این گزارشها علاوه بر اینکه نمای کلی اقتصاد کلان را در ایران به تصویر می‌کشند، در هر صنعت، صادرات و بازیگران اصلی را نیز معرفی می‌کنند تا شرکت‌کنندگان خارجی اکسپو بتوانند با توجه به این دادهها، تصمیم دقیق‌تری برای همکاری با ایرانی‌ها اتخاذ کنند. عماد قائنی، مدیرعامل شرکت مشاوره مدیریت ایلیا در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، ضمن تشریح آنچه در این گزارشها مورد تاکید و توجه قرار گرفته، به این نکته نیز اشاره دارد که جمعآوری دادههای گزارشها، از منابع اصلی بوده اما به دلیل آنکه معمولا آمارها با تاخیر در ایران منتشر می‌شود، گزارش‌هایی که به عنوان «صنعتسنج» منتشر شده، توصیفی است نه تجویزی. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را بخوانید.
مجموعه ایلیا در اکسپو 2024 چه پروژه‌‌‌ای را پیش می‌‌‌برد؟
ما در اکسپو 2024 به عنوان شرکت مشاوره مدیریتی که در کنار نمایشگاه اکسپو است، اصلی‌‌‌ترین کاری که انجام داده‌‌‌ایم، آماده کردن نمای کلی از 7 صنعت بوده است، تا شرکت‌های بین‌المللی که برای سرمایه‌گذاری به ایران می‌‌‌آیند شناخت خوبی از صنایع داشته باشند و همین‌طور مطلع شوند که وضعیت هر کدام از این صنایع، در ایران چگونه است، چه جهت‌‌‌گیری‌‌‌هایی دارد و فعالان اصلی آن، چه کسانی هستند. از دیگر سو ما گزارشها را به دو نسخه فارسی و انگلیسی تهیه و منتشر می‌‌‌کنیم. به همین دلیل، این گزارشها به فعالان داخل ایران نیز کمک می‌کند تا جایگاه خود را بهتر ارزیابی کنند و از معاملات صنعت آگاهی بهتری داشته باشند.
این 7 گروه صنعتی بر چه اساسی برای گزارشها انتخاب شده‌‌‌اند؟
در واقع صنایعی انتخاب شدند که گروه ایران اکسپو نیز روی آنها تاکید داشتند، این صنایع بنا بر تعداد شرکت‌کننده و فعالان این حوزه در اولویت قرار گرفتند.
یعنی این 7 صنعت، صنایع بزرگ هستند؟
بله؛ این 7 صنعت شامل کشاورزی، خودرو، غذا و نوشیدنی، لوازم‌‌‌خانگی، پتروشیمی، معدن و فلزات اساسی و داروسازی هستند.
این گزارشها کجا منتشر می‌‌‌شوند؟
خلاصه‌‌‌ای از گزارش در روزنامه دنیای‌اقتصاد منتشر می‌شود و یک نمونه از گزارشها روی سایت قرار خواهد گرفت. ولی کسانی که مشتاق باشند می‌توانند نسخه چاپی آن را خریداری کنند و پس از چند ماه نسخه رایگان آن بر روی سایت بارگذاری می‌شود.
تا چه میزان فعالیت‌‌‌هایتان را برای شرکای خارجی و همکاری‌‌‌های بین‌المللی اثر‌گذار می‌‌‌بینید؟
این گزارشها برای شرکت‌کنندگان خارجی اکسپو فرستاده می‌شود و پیش‌بینی می‌‌‌کنیم کمک بسیار بزرگی برای آنها خواهد بود. زیرا با بررسی دادهها و آمارهایی که در اختیارشان قرار می‌گیرد دیدگاه کامل‌‌‌تری از اقتصاد ایران و صنایع پیدا می‌کنند. از دیگر سو، در تصمیم‌گیری‌‌‌های اقتصادی، معمولا منطقی وجود دارد که سرمایه‌گذارها بیشتر از خود صنعت مورد نظر، به بررسی شرایط کلی کشور می‌‌‌پردازند. وقتی فعالان و سرمایه‌گذاران در اکسپو شرکت می‌کنند به این معناست که تصمیم گرفته‌‌‌اند با ایران همکاری کنند و در مرحله بعد می‌‌‌خواهند بررسی کنند شرایط صنعت مورد نظرشان چگونه است و آیا اساسا این صنایع شرایط سرمایه‌گذاری دارند یا خیر. ما در این لایه، با ارائه اطلاعات و گزارشها به تصمیم‌گیری آنها کمک می‌‌‌کنیم. مجموعه ایلیا پیش از این نیز، به یک شرکت مشاوره سرمایه‌گذار بین‌المللی، گزارشی از نمای کلی صنعت داروی ایران داده بود که با همکاری شرکت رولند برگر تهیه شده بود. بعدها متوجه شدیم آن گزارش روی تصمیم یک‌سری از شرکت‌های خارجی برای ورود به بازار ایران موثر بوده است.
ساختار گزارش‌هایی که تهیه میکنید چگونه است؟
ساختار گزارش چهار بخش اصلی دارد. بخش اول نگاهی بر کلان‌‌‌روندهای ایران در دهه گذشته دارد، سپس در مرحله دوم، آمار و ارقام کلی آن صنعت ارائه شده است و این موضوع بررسی شده که سرمایه‌گذاری، ارزش تولید، میزان تولید، ارزش افزوده و تعداد کارکنان صنعت مورد نظر چقدر است و چه تغییراتی تجربه کرده است. در بخش سوم، صادرات صنعت مورد نظر، بر اساس حجم، ارزش و مقاصد صادراتی و تغییراتشان در طول 1397 تا 1401 بر اساس دادههای گمرک، بررسی شده‌‌‌اند.
چرا این بازه زمانی را انتخاب کردید؟
در بخش اول و دوم، یک دهه را بررسی کردیم؛ زیرا ایران تمام نوسانات ممکن، از شرایط تقریبا نرمال تا بیشترین فشارهای خارجی را در این یک دهه داشته است. برای بخش صادرات، طبق بررسی‌‌‌هایی که داشتیم، متوجه شدیم بررسی آمار سال 1397 به بعد، تصویر کافی را ارائه می‌دهد و گزارش، سه شاخص حجم صادرات، ارزش صادرات و مقاصد اصلی صادرات را به طور جامع ارائه داده است. بخش چهارم گزارش، معرفی بازیگران برتر است. در این گام، از رتبه‌‌‌بندی‌‌‌های سازمان مدیریت صنعتی استفاده کردیم و یک معرفی اجمالی از این بازیگران به لحاظ حجم و ظرفیت تولید ارائه کردیم.
این گزارشها، چه کمک‌‌‌هایی به سرمایه‌گذاران خارجی می‌کند؟
اگر سرمایه‌گذار بخواهد از فضای کلی اقتصاد ایران اطلاع پیدا کند، به بخش اول گزارشها رجوع می‌کند و درمی‌‌‌یابد که صنعت ایران، در دهه اخیر با چه مشکلات کلی‌‌‌ای دست و پنجه نرم کرده است و در حال حاضر با چه چالش‌‌‌هایی مواجه است. بخش دوم گزارش به سرمایه‌گذار کمک می‌کند که بداند آن صنعت خاص با چه وضعیتی به لحاظ تولید و سرمایه‌گذاری مواجه بوده است. همچنین بخش سوم درباره کالاهای صادراتی ایران و کشور مقصد، اطلاعات ارائه می‌دهد. و به کمک بخش آخر، سرمایه‌گذار با بازیگران اصلی هر صنعت آشنا می‌شود تا برای مذاکره یا تحلیل، اطلاعات کافی از این افراد داشته باشد.
از چه منابعی برای تدوین این گزارشها استفاده کرده‌‌‌اید؟
در همه این بخش‌‌‌ها سعی کردیم از منابع اصلی استفاده کنیم. برای جمعآوری اطلاعات بخش یک و دو که کلان‌‌‌روندها بودند عمدتا از آمارهای مرکز آمار استفاده کردیم. ولی برای بعضی از صنایع به طور خاص دنبال اطلاعات کافی گشتیم. برای مثال؛ برای صنعت خودرو، از گزارشی که وزارت صمت در دفتر صنایع خودرو منتشر کرده بود، استفاده کردیم یا برای تهیه اطلاعات صنعت کشاورزی، از آمارهای منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی بهره بردیم. در مجموع می‌توان گفت، برای گردآوری اطلاعات هر کدام از این 7 صنعت، معتبرترین مراکز داده مرتبط با آن صنعت را به کار گرفتیم. برای بخش صادرات هم از دادههای گمرک استفاده کردیم.
به نظر شما اکسپو 2024 تا چه میزان می‌تواند به جذب سرمایه‌گذار خارجی کمک کند؟
رویداد اکسپو، بزرگ‌ترین رویداد تجاری ایران است که بیش از 1000 شرکت بین‌المللی در یک فرصت فشرده و کوتاه در آن شرکت می‌کنند و از طرف دیگر 500 شرکت ایرانی محصولاتشان را به رویداد می‌‌‌آورند. در نتیجه، این رویداد نقطه خوبی جهت بهبود روابط بین‌المللی ایران در حوزه صنعت و تجارت خواهد بود. دسترسی به تک‌تک این 500 شرکت بسیار زمان‌بر است؛ ولی این کنار هم بودن فرصتی فراهم کرده است تا اتفاقات خوبی رقم بخورد.
امسال نخستین سالی است که چنین پژوهش‌‌‌هایی برای رویداد اکسپو انجام می‌شود؟
بله؛ در ششمین دوره رویداد اکسپو، متولیان امر تصمیم مهمی گرفتند که به سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی، محتوایی برای معرفی دقیق‌‌‌تر بخش‌‌‌های مختلف اقتصاد ایران ارائه کنند. این کار برای اولین بار انجام شده است و کار بزرگی است. در این دوره این گزارش‌‌‌های بررسی صنعت که به آن «صنعتسنج» می‌‌‌گوییم، در کنار اکسپو فعال خواهد بود تا گفت‌‌‌وگو‌ها را تسهیل کند. مسوولان اکسپو معتقد بودند پیش از این، نقش هماهنگ‌کننده را در اکسپوهای گذشته داشتند و می‌‌‌خواستند در اکسپو 2024، با ارائه محتوا به شرکت‌کنندگان کمک کنند.
فکر میکنید می‌توان نداشتن این محتوا را یکی از عوامل عدم‌شناخت کافی شرکت‌های خارجی از صنایع ایران دانست؟
بله، اگر سرمایه‌گذاران خارجی صنایع داخل ایران را هم بشناسند، قطعا به این جزئیات آگاه نیستند. این گزارش یک نگاه کلی از روند اقتصاد ایران و صنعت خاص به آنها ارائه می‌دهد. اما به صورت کلی می‌توان گفت، گزارش‌‌‌های صنعتی در اقتصاد ایران، بیشتر توسط کارگزاری‌‌‌ها تولید می‌شود و بر عملکرد فعالیت مالی شرکت‌های مشغول در آن حوزه متمرکز است. به عبارت دیگر بیشتر گزارش‌‌‌های صنعت از بورس و بازارهای مالی می‌‌‌آید. در این گزارشها سعی شده است به بخش کلان که همیشه مغفول بوده، توجه شود.
می‌توانید جزئیاتی از هرکدام از گزارشها را بیان کنید؟ مثلا در صنعت خودرو چگونه این گزارش تهیه شده است؟
ایران در 1401 بر اساس تعدادتولید خودرو جزو 16 کشور برتر دنیاست. خودروسازی حدود 3درصد از کل بنگاه‌‌‌های صنعتی ایران را شامل می‌شود و 6.7درصد از کل ارزش تولید صنعتی ایران را شکل می‌دهد. مبتنی بر گزارش وزارت صمت نیمی از خانوارهای ایرانی دارای خودروی شخصی هستند. همچنین در حوزه خودرو، مقایسه‌‌‌ای انجام دادیم بین تکنولوژی تولید ایران و سایر جهان؛ تولیدکننده ایرانی به نسبت متوسط جهانی، 50درصد هزینه نیروی کار مستقیم کمتری پرداخت می‌کند و حدودا 50درصد بیشتر هزینه تامین مواداولیه می‌دهد. یعنی بهای تمام‌شده‌‌‌اش به نسبت شرکت‌های خارجی، به لحاظ مواداولیه 50درصد بالا می‌رود و به لحاظ ارزان بودن دستمزد در ایران و نیروی کار ارزان 50درصد پایین می‌‌‌آید. این موضوع باید در آینده بیشتر بررسی شود. زیرا علاوه بر علائم باید به ریشه‌‌‌های ناهمگونی‌‌‌های صنعت ایران با جهان بپردازیم و دوست داریم این بررسی‌‌‌های دقیق‌‌‌تر را در کنار پیشروهای هر صنعت پیش ببریم زیرا فعالان هر صنعت می‌توانند خوراک خوبی به تیم پژوهشی بدهند تا مسیر را درست طی کنند. از نظر صادرات بین 1397 تا 1401 حجم صادرات با نرخ یک‌درصد بالا رفته است و ارزش صادرات با نرخ 4درصد رشد داشته است؛ یعنی ارزش صادراتی این صنعت به نسبت حجم سرعت بالاتری داشته است که یعنی صنعت خودرو توانسته به لحاظ بازار صادراتی ارزش‌آفرینی بیشتری داشته باشد. یا واحد صادرات آن گران‌‌‌تر شده است. از سویی عراق، مقصد یک‌سوم ارزش صادراتی صنعت خودرو ایران بوده است. در سال 1401 سبد صادراتی ایران تحول‌‌‌های زیادی داشته است؛ برای مثال، سهم ونزوئلا از ارزش صادرات خودرو در 1400 یک‌درصد بوده است ولی درسال 1401 این عدد به 24درصد رسیده است. حجم صادرات خیلی بالایی بین 1400 تا 1401 برای ونزوئلا اتفاق افتاده. در بخش آخر نیز که بازیگرهای برتر هستند، طبق طبقه‌‌‌بندی سازمان مدیریت صنعتی در نسخه 1401، چهار بازیگر ایرانخودرو، سایپا، بهمن موتور و ایرانخودرو دیزل، به عنوان بازیگران اصلی حوزه خودرو شناخته شده‌‌‌اند. نکته جالب توجه در بررسی آمارها این است که شرکت‌های خودروسازی که تولید کمتری دارند، به رشد تولید بسیار بالاتری دست پیدا می‌کنند. به طور کلی، دادهها نشان می‌دهد، رقابت در صنعت خودرو در سال‌های آینده بیشتر می‌شود. به عبارت دیگر، بازیگران جدیدی هستند که در سال‌های آینده از ظرفیت خود استفاده بالاتری می‌کنند و ظرفیت رشد تولید را افزایش می‌دهند.
پژوهش‌‌‌های شما چشم‌‌‌انداز را هم بررسی می‌کند؟
در این گزارشها بیشتر سعی کرده‌‌‌ایم توصیفی عمل کنیم؛ یعنی وارد فاز تجویز و تبیین چشم‌‌‌انداز نشدیم. هرچند خیلی ساده از آمارها می‌توان چشم‌‌‌انداز را ترسیم کرد. ولی ما سعی کردیم در فاز شرح‌‌‌حال باقی بمانیم، برای همین نام این گزارشها را صنعتسنج گذاشته‌‌‌ایم. انگار که این گزارشها نقش دماسنج یا فشارسنج را برای صنعت ایفا می‌کنند که گام اول برای سنجش سلامت هر صنعت به حساب می‌‌‌آید.
همکاری مسوولان اکسپو با شما در چه سطحی بود؟ آیا در دستیابی به اطلاعات، با شما همراهی داشتند؟
با توجه به صورت مساله که گردآوری اطلاعات صنایع مشخص شده برای رویداد بود، ابتدا چارچوب کلی گزارش را با مسوولان اکسپو هماهنگ کردیم و آنها را در جریان منبع آماری و اطلاعاتی صنایع قرار دادیم. جلوتر که رفتیم اولین گزارش را که گزارش کشاورزی بود تا انتها انجام دادیم و محصول نهایی را به مسوولان نشان دادیم و بعد طبق بازخوردشان همان مسیر را برای باقی صنایع دنبال کردیم.
در روند جمعآوری اطلاعات، با چه مشکلاتی مواجه شدید؟
مهم‌ترین چالش، به‌روز نبودن اطلاعات بود و ما در زمان تدوین گزارش عمدتا از گزارش‌‌‌های مرکز آمار استفاده می‌‌‌کردیم و برای صنایع از گزارش‌‌‌های کارگاه‌‌‌های صنعتی استفاده می‌‌‌کردیم؛ آخرین سال دادههای در دسترس کارگاه‌‌‌های صنعتی، در زمان تدوین گزارش 1399 بود و همین دو هفته قبل 1400 آن هم منتشر شد. هنوز هم در انتشار دادههای به‌روز و موثق دو سال تاخیر داریم.
قدیمی بودن دادهها تحلیل را سخت نمی‌‌‌کرد؟
دقیقا به همین دلیل در بخش یک و دو روند 10 ساله را بررسی کردیم. این 10 سال ایران به دلیل آنکه همه چیز را داشت، روند کلی ارائه می‌‌‌داد. با توجه به نوسانات نگاه 10 ساله داشتن می‌تواند کمک کند که بگوییم سال 1399 به بعد، شرایط چگونه بوده است. برای همین ما سراغ میانگین نرخ رشد‌‌‌های سالانه نرفتیم و از نرخ رشد مرکب سالانه استفاده کردیم که فقط سال اول و آخر را می‌گیرد و کاری به نوسانات کل دوره ندارد. سعی کردیم بر اساس این نرخ سال 1399 به بعد را پیش‌بینی کنیم.
به هر حال این گام نخست را با شرحی که توضیح داده‌‌‌ام برداشته‌‌‌ایم و امیدواریم با دریافت بازخوردها و گرفتن مشارکت بیشتر متخصصان، گام‌‌‌های بعدی را استوارتر برداریم.
