مســـالـه دو راهـــی خودکفایی و خوداتکایی به‌عنوان استراتژی‌های بدیل، همواره در محافل دانشگاهی مورد‌توجه بوده‌است. در سال‌های اخیر بارها مسوولان امر در رابطه بااهمیت خودکفایی در زمینه گندم صحبت کرده‌اند، اما بحث خودکفایی برنج مبحثی جدید و تا حدی عجیب است.
خودکفایی در برنج به این دلیل عجیب است که ایران در سال‌های اخیر با مشکل افت سفره‌های زیرزمینی آب، فرونشست زمین و خشک‌شدن تدریجی دشت‌ها مواجه بوده است. مساله کمبود آب در سال‌های اخیر به مرز بحران رسیده و باعث ایجاد مشکلات سیاسی، مانند آنچه در اصفهان شاهد بودیم، شده و همچنین تنش‌های منطقه‌ای بر سر آب را افزایش داده‌است. در این شرایط دستور محدودیت هوشمند واردات و تلاش برای خودکفایی برنج، به‌عنوان یکی از نمادهای محصول کشاورزی آب‌بر، تا حدی عجیب به‌نظر می‌رسد.
مقدمات خودکفایی برنج فراهم شود
در جلسه‌ای با حضور رئیس‌جمهور، وزرا و مسوولان استانی موضوعات ویژه استان مازندران موردبحث قرارگرفت. یکی از محورهای این جلسه، بررسی میزان تولید، واردات برنج و مشکلاتی که شالیکاران با آن مواجه هستند، بود. به‌گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، در این جلسه ابتدا موضوع تقویت و حمایت از برنجکاران مازندرانی و رفع موانع افزایش تولید و حرکت به سمت خودکفایی در تولید برنج موردبحث و بررسی قرارگرفت و وزیر جهادکشاورزی در گزارشی پس از ارائه توضیحاتی در رابطه با میزان تولید برنج و میزان نیاز سالانه برنج کشور، از تدوین طرحی جامع برای خودکفایی در تولید برنج خبر داد. وزیر جهادکشاورزی در گزارش خود عدم‌تامین‌اعتبار لازم برای تسطیح و زهکشی شالیزارها، عدم‌سیاستگذاری دقیق در واردات برنج در سنوات گذشته، نیاز به تامین به‌موقع نهاده‌‌‌‌ها و به‌روز‌رسانی ابزارآلات و تجهیزات در فرآوری برنج را از جمله موانع پیش‌‌‌‌روی خودکفایی تولید این محصول استراتژیک در کشور برشمرد. رئیس‌جمهور در این جلسه پس از شنیدن نظرات و پیشنهادات اعضای جلسه به وزیر جهادکشاورزی دستور داد؛ با محاسبه دقیق و به‌روز‌رسانی آمار میزان نیاز کشور به برنج، میزان تولید این محصول در کشور و میزان مورد‌نیاز برای واردات، زمینه لازم برای اعمال محدودیت هوشمند در واردات برنج را فراهم کند.
همچنین وزیر امور اقتصادی و دارایی و رئیس سازمان برنامه و بودجه‌از سوی رئیس‌جمهور مکلف شدند روش‌های تامین مالی برای تقویت زیرساخت‌های مورد‌نیاز برنجکاران و اجرای طرح جامع وزارت جهادکشاورزی را از منابع داخلی و خارجی بررسی و برای جمع‌بندی و تصویب به دولت ارائه کنند.
فاصله شعار تا عمل
فعالان حوزه برنج اعتقاد دارند صحبت‌های رئیس‌جمهور در مازندران، چندان با واقعیت موجود در حوزه منابع آبی کشور و سیاست‌های دولت مستقر در سال‌های گذشته متناسب نیست. جمیل علیزاده‌شایق، دبیر انجمن برنج با تاکید بر مشکل بی‌آبی در کشور گفت: اصولا دلیلی برای تولید همه نیاز مصرفی برنج در داخل کشور وجود ندارد. در حال‌حاضر نیاز برنج کشور 3میلیون تن در سال‌است که 2میلیون و 250هزار‌تن در داخل کشور تولید می‌شود و مابقی باید وارد شود.
علیزاده‌شایق با انتقاد از عملکرد دولت در 2سال‌گذشته گفت: درحالی‌که در سال1402 و 1401 بارش خوبی در بهار داشتیم و برای تولید برنج با کمبود آب مواجه نبودیم، نه‌تنها بیش از یک‌میلیون‌تن برنج وارد کشور شد، بلکه برای واردات ارز با نرخ دولتی نیز در اختیار واردکنندگان قرارگرفت.
دبیر انجمن برنج ایران تاکید کرد: اگر دولت واقعا تمایل دارد کشور به خودکفایی در برنج برسد، نیاز است تا دستگاه‌ها را با هم هماهنگ کند، در غیر‌این‌صورت صحبت‌هایی از این دست، بیشتر جنبه شعاری دارد. در حال‌حاضر در یک وزارتخانه، یک معاونت برای افزایش تولید داخلی تلاش می‌کند، درحالی‌که یک معاونت دیگر شرایط را برای واردات برنج فراهم می‌کند. علیزاده‌شایق تصریح کرد: با یک استراتژی مدون هم می‌توان از منابع آبی کشور حفاظت کرد و هم از تولید شالیکار ایرانی حمایت کرد.
لزوم تدوین استراتژی کلان
قبل از اتخاذ هر سیاستی در بخش کشاورزی، مهم‌ترین نکته این است که تولید و واردات در بخش کشاورزی کشور بر اساس یک استراتژی مدون انجام گیرد. برای این منظور لازم است که نیاز مصرفی کشور در دو سطح وضعیت اضطراری و وضعیت طبیعی تعیین شود. در مرحله بعد تعیین میزان استفاده از منابع آبی که پایداری سرزمینی ایران را حفظ می‌کند مشخص شود، سپس با توجه به منابع آبی، میزان تولید بهینه در داخل مشخص‌شده و در نهایت مازاد نیاز کشور از طریق واردات تامین شود.
در حوزه واردات برنج، تغییرات مکرر میزان واردات نشان می‌دهد که استراتژی بلندمدتی در رابطه با تامین برنج مورد‌نیاز کشور وجود ندارد. به‌عنوان مثال در سال1402، مجموعا یک‌میلیون و 117هزار‌تن برنج به ارزش یک‌میلیارد و 306میلیون دلار وارد کشور شده‌است که از نظر وزنی 38درصد و از نظر ارزش 45درصد کاهش نسبت به سال1401 نشان می‌دهد. میزان واردات در سال1401 نیز از نظر وزنی 101درصد و از نظر ارزشی 183درصد نسبت به سال1400 رشد داشته‌است، بنابراین این آمار به روشنی نشان می‌دهد که میزان واردات، سال‌به سال‌تغییرات قابل‌توجهی را تجربه می‌کند. در این وضعیت ممکن است در برهه‌هایی تنش به بازار داخلی منتقل شود که به‌طور قطع نه مطلوب سیاستگذاران است و نه مردم.
همچنین باید این نکته را نیز در تحلیل‌ها درنظر گرفت که در سال‌های اخیر به دلیل مسائل ناشی از تغییرات اقلیمی، بازار محصولات کشاورزی، با نوسانات بیشتری روبه‌رو است. به‌عنوان مثال، در ابتدای سال‌جاری میلادی، عرضه کم و افزایش تقاضا، باعث شد قیمت برنج هندی به بیش از 550دلار در هر‌تن برسد. همچنین در همین زمان برنج ویتنامی به 640 دلار و برنج تایلندی به 615 دلار در هر‌تن رسید، بنابراین همان‌طور که مشخص است، قیمت برنج در بازارهای بین‌المللی نیز تاثیر زیادی بر قیمت‌ها در بازار داخلی محصولات کشاورزی دارد.
راه‌حل میانه
انتخاب تولید در سطح خوداتکای، به‌عنوان سطحی از تولید که نیاز حداقلی کشور در برنج را برطرف می‌کند، می‌تواند به‌عنوان راه‌حل میانه در دستور کار سیاستگذاران قرار گیرد. البته تولید در سطحی پایین‌تر از خودکفایی به این معنی نیست که منافع کشاورزان مورد‌توجه قرار نگیرد. برای حفظ منابع آبی در عین محافظت از بخش کشاورزی ایران چند راهکار عملیاتی نیز وجود دارد. راهکار اول بهره‌وری آب است؛ تغییر شیوه آبیاری و استفاده از تکنولوژی روز در بخش کشاورزی می‌تواند باعث شود که به ازای هریک متر‌مکعب آب، ارزش‌افزوده بیشتری تولید شود. در این شرایط هم رفاه کارگران افزایش خواهد یافت و هم با مشکلاتی همچون فرونشست زمین و مهاجرت از سرزمین‌های خشک به سرزمین‌های پر آب روبه‌رو نخواهیم شد. راه‌حل دیگر تغییر الگوی کشت است؛ در واقع سیاستگذاران باید با بررسی قیود اقتصادی، سیاسی و امنیتی، الگوی کشت مناسب در کشور را تعیین کنند؛ در واقع باید حرکت به سمتی باشد که در نهایت ذائقه مردم با وضعیت محیط‌زیست کشور تناسب پیدا کند و به مرور تولید محصولات آب‌بر کاهش پیدا کند. در نهایت در صورتی‌که نیاز است تا کشاورزی در نقطه‌ای از کشور متوقف شود، لازم است به وضعیت معیشتی کشاورزان رسیدگی شود. به‌عنوان مثال سیاستی که در برخی از کشورها مورد‌استفاده قرار می‌گیرد این است که دولت به میزان درآمد کشاورزان به آنها یارانه پرداخت کند تا در ازای آن از کشت در منطقه‌ای که با بحران بی‌آبی مواجه است، اجتناب کنند. همزمان باید آموزش کشاورزان در دستور کار قرار بگیرد تا کشاورزانی که به دلایل زیست‌محیطی کار خود را از دست داده‌اند، بتوانند در میان‌مدت شغل مناسب خود را در بخش دیگری پیدا کنند.
در صورتی‌که این مسائل مورد‌توجه قرار نگیرد، تاکید بر خودکفایی محصولات کشاورزی، خصوصا محصولات آب بری مانند برنج، می‌تواند کشور را با بحران جدی زیست‌محیطی مواجه کرده و مشکل مهاجرت گروهی بین استان‌های کشور را به یک چالش جدی حکمرانی در ایران تبدیل کند.
