علامه بزرگوار سید محمد مهدی بحر العلوم در سال 1155 چشم به جهان گشود. وی به خاطر نبوغ ذاتی و عنایات الهی توانست در رشته های مختلف اسلامی از جمله: فقه، اصول، رجال، عرفان، تفسیر، کلام، حدیث، فلسفه و تاریخ تبحر پیدا کند. شاگرد سید بحر العلوم، شیخ ابو علی حائری (م: 1216) در کتاب «منتهی المقال فی احوال الرجال » در زمان حیات سید هنگام شرح زندگانی استاد، جملاتی دارد که به خوبی مقام علمی سید را نشان می دهد:
اگر در معقول سخن براند او را ابو علی سینا و بقراط و افلاطون و ارسطاطالیس می پندارم. اگر پیرامون منقول بحث کند، تصور می کنم او علامه و محقق در فنون فروع و اصول است. ندیدم پیرامون کلام بحث کند الا اینکه پنداشتم و الله او سید مرتضی است هر گاه قرآن را تفسیر کند با شگفتی تصور می کنم خداوند قرآن را بر او نازل کرده است. در میان شاگردان سید، علمای بزرگی را می یابیم که از هت سنی تفاوت چندانی با استاد نداشته اند حتی برخی از آنان بزرگتر از سید بوده اند. در عین حال مقام علمی و معنوی سید، آنان را به درس خود می کشاند که این نشان دهنده عظمت استاد و همچنین شاگرد است. برخی از این شاگردان که تاریخ ولادتشان در دست است عبارتنداز:
شیخ جعفر کاشف الغطاء (ت 1154)، سید محسن اعرجی کاظمی (ت 1130) صاحب «المنظومة الفقهیة المستطرفة »، سید محمد جواد عاملی (ت: 1153) صاحب «مفتاح الکرامة »، شیخ حسن نجف (ت: 1159)، ابو علی حائری (ت: 1159) صاحب «منتهی المقال فی احوال الرجال »، سید میر علی طباطبایی (ت: 1161) صاحب «ریاض المسائل ». با اینکه مرحوم کاشف الغطاء خود مقام علمی والایی داشت و از جهت سنی نیز بزرگتر از سید بود،نه تنها به عنوان شاگرد، در درس سید حاضر می شد بلکه با تحت الحنک عمامه خود غبار کفش وی را پاک می کرد. او در آغاز قصیده ای که در مدح سید سروده است چنین گوید:
لسانی عن احصاء فضلک قاصر وفکری عن ادراک کنهک حاسر
«زبانم از شمارش فضائل تو قاصر است و فکرم از درک حقیقت تو عاجز است.» مقام بلند علمی و معنوی مرحوم بحر العلوم سبب شد حتی پاره ای، او را مهدی منتظر بندارند. آثار علمی فراوانی از سید به جای مانده که در اینجا عناوین کتابهایی که در «الذریعة الی تصانیف الشیعة » آمده می آوریم:
-اجماع الامر والنهی -اصالة البرائة -تحفة الکرام -حاشیة علی شرائع الاسلام -الخلل -الدرة المنظومة -دیوان -رجال -الرسالة الرضاعیة -الرسالة الطاعونیة -الزکاة والخمس -رسالة فی السیر والسلوک -شرح الوافیة -العجالة الموجزة -الفوائد الاصولیة -الفوائد الرجالیة -رساله فی قاصد الاربعة -قواعد الشکوک -لؤلؤ البحرین فی ذکر مناقب الحسین -المشکاة المقتبس من انوار الائمة یا مشکاة الهدایة یا المصابیح. -مصابیح الاحکام -رسالة فی منجزات المریض -منظومة فی رد الاجباریة - الهدایة
برخی، نسبت بعضی از کتابهای مزبور به سید را صحیح نمی دانند. ممکن است بعضی کتابهای ذکر شده یکی باشند ولی به دو نام شهرت یافته باشند. مرحوم سید از شعرای بزرگ و به نام عصر خود به شمار می رفت و اشعار بلندی در موضوعات گوناگون خصوصا در فضائل و مراثی اهل بیت(ع) می سرود. شاید بتوان گفت ذوق ادبی و سروده های وی سبب شد بسیاری از شاگردان او به نظم روی آوردند و آثار منظومی در موضوعات گوناگون به جای گذارند. از جمله:
ملا احمد نراقی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، سید محسن اعرجی کاظمی، سید محمد جواد عاملی، سید عبدالله شبر، محمد علی اعسم، سید ابراهیم عطار، سید احمد عطار، ابراهیم عاملی، احمد نحوی، حسین نجف، حسن بن محمد نصار نجفی، سید صدرالدین عاملی، محمدرضا نحوی و محمدرضا ازری. سرانجام سید در سال 1212 به سوی معبودش شتافت و با مرگ او ثلمه بزرگی بر اسلام وارد آمد.
یکی از منظومه هایی که از سید بحرالعلوم به جای مانده، «الدرة النجفیة » پیرامون فقه در بابهای «طهارت » و «صلوة » تا پایان نماز طواف است که شامل بیش از 2000 بیت می باشد. این کتاب گرانسنگ به نامهای دیگری چون «الدرة البهیة »، «الدرة المنظومة »، «الدرة الغالیة فی المسائل العالیة » و «منظومة بحرالعلوم » نیز شهرت دارد. وی در سال 1205 هفت سال قبل از وفاتش شروع به سرودن این منظومه نمود. چنانچه خود در مقدمه گوید: غراء قد وسمتها بالدرة
تاریخها عام الشروع «غره »
«این منوظمه زیبا را «دره » نامیدم و سال آغاز آن «غره » است ». عددی که از حروف «غره » به دست می آید 1205 است’ز آنجا که وی در اواخر عمرش شروع به سرودن منظومه کرده بود، بعید نیست که می خواست آن را تکمیل کند و همه ابواب فقه را به نظم درآورد، اما کفاف نکرد و حتی نتوانست کتاب «صلوة » را به اتمام برساند. کسانی پس از سید، منظومه هایی در تکمیل منظومه او سرودند از جمله: ارجوزة فی صلاة المسافر، عبدالهادی بن جواد همدانی بغدادی (م: 1333)، الذریعة ج 1 /483. -ارجوزة فی صلاة المسافر والجماعة و مسائل الشکوک، علی خوئی قزوینی حائری (م: 1318)، الذریعة ج 1 /483. -ارجوزة فی صلاة الجماعة، عبدالهادی بن جواد همدانی بغدادی نجفی (م: 1333)، الذریعة ج 1 / 483. -تتمیم الدره المنظومة، سید محمدباقر بن ابی القاسم طباطبائی حائری (م: 1331)، الذریعة ج 3 /341. - فریدة اللئالی، عبدالغنی بن رضا اهری تبریزی، الذریعة ج 16 /223. منظومة فی تتمیم الدرة البحر العلومیة، منیرالدین بروجردی، الذریعة ج 23 / 91.
سید ابیات سروده شده خود را به اشخاص مختلف می داد تا نظر خود را پیرامون آنها بیان دارند و اشکالات احتمالی را بر طرف سازند. از جمله آن اشخاص، یکی سید صدرالدین (ت: 1193) است که از شاگردان سید بوده و احتمالا در آن زمان هنوز به سن بلوغ نرسیده بود. با توجه به اینکه سید، منظومه را در اواخر عمر خود سرود یعنی زمانی که مرجع کل بود و فقها و علمای بزرگی در محضر او جهت بهره بردن حاضر می شدند ، حتی شاعران نامی آن زمان هفته ای یک روز در محضر سید حاضر شده اشعار خود را برای اصلاح بر وی عرضه می داشتند، با این حال نظر خواهی او از دیگران حتی از شاگردان کم سن و سال خود برای اصلاح اشعارش، بیانگر صفای نفس و تواضع فراوان سید است.
وزن ابیات دره نجفیه، بحر رجز (مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن) است. بیشتر منظومه های علمی در قالب این وزن سروده شده اند، زیرا اشعار در این بحر به آسانی به ذهن سپرده شده وآسان تر می توان مطالب را در قالب این وزن در آورد چون جوازات شاعری در آن فراوان است.
مقام علمی و دقت سید سبب شد از همان زمان حیات او، منظومه اش بسیار مورد توجه قرار گیرد و تا چند دهه قبل، از جمله کتابهای مشهور در حوزه های علمیه به شمار می رفت و حتی ابیات آن را حفظ می کردند. اما اکنون بسیاری حتی با نام آن آشنایی ندارند و همچنان ناشناخته باقی مانده است.
شیخ اعصم شاگرد سید، در منظومه ای، دره نجفیه را توصیف کرده که آغاز آن چنین است: درة علم هی ما بین الدرر فاتحة الکتاب ما بین السور «این منظومه، گوهر علمی است که در میان گوهرهای دیگر، همانند سوره حمد است در بین سوره های دیگر» غالب ابیات منظومه سید، سهل و ممتنع است. ظاهر آنها به گونه ای است که خواننده تصور می کند آوردن نظیر آن سهل و آسان است، اما در مقام عمل معلوم می شود بسیار دشوار است.
محتوای بلند منظومه سید سبب شد علمای بزرگی چون صاحب جواهر در تالیفاتشان به آن استشهاد کنند و شرح های فراوانی به نظم و نثر بر آن نگاشته شود. شروح منظوم عبارتند از: - اجوزة فی شرح الدرة، سید حسین بن رضا بن بحرالعلوم (م: 1306)، الذریعة ج 1 / 479. - ارجوزة فی شرح الدرة، رضا گلپایگانی، الذریعه ج 1 /479. - ارجوزة فی شرح الدرة، عباس بن حسن نجفی (م: 1322)، الذریعه ج 1 /480. - ارجوزة فی الطهارة، سید کلب باقر نقوی حائری (م: 1329)، الذریعه ج 1 / 485. منظومه سید بحر العلوم دارای شروح منثور نیز می باشد از جمله: -الفیروزجة الطوسیة فی شرح الدرة الغرویة، محمد بن حسن طوسی مشهدی (م: 1257)، خطی، کتابخانه آیة الله نجفی. -شرح الدرة النجفیه، محمد علی بن محمد نصیر مدرس چهار دهی (م: 1334)، خطی، کتابخانه آیة الله نجفی. شرح الدرة النجفیة زین الدین گلپایگانی (م: 1289)، خطی، کتابخانه آیة الله نجفی. شرح الدرة النجفیة، سید جمال الدین بن علی موسوی (قرن 13)، خطی، کتابخانه آیة الله نجفی. علاوه بر آنچه ذکر شد شرح های دیگر نیز در الذریعه ج 8 /111109 آمده است: - خزائن الاحکام، آغا دربندی (م: 1285). - شرح الدرة، ابوتراب معروف به میرزا آقا قزوینی حائری. - کشف الاسرار الخفیة، سید ابوالقاسم بن احمد کاشانی نجفی. - شرح محمد اسماعیل عقدائی یزدی (م: 1240). - شرح محمدباقر بن محمد کرهرودی سلطان آبادی (م: 1315). - شرح جواد طارمی زنجانی (م: 1325). - شرح یکی از معاصرین شیخ انصاری. -شرح جواد بن علی سبیتی عاملی. -شرح میرزا حسن یزدی. - شرح راضی بن محمد خضر نجفی. - شرح رضا گلپایگانی (م: 1280). - شرح زین العابدین گلپایگانی. - شرح محمد صادق بن محمد یزدی. - مفاتیح الکلام یا مفتاح المفاتیح، صبغة الله کاظمی. - شرح عبدالحسین بن جواد بغدادی (م: 1365). - کشف الاسرار ورفع الاستار، عبدالرحیم کرمانشاهی (م: 1305). - شرح سید علی بن ابراهیم عاملی (م: 1260). - شرح سید علی بن محمد امین عاملی (م: 1249). - کشف السترة، علی خوینی. - شرح سید علی خوانساری (م: 1238). - شرح محمد علی بن محمد حسن اردکانی. - شرح محمد علی بن غانم. - شرح سید محمد عصار. -المواهب السنیة فی شرح شرح الدرة الغرویة، سید محمود بروجردی (م: 1300). - ارشاد الانظار فی تتمیم کشف الاسرار، هادی بن عبدالرحیم کرمانشاهی. - شرح هادی بن عباس (م: 1361).
محتوای «الدرة النجفیة » سید بحر العلوم تنها به بحث در دو باب از ابواب فقه پرداخته است یکی طهارت و دیگری صلوة تا پایان نماز طواف. در باب «طهارت » مباحث زیر به نظم در آورده شده است: آبها، طریق پاک شدن آب، آب مضاف، حکم آب مشتبه، اغراض وضوء، اسباب وضو، احکام تخلی، واجبات وضو، شرایط وضو، مستحبات وضو، وضوی جبیره، احکام خلل در وضو، کیفیت غسل و احکام آن، مستحبات غسل، جنابت و احکام آن، حیض، نفاس، استحاضه، احکام مس میت، تیمم، چیزهایی که تیمم بر آنها صحیح است، کیفیت تیمم، احکام تیمم، نجاسات، حکم متنجس، چگونگی تطهیر با آب، کیفیت تطهیر با غیر آب، آنچه گمان می رود پاک کننده است، مسح، ترشح، زائل کردن چرک و آلودگی از بدن، احکام ظروف، احکام اموات، تشییع جنازه، غسل میت، مستحبات غسل میت، حنوط، تکفین، نماز میت، احکام دفن، تعزیه بر میت و ...
کتاب طهارت اینگونه آغاز شده است: الماء ما سمی ماء مطلقا فضلا علی الناس طهورا خلقا
وانما ینجس لو تغیرا من نجس حل به فغیرا
فی لونه اثر او فی الریح او طعمه حسا علی الصحیح
او کان دون الکر راکدا وقد لاقاه شی ء نجس وان ورد
وما علا فکان فوق الوارد فهو علی الطهر بقول واحد
در باب «صلوة » مباحث زیر به نظم کشیده شده: نماز یومیه، وقت، قبله، مکان نمازگزار، محل سجده، نماز در مشاهد مشرفه، لباس نمازگزار، اذان و اقامه، تکبیرة الاحرام، قیام، رکوع، سجده، سجده شکر، سجده های قرآن، قرائت، تشهد، سلام، ترتیب، موالات، مستحبات نماز، مکروهات و موانع قبول، مبطلات نماز، کارهایی که در حین نماز جایز است، نماز جمعه، نماز عیدین، نماز آیات و نماز طواف. کتاب «صلوة » اینگونه آغاز می شود:
ان الصلوة هی افضل القرب واکمل الطاعات طرا واحب
عمود هذا الدین والعنوان لسایر الاعمال والمیزان
ان قبلت فغیرها بها قبل وان ترد رد کل ما عمل
فی العقل بان فضلها والنقل من الکتاب ووصایا الرسل
وفی النصوص عن ائمة الهدی فی فضلها ما لیس یحصی عددا
اگر چه منظومه سید، فقه استدلالی نیست، اما گاه به اقوال و دلیل آنها اشاره می کند. مثلا در بحث جواز یا عدم جواز اقامه نماز جمعه در عصر غیبت، سه قول را همراه با دلیلشان ذکر می کند: 1 . حرمت، به دلیل فقدان شرط اقامه نماز جمعه در عصر غیبت. 2 . جواز، به دلیل وجود نص بر جواز اقامه. 3 . وجوب عینی، زیرا آنچه در مورد نماز جمعه وارد شده، مطلق است.
سپس ناظم، قول دوم را قبول می کند، زیرا اطلاق ادله ای که وجوب عینی نماز جمعه از آنها استفاده می شود، با اجماع مقید شده است; چرا که اجماع اقامه شده بر وجوب عینی نماز جمعه در زمان حضور معصوم(ع). روایات نیز بر این مطلب دلالت دارد و عقل هم مؤید آن است:
وحکمها فی غیبة الامام ابهم معناه علی الافهام
فقیل بالمنع لفقد الشرط وقیل بالاذن لنص یعطی
وثالث عینها واعتمدا اطلاق ما فی فضلها قد وردا
وقید الاطلاق بالاجماع علی اشتراط السید المطاع
وفی الروایات له شواهد والعقل للنقل هنا معاضد
واوسط الاقوال فیه الاوسط والاجتهاد فی الامام احوط
از جمله ویژگیهای منظومه سید، این است که در لابه لای احکام فقهی، به مناسبت به بیان مطالب اخلاقی نیز پرداخته است مثلا در بحثی تحت عنوان «جنائز» چنین می نگارد:
لا تنس ذکر هادم اللذات ان لم تجئه فهو جاء آت
مت قبل موت فهو الحیوة ما اهون الموت علی من ماتوا
«نابود کننده لذات (مرگ) را فراموش نکن اگر تو سراغ آن نروی، مرگ سراغت خواهد آمد» «قبل از مردن بمیر که آن خود، زندگانی است. مرگ چه آسان است برای آنان که قبلا مرده باشند». همچنین پیرامون قرائت «ایاک نعبد وایاک نستعین » چنین می سراید:
تلهج فی ایاک نستعین وانت غیر الله تستعین
ینعی علی الباطن حسن ما علن ما اقبح القبیح فی زی حسن
حسن له الباطن فوق الظاهر واعبده بالقلب النقی الطاهر
وتب الیه وانب واستغفر وسدد الطاعة بالتفکر
وقم قیام المائل الذلیل ما بین ایدی الملک الجلیل
واعلم اذا ما قلت ما تقول؟ ومن تناجی ومن المسئول؟
«ایاک نستعین » را بر زبان جاری می کنی و حال آنکه از غیر خدا کمک می خوهی؟ ظاهر نیکوی او (ریا) خبر از مرگ باطنش می دهد. زشت در لباس زیبا وه که چه زشت است علاوه بر ظاهر، باطن را نیز نیکو گردان و خدا را با قلبی پاک عبادت کن به سوی خداوند توبه و انابه و استغفار کن و طاعت را با تفکر ، محکم ساز در مقابل پروردگار بزرگ، خاضعانه بایست هنگامی که سخن می گویی متوجه باش که چه می گویی و با کی مناجات می کنی و از چه درخواست داری؟ امید است این اثر ارزشمند، همانند گذشته، موقعیت و جایگاه خود را باز یابد و بیش از پیش مورد استفاده قرار گیرد.