(متولد 1155-متوفی 1212 ه.ق)
گفتار استاد:
«سید مهدی بحر العلوم،شاگرد بزرگ و بزرگوار وحید بهبهانی است و از فقهای بزرگ است.منظومه ای در فقه دارد که معروف است.آراء و نظریات او موردعنایت و توجه فقهاء است.بحر العلوم به علت مقامات معنوی و سیر و سلوکی که طی کرده است،فوق العاده مورد احترام علماء شیعه است و تالی معصوم به شمارمی رود.کرامات فراوانی از او نقل شده است. کاشف الغطاء(شیخ جعفر)آتی الذکر با تحت الحنک عمامه خود،غبار نعلین او را پاک می کرد.بحر العلوم در سال 1154 یا 1155 متولد شده و در سال 1212 ه.ق درگذشته است.» (1)
علامه دهر و وحید عصر،سید محمد مهدی بن سید مرتضی بن سید محمد بن سید عبد الکریم حسنی حسینی طباطبائی بروجردی الاصل نجفی المسکن،اعجوبه دهر،جامع منقول و معقول،و مرجع عصر و دوران خویش بود.
سید مرتضی طباطبائی بروجردی(ره)که از علماء و مراجع کربلا بود،دارای دوفرزند می باشد،یکی سید جواد که جد مرحوم آیة الله العظمی بروجردی(ره)است،ودیگری،سید محمد مهدی بحر العلوم.هر دو از بزرگان فقهاء و علمای اسلامی می باشند.
سید محمد مهدی بحر العلوم،پیش از پگاه عید فطر در سال 1155 ه.ق در شب جمعه چشم به دنیا گشود.پدر ارجمندش می گوید:«در آن شب که ولادت فرزندم مهدی بود،در عالم رؤیا امام هشتم(ع)را دیدم که شمع بزرگی را به شاگردش محمدبن اسماعیل بن بزیع می دهد.محمد آن شمع را بر فراز بام منزل ما برده و روشن می کند.ناگهان نور آن شمع تا آسمان بالا رفته و دنیا را فرا می گیرد.» (2)
آری شمعی که توسط امام رضا(ع)افروخته شود،باید نورش جهان را روشن سازد و جهانیان را فرا بگیرد.
بحر العلوم مقدمات نحو و صرف و ادبیات و منطق و فقه و اصول را با کوششی بی نظیر نزد پدر خود و سایر فضلاء و دانشمندان،در مدتی کمتر از چهار سال فرا گرفت.در اوایل بلوغ به درس خارج پدر خود،و همچنین درس استاد کل، وحیدبهبهانی،و نیز درس شیخ یوسف بحرانی صاحب حدائق راه یافت و از محضر آن بزرگان استفاده شایانی برد و پس از پنج سال درس و بحث فشرده و عمیق و طی مرحله سطح،به درجه اجتهاد عالیه نائل آمد و هر سه استاد بزرگ اجتهاد او را امضاءکردند.
پس از آن از کربلا به نجف مهاجرت کرد و در مرکز بزرگ دانشهای اسلامی،به بحث و تحقیق پرداخت و در مدتی کم که هنوز سنش از 30 سال تجاوز نکرده بود،ارشاد و رهبری مسلمانان را بر عهده گرفت و در عین حال که به تدریس و تالیف اشتغال می ورزید،به امور فقراء و مستمندان نیز رسیدگی کرده،مسائل و مشکلات اجتماعی مردم را حل و فصل می نمود.
بحر العلوم دارای اخلاق پسندیده انسانی و پیامبر گونه بود.تواضع و فروتنی اوزبانزد خاص و عام،و عطوفت و مهربانی او نسبت به بینوایان و مستمندان،در بالاترین حد ممکن خود بود،به حدی که شاگردان و مریدان خود را تحت تاثیر کامل قرارمی داد.او کم سخن می گفت،سکوتش از حرف زدنش بیشتر بود.همواره در حال تفکرو اندیشیدن به سر می برد،اگر سخنی به زبان می آورد با ذکر خدا همراه بود.در بین مردم که می نشست،نشستن حالت تشهد در نماز را داشت.هنگام راه رفتن هیبت و وقارخاصی داشت.هیچ گاه به پشت سر خود یا به اطراف خود نگاه نمی کرد،مگر در حال ضرورت.گامهای استوار خود را بیشتر با اندیشه های شگرف می آمیخت.دریافته بودکه هیبتش مانع از سخن گفتن مردم با وی می شود،لذا همیشه ملازمان خود را سفارش می کرد باب سخن گفتن با مردم را بگشایند تا از راز دل مردم با خبر شده،در رفع گرفتاریهای آنان بیشتر بکوشند.
صبحها را همواره در بحث و تدریس و قضاوت بین مردم،و شبها را در مطالعه وتحقیق می گذراند و پس از اندکی خواب و استراحت،برای عبادت و مناجات به درگاه خداوند ذو الجلال خود را کاملا آماده می ساخت و بسیار دیده شده بود که پس از نیمه شب از نجف تا کوفه پیاده راه می رفت که هنگام مناجات در مسجد کوفه باشد و پس ازنماز صبح به نجف باز می گشت و قبل از هر کار به حرم مطهر جد بزرگوارش امیر المؤمنین(ع)مشرف می شد و با آن حالت معنوی و عرفانی که داشت،به زیارت مشغول می گشت و برخی از کتب رجال در احوال آن بزرگوار نوشته اند که:«گاهی سؤالاتی از امام می کرد و به نحوی که ما نمی دانیم،پاسخ دریافت می نمود.»
آثار علمی و عملی بحر العلوم:
سید بحر العلوم پس از وفات استادش وحید بهبهانی(قدس سره)،رهبری کامل و زعامت و مرجعیت شیعه را به دست گرفت و دنیا در برابر این دریای دانش و بینش وتقوی و پارسائی و فضیلت خضوع نمود و آوازه او آفاق را پر کرد.در این فرصت پیش آمده،برای اینکه بتواند به مسائل اجتماعی و مشکلات گوناگون و فراوان امت اسلام رسیدگی نماید و نظمی به حوزه های علمیه بدهد،تمام اوقات خود را برای این کار وقف نمود و با کمال اخلاص و جدیت مشغول خدمت شد و برای اینکه بهتر به کارهایش برسد،از شخصیتهای برجسته ای که معاصر او بودند،دعوت به عمل آورد.
شاگرد بزرگوارش شیخ جعفر کاشف الغطاء(ره)را برای فتوی و پاسخ به احکام شرعی تعیین نمود. و همچنین آیة الله شیخ حسین نجفی(ره)را که از علمای مقدس و پارسای نجف اشرف بود،به عنوان امام جماعت در مهم ترین و مشخص ترین مسجد،«مسجدهندی »نصب نمود و شیخ شریف الدین محی الدین را برای قضاوت و حل و فصل دعاوی مردم گماشت و خود بار سنگین تدریس و مشکلات حوزه و اداره امور مردم رابر دوش گرفت.
«بحر العلوم »چرا؟:
و اما اینکه چرا به او«بحر العلوم »گفته اند،مورخین نقل کرده اند که سید مهدی به عنوان دانشجو برای استفاده از محضر درس فیلسوف بزرگ،میرزا سید محمد مهدی اصفهانی به خراسان سفر کرد.مدت 6 سال در آنجا اقامت گزید و بالاترین بهره ها را ازاستاد خود گرفت.میرزا اصفهانی که از هوش سرشار شاگردش شگفت زده شده بود،روزی در اثنای درس خطاب به او گفت:«انما انت بحر العلوم »(براستی تو دریای دانشی)و از آن لحظه سید به این لقب مشهور شد و امروز خانواده بحر العلوم ازخانواده های معروف و مشهور نجف اشرف می باشند و چهره های شاخصی در علم وعمل در بین آنان وجود دارد.
گفتار بزرگان:
استادش وحید بهبهانی در ستایش او گوید:«عزیزترین و گرامی ترین فرزندانم،پژوهشگر و محقق بزرگ،فرزند روحانی من، دانشمند مطلع و باهوش،عالم با تقوا،سید نجیب محمد مهدی...»
محقق خوانساری و سید حسین در اجازه ای که به او داده است،متذکر می شودکه ایشان مجتهد در فروع و اصول و مقتدای خاص و عام و یگانه روزگار می باشد.
صاحب منتهی المقال می نویسد:«...رهبر دینی وارسته ای که دوران مانند اوسراغ ندارد،و شخصیتی که روزگار از آوردن نظیر او،عقیم مانده است.سید دانشمندان و عالمان،و ولی فاضلان،علامه دهر و یگانه عصر،کسی که اگر در معقول سخن گوید،می پندارم شیخ الرئیس ابو علی سینا است،و اگر در منقول بحث کند،بگویم این علامه ومحقق است که در فروع و اصول دریا آساست،و اگر در کلام مناظره کند،نخواهم گفت،جز اینکه او به خدا سید مرتضی(علم الهدی)است،و اگر قرآن را تفسیر کند و به اوگوش فرا دهم،حیرت زده خواهم گفت:گویا خدا قرآن را بر او نازل کرده است که این چنین از رموز و اسرار آن آگاه است.»
در ستایش و مدح او سخنها بسیار و نوشته ها بی شمار است،چرا که او در عین اینکه دانشمندی بزرگ بود،در زهد و عبادت نیز نظیری نداشت،در همان حال که به تدریس و تالیف با جدیتی فراوان مشغول بود،دمی از خدمت به بندگان خدانمی آسائید و با تمام وجود در خدمت بندگان خدا بود.
داستان مفصلی را از مناظره او با دانشمندان یهود در کتابهای نقل کرده اند که بیشتر شباهت به مناظره و احتجاج ائمه معصومین(ع)با علمای یهود و نصاری دارد.
این مناظره که در 14 صفحه با قطع وزیری چاپ شده است و علمای یهود را به تسلیم و خضوع واداشته است،بیانگر اطلاع و آگاهیهای فوق العاده سید بحر العلوم در بخش عقائد و کلام می باشد.
شاگردان او:
علماء و دانشمندان بسیاری از محضر درس ایشان استفاده کرده و به مقامات والائی رسیده اند که نام برخی از آنان را می آوریم:
1-شیخ جعفر کاشف الغطاء،بزرگ شخصیت برجسته جهان اسلام
2-سید محمد جواد عاملی،صاحب موسوعه بزرگ فقهی «مفتاح الکرامة »
3-شیخ محمد تقی اصفهانی،صاحب حاشیه بر معالم
4-شیخ احمد نراقی،صاحب «مستند الشیعة فی احکام الشریعة »
5-شیخ ابو علی حائری،مؤلف کتاب «منتهی المقال در علم رجال »
6-شیخ اسد الله تستری،نویسنده کتاب «المقابیس »در اصول
7-شیخ محمد علی زینی عاملی نجفی
8-سید میر علی طباطبائی،صاحب «الریاض »در فقه
9-مولی محمد شفیع استر آبادی
10-شیخ حسین نجف
11-شیخ شمس الدین بن جمال الدین بهبهانی
آثار و کتب او:
بحر العلوم دارای تالیفات ارزنده ای در علوم مختلفه می باشد که چند نمونه ذکرمی شود:
1-مصابیح،کتابی ارزنده در فقه(در عبادات و معاملات)
2-الدرة النجفیة،منظومه ای در فقه،مشتمل بر دو هزار بیت شعر که چندین بار
تفسیر و شرح شده است.
3-مشکاة الهدایة،شاگردش مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء،به امر استاد بر آن شرحی نوشته است.
4-الفوائد الاصولیة
5-حاشیة علی طهارة شرائع المحقق الحلی
6-الفوائد الرجالیة پیرامون علم شامخ رجال
7-رسالة فی الفرق و الملل
8-تحفة الکلام فی تاریخ مکة و بیت الله الحرام
9-شرح باب الحقیقة و المجاز
10-قواعد احکام الشکوک
11-الدرة البهیة فی نظم بعض المسائل الاصولیة
12-دیوان شعری که دارای بیش از یک هزار بیت می باشد.
رسیدگی به حال بینوایان:
داستانهای بسیاری درباره دستگیری بحر العلوم از بینوایان و رسیدگی او به حال مستمندان نقل شده است.و برخی از نویسندگان دارند که شبها همانند جدش امیر المؤمنین(ع)کوله باری از مواد غذایی را بر دوش می گرفت و از تاریکی شب استفاده می کرد،در کوچه های نجف راه می افتاد و بر در خانه هر فقیر مستمندی که می رسید،مقداری از غذا و پول قرار می داد و همواره از حال مردم سؤال می کرد و به بینوایان رسیدگی کامل داشت.
نوشته اند شبی شاگرد برجسته اش سید محمد جواد عاملی(صاحب مفتاح الکرامه)را فرا خوانده،او را توبیخ و سرزنش نمود.مرحوم عاملی دلیل نگرانی استادش را پرسید،استاد در پاسخ گفت:یکی از برادران مسلمان که همسایه شما است، تهیدست است.او هر شب خرمای بد و ارزان قیمتی از بقال می گرفت و بچه های خود را با آن سیر می کرد.امروز رفته است از بقال خرما بگیرد،بقال از دادن خرما امتناع ورزیده است،زیرا بدهکاریهای آن بیچاره زیاد شده بود و امشب او و بچه هایش بی شام مانده اند.سید جواد عاملی از آقای بحر العلوم معذرت خواهی می کند و از اینکه از حال او خبر نداشته است،پوزش می طلبد.
بحر العلوم در پاسخ او می گوید:معلوم است بی اطلاع بوده ای،چون اگر با علم به حال آن بیچاره شام می خوردی و به او اعتناء نمی کردی،کافر بودی،ولی آنچه مرانگران و ناراحت کرده است،این است که تو چرا از برادر مسلمانت خبر نداشته ای؟ (3)
باید از حال برادرانت جستجو کنی و آنان را دریابی.
در هر حال سید،سینی بزرگی پر از غذا با مقداری پول به آقای عاملی داد و از اوخواست که به منزل آن برادر مؤمن برود و با هم شام بخورند و این پول را هم به اوبپردازد تا قرضهای خود را اداء کند،و خود همچنان منتظر ماند و شام تناول نکرد تااینکه آقای عاملی برگشت و به او خبر داد که غذا را با همسایه اش تناول کرده و پول راهم به او رسانده است،و جالب اینجاست که انعام بحر العلوم درست به اندازه قرضها ودیون آن مؤمن بوده است. (4)
وفات او:
او سرانجام در ماه رجب سال 1212 ه.ق،در سن 57 سالگی،جهان فانی راوداع و ندای حق را لبیک گفت و به سوی محبوب خود شتافت.جسد او را کنار قبرشیخ طوسی(ره)در مسجد طوسی به خاک سپردند که امروزه این مقبره به اسم «مقبرة الطوسی و بحر العلوم »معروف است.
شعر زیر،حاوی ماده تاریخ سال وفات و عمر او می باشد:
و السید المهدی الطباطبائی بحر العلوم صفوة الصفاء و المرتضی والده سعید مات «غریبا»عمره «مجید»
(غریب 1212-مجید57)
پی نوشتها:
1- آشنایی با علوم اسلامی،ص 306.
2- ریحانة الادب،ج 1،ص 234،چاپ دوم اقبال- الکرام البررة،ج 1،ص 172،چاپ دوم.
3- ریحانة الادب،ج 1،ص 234،چاپ دوم اقبال- الکرام البررة،ج 1،ص 172،چاپ دوم.
4- داستان راستان،شهید مطهری.
