بارش باران اسیدی در تهران

کارشناس محیط زیست درخصوص نحوه تأثیر باد و باران بر کاهش آلودگی هوا توضیح داد و گفت: «هر کدام از آن‌ها نوعی از آلاینده‌ها را با خود می‌برند.»

 

به گزارش تسنیم، آلودگی هوای کلان‌شهر تهران یکی از معضلات اساسی زیست‌محیطی است که به ویژه در فصول سرد سال به اوج خود می‌رسد و بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی شهروندان تأثیرات جدی می‌گذارد و بر اساس آمار وزارت بهداشت، فقط در شهر تهران سالانه بیش از 3700 نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در تهران بالغ بر 2.3 میلیارد دلار است.

 

تهران با بیش از 8 میلیون نفر جمعیت و حجم بالای تردد وسایل نقلیه، به یکی از آلوده‌ترین شهر‌های ایران تبدیل شده است و بنابر گزارش سازمان حفاظت محیط زیست، در پاییز و زمستان به دلیل افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی، صنایع و خودرو‌ها و همچنین پدیده وارونگی دما، میزان آلاینده‌ها در هوای تهران به شدت افزایش می‌یابد.

 

این وضعیت باعث می‌شود تا در بسیاری از روز‌های سرد سال، شاخص کیفیت هوا (AQI) به سطح‌های ناسالم و حتی بسیار ناسالم برای گروه‌های حساس برسد. به عنوان مثال، در سال 1402، شهر تهران مجموعاً 119 روز هوای آلوده را تجربه کرد که معادل حدود 33 درصد روز‌های سال بود. آلاینده اصلی در این دوره، ذرات معلق کوچکتر از 2.5 میکرون (PM 2.5) بود که باعث 98 روز کیفیت هوای نامطلوب شد.

 

همچنین، ازن به عنوان دومین آلاینده با 26 روز آلوده و ذرات معلق کوچکتر از 10 میکرون با 17 روز هوای ناسالم، سهم قابل توجهی داشتند. این داده‌ها نشان می‌دهد که کیفیت هوا به خصوص در فصول سرد و روز‌های با پایداری جوی کاهش پیدا می‌کند، زیرا تهویه طبیعی کاهش یافته و آلاینده‌ها بیشتر در جو محبوس می‌شوند.

 

یکی از دلایل اصلی آلودگی هوا در تهران استفاده گسترده از وسایل نقلیه شخصی است. برآورد‌ها نشان می‌دهد که خودرو‌ها سهمی بالغ بر 70 درصد در تولید آلاینده‌ها در این کلان‌شهر دارند. وسایل نقلیه قدیمی، که مصرف سوخت بالاتری دارند و فاقد سیستم‌های کنترل آلایندگی مناسب هستند، در ترکیب با ترافیک سنگین تهران، به میزان قابل توجهی از آلودگی هوا می‌افزایند.

 

همچنین، موتورسیکلت‌ها سهم عمده‌ای در این آلودگی دارند؛ بر اساس آمارها، حدود 2.5 میلیون موتورسیکلت در تهران تردد می‌کنند که بیش از نیمی از آنها استاندارد‌های لازم را ندارند و بدون سیستم‌های کاتالیستی، آلاینده‌های خطرناکی را تولید می‌کنند. موتورسیکلت‌های کاربراتوری به تنهایی می‌توانند تا پنج برابر یک خودروی بنزینی آلودگی تولید کنند و با توجه به تعداد بالای آنها، سهم قابل توجهی در افزایش ذرات معلق (PM 2.5) و سایر آلاینده‌ها دارند.

 

در فصول سرد سال، پدیده وارونگی دما (اینورژن) باعث تشدید وضعیت آلودگی هوا می‌شود. وارونگی دما زمانی رخ می‌دهد که لایه‌ای از هوای گرم در بالای لایه‌ای از هوای سرد قرار می‌گیرد و آلاینده‌های ناشی از تردد خودرو‌ها و فعالیت‌های صنعتی در نزدیکی سطح زمین به دام می‌افتند. این پدیده به خصوص در تهران به دلیل قرار گرفتن در یک دره و احاطه شدن توسط کوه‌های البرز، تأثیر زیادی بر روی تجمع آلاینده‌ها دارد. در شرایط وارونگی، لایه‌ای از هوای سرد و سنگین آلاینده‌ها را در سطح پایین نگه می‌دارد و از پراکندگی آنها جلوگیری می‌کند.

 

این وضعیت به ویژه در ماه‌های آذر و دی که سرمای هوا شدیدتر است، به دفعات رخ می‌دهد و باعث افزایش غلظت آلاینده‌ها مانند دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، ذرات معلق (PM 2.5 و PM 10)، و ازن (O₃) می‌شود.

 

آمار‌های سازمان هواشناسی و محیط زیست نشان می‌دهند که ذرات معلق (PM 2.5) یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های هوای تهران در فصل سرما هستند. این ذرات به دلیل اندازه کوچک خود (کمتر از 2.5 میکرون) می‌توانند به عمق دستگاه تنفسی نفوذ کنند و باعث ایجاد مشکلاتی مانند آسم، بیماری‌های قلبی و عروقی، و حتی سرطان شوند.

 

در برخی از روز‌های پاییزی و زمستانی، غلظت PM 2.5 در هوای تهران به بالاتر از 150 میکروگرم در متر مکعب می‌رسد که به شدت از سطح مجاز توصیه‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی فراتر است (25 میکروگرم در متر مکعب). این شرایط بحرانی، مدیریت شهری را مجبور به اتخاذ تدابیری مانند تعطیلی مدارس، اجرای طرح‌های محدودیت ترافیکی و کاهش فعالیت‌های صنعتی در برخی روز‌ها می‌کند.

 

در کنار اقداماتی که باید توسط دستگاه‌ها انجام شود، رفتار طبیعت نیز نقش بسزایی در کاهش آلودگی هوا دارد و معمولاً در روز‌هایی که باران ببارد و یا سرعت باد زیاد باشد، کاهش آلاینده‌های پایتخت را شاهد هستیم.

 

در رابطه با اثر این دو پدیده طبیعی بر کاهش آلودگی هوا، الهه موحدی؛ کارشناس محیط زیست به تسنیم می‌گوید: مکانیسم کاهش آلودگی هوا توسط باد و باران بسته به نوع آلاینده متفاوت است و نوع آلاینده تأثیر مستقیمی بر قدرت و کارایی این دو عامل دارد.

 

وی توضیح داد: باد آلاینده‌ها را از طریق پراکنده‌سازی جابه‌جا می‌کند، اما این پراکنده‌سازی بیشتر در مورد آلاینده‌های گازی و ذرات بسیار ریز (مانند PM 2.5) مؤثر است. به‌ویژه، آلاینده‌هایی مثل ازن و دی‌اکسید گوگرد (SO₂) که به‌راحتی در هوا جابه‌جا می‌شوند، توسط باد از مناطق آلوده دور شده و پخش می‌شوند.

 

این کارشناس گفت: با این حال، باد به خودی خود نمی‌تواند آلاینده‌ها را از بین ببرد؛ بلکه آنها را به نواحی دیگر منتقل می‌کند. مثلاً در شرایط وارونگی دما (inversion)، باد با سرعت کم هم ممکن است تأثیر چندانی در کاهش آلودگی نداشته باشد، زیرا لایه‌ای از هوا آلاینده‌ها را در نزدیکی سطح زمین نگه می‌دارد. برای ذرات بزرگتر از 2.5 میکرون، باد نیاز به سرعت بیشتری برای جابه‌جایی آنها دارد و پراکنده‌سازی این ذرات در مقایسه با ذرات ریزتر کمتر خواهد بود.

 

موحدی ادامه داد: باران از طریق فرایند‌های شستشو و ته‌نشینی، آلاینده‌ها را به زمین می‌نشاند. مکانیسم‌های باران در کاهش آلودگی به دو بخش "باران قبل از برخورد به زمین" (ته‌نشینی تر) و "شستشو پس از برخورد به زمین" تقسیم می‌شوند. در حالت اول قطرات باران در حین سقوط با ذرات معلق در هوا مانند ذرات معلق (PM 2.5 و PM 10) و برخی گاز‌های محلول مانند دی‌اکسید گوگرد و آمونیاک برخورد کرده و آنها را به سطح زمین می‌نشاند. این مکانیسم به‌ویژه در مورد ذرات معلق بسیار مؤثر است.

 

وی افزود: در حالت دوم (شستشو پس از برخورد به زمین) نیز پس از بارش، آلاینده‌ها که به سطوح رسیده‌اند، ممکن است به سیستم‌های آبی وارد شوند و از محیط شهری دور شوند.

 

به گفته وی، در مورد آلاینده‌های گازی مانند ازن، باران تأثیر کمتری دارد، زیرا ازن به‌راحتی در آب حل نمی‌شودو نیاز به شرایط خاصی برای کاهش آن در هوا وجود دارد. دی‌اکسید گوگرد به دلیل قابلیت حل شدن در آب، توسط باران به طور مؤثرتری کاهش می‌یابد، چرا که در تماس با آب باران، اسید سولفوریک تولید می‌کند و به صورت اسیدی بارش می‌کند.

 

کارشناس محیط زیست ادامه داد: ذرات کمتر از 2.5 میکرون (PM 2.5) به دلیل اندازه بسیار کوچک خود به‌راحتی در هوا جابه‌جا می‌شوند و باد می‌تواند آنها را پراکنده کند. همچنین باران می‌تواند آنها را شسته و از هوا خارج کند. درخصوص ذرات بزرگتر از 2.5 میکرون، این ذرات در هنگام بارش باران به‌سرعت به زمین می‌نشینند، اما باد ممکن است تأثیر کمتری در جابه‌جایی آنها داشته باشد.

 

موحدی بیان کرد: در مواجه با دی‌اکسید گوگرد (SO₂) هم باد و هم باران در کاهش این آلاینده مؤثرند، اما باران به دلیل حل‌پذیری SO₂ در آب، مؤثرتر است. درباره ازن (O₃) نیز باد می‌تواند به پراکندگی ازن کمک کند، اما باران تأثیر کمتری بر آن دارد.

 

موحدی در پاسخ به اینکه آیا باران می‌تواند باعث افزایش آلایندگی نیز باشد، توضیح داد: بله، باران می‌تواند در شرایط خاص باعث افزایش آلودگی هوا شود، به ویژه زمانی که با پدیده‌ای به نام باران اسیدی مواجه شویم. این حالت زمانی رخ می‌دهد که آلاینده‌های گازی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و اکسید‌های نیتروژن (NOx) در حضور رطوبت به اسید سولفوریک و اسید نیتریک تبدیل می‌شوند. بارش باران اسیدی می‌تواند این ترکیبات را وارد خاک و آب‌ها کند و منجر به آلودگی منابع طبیعی و آسیب به اکوسیستم‌ها شود. همچنین، این باران می‌تواند باعث تشدید اثرات مخرب آلودگی بر سطوح شهری و بنا‌ها شود.

 

وی افزود: علاوه بر این، در مواردی که آلاینده‌های موجود در سطح زمین با باران ترکیب می‌شوند، به جای از بین رفتن، این آلاینده‌ها ممکن است به هواپخش‌های مضر تبدیل شوند و بر کیفیت هوای نزدیک به سطح زمین تأثیر منفی بگذارند. به طور کلی، در هوای بسیار آلوده یا صنعتی، باران گاهی آلاینده‌ها را به شکل موثری از بین نمی‌برد و در مواردی حتی به شکل ذرات معلق آلاینده‌ها را به دیگر مناطق منتقل می‌کند.

 

این کارشناس در پایان خاطرنشان کرد: این اثرات در شرایط آب و هوایی خاص و با آلاینده‌های مشخص بیشتر دیده می‌شود، بنابراین معمولاً باران تنها در شرایط خاص می‌تواند باعث افزایش یا تغییر در نوع آلودگی هوا شود.