در لحظه‌ی افطار ممنوع
از عادات بد برای گشودن روزه در زمان افطار نوشیدن آب یخ و نوشابه‌های سرد است که موجبات ضعف هضم، یبوست، افزایش عطش بعدی، ضعف اعصاب و... را فراهم می‌کند.
از آنجایی که در روزه‌داری، معده به دلیل خالی بودن و تجمع حرارت در آن گرم می‌شود، نباید هنگام افطار از آب سرد استفاده کرد، زیرا آب سرد وارد معده گرم و خشک می‌شود و منجر به آسیب دیدن معده و نیز کبد (به دلیل مجاورت با معده) می‌گردد (مانند آب سردی که با ریخته شدن در یک ظرف شیشه‌ای داغ باعث شکستن و آسیب دیدن آن ظرف می‌شود).
توصیه می‌شود از آب نیم‌گرم یا آب جوشیده و کمی خنک شده استفاده گردد و به صورت آرام آرام نیز نوشیده شود، زیرا معده در طی شبانه‌روز خالی بوده و مقداری کاهش حجم پیدا کرده و نباید به یکباره حجم زیادی از نوشیدنی و غذا را هنگام افطار وارد معده نماییم.
استفاده از آب جوش، چای کم‌رنگ یا شیر گرم، شیرین شده با کمی عسل به عنوان نوشیدنی برای باز کردن روزه به سردمزاجان، و سکنجبین یا شربت به‌لیمو، آب‌لیمو، آلبالو با کمی شکر یا نبات به گرم‌مزاجان توصیه می‌شود.
زولبیا و بامیه بخوریم یا نخوریم؟
زولبیا و بامیه در طی سالیان زیاد به نوعی پای ثابت سفره‌های افطار ایرانی بوده‌اند. طراحی شیرینی‌های ایرانی چون حلوا، زولبیا و بامیه، همیشه شامل دو جزء چربی و شیرینی است که موجب افزایش قوا می‌شود.
حلوای کم‌چرب خوب است و خوردن آن توصیه می‌شود ولی در مصرف زولبیا و حلوای خیلی‌شیرین نباید زیاده‌روی شود چون روغن زیاد دارند که می‌تواند اخلاط نامناسب تولید کند و همچنین شیرینی زیاد، موجب تشنگی، ضعف گوارشی، کاهش اشتها و در نهایت چاقی می‌گردد.
بهتر است زولبیا و بامیه، جهت رفع میل و به میزان کم، آن هم بیشتر توسط سردمزاجان دارای ضعف، قدری پس از افطار میل شود به شرطی که اشتهای شخص برای غذای اصلی را از بین نبرد.
در طول ساعات روزه‌داری، روش‌هایی برای کاهش عطش و حرارت وجود دارد:
بوییدن سیب گلاب، خیار، لیمو و گلاب
اسپری کردن گلاب خنک در فضای اتاق و شست‌وشوی سر و گردن و سینه با آب خنک یا گلاب
تنفس هوا و نسیم خنک که حرارت زاید قلب را کاهش می‌دهد
خواب روزانه حدود نیم ساعت که بهتر است در حدود پیش‌ازظهر باشد یا دست‌کم نزدیک غروب آفتاب نباشد
توقف کمتر در آفتاب و کاهش فعالیت‌های جسمی و درگیری‌های فکری به‌ویژه در محیط گرم
استفاده کمتر از رنگ‌های گرم و پوشیدن لباس‌هایی با رنگ‌های روشن و طبیعت خنک
پرهیز از بوها و عطرهای گرم
مالیدن روغن بادام یا بنفشه به بدن، شکم، گونه‌ها، پیشانی و پشت گوش
استراحت‌کردن در جای تاریک با هوای خنک و بوهای خنک
