۲۵ ذی الحجة ؛ شکوه انسان در سوره هل اتی سالگرد نزول سوره‏ای که در مدح اهل بیت(ع) نازل شد

.

سوره ی انسان درباره چه کسانی نازل شده است؟

سوره انسان هفتاد و ششمین سوره قرآن کریم است و در جزء 29 قرار دارد. این سوره نام‌های مدیگری نیز دارد که مشهورترین آنها «دهر» و «هل اتی» است.

تمامی علماء و مفسرین شیعه، و نیز اکثر علماء و مفسرین اهل سنت بر این باورند که سوره ی انسان در مدح و شأن اهل بیت(ع) نازل شده است؛ اما برخی می گویند که کل سوره را جبرئیل در شأن اهل بیت(ع) به پیامبرش هدیه کرد، و برخی می گویند که تنها آیات 7 تا 11 ـ یعنی « یُوفُونَ بِالنَّذر وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا ؛ ویُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا ؛ إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا ؛ إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا و ...» ـ در شأن اهل بیت(ع) است.

شأن نزول این سوره 

امام حسن و امام حسین ـ علیهما السلام ـ در کودکی بیمار شدند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ همراه دو نفر از اصحاب از آنها عیادت کرد. یکی از اصحاب به علی علیه السلام عرض کرد: « چه خوب بود برای شفای دو فرزندت نذری برای خدا می کردی».

حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «نذر می‌کنم اگر خوب شدند سه روز را روزه بگیرم». فاطمه(س) نیز چنین گفت. امام حسن و حسین علیهما السلام هم گفتند: « ما نیز سه روز روزه می گیریم.» فضه، کنیز آنان، نیز همین نذر را کرد. 

چندی نگذشت که حسن و حسین ـ علیهما السلام ـ شفا یافتند. همه به نذر خود وفا کردند و روزه گرفتند، اما برای افطار چیزی در خانه نبود. لذا علی(ع) مقداری پول تهیه کرد(1) و آرد خرید.

علی علیه السلام نماز مغرب را با پیامبر خدا گزارد و به منزل آمد. سفره را گستردند و هر پنج نفر سر سفره نشستند. هنگامی که امیرالمومنین اولین تکه را برداشت، مسکینی در خانه را زد و گفت: «السلام علیکم یا اهل بیت محمد! من مسلمان مسکینی هستم. از آنچه می‌خورید به من بخورانید. خداوند از نعمت‌های بهشت به شما بدهد!» همه اهل خانه هر پنج قرص نان را به مسکین دادند، شب را گرسنه خوابیدند و چیزی جز آب نخوردند. 

فردای آن روز را نیز روزه گرفتند. فاطمه سلام الله علیها یک سوم دیگر از آرد کرد و پنج قرص نان پخت. بعد از نماز مغرب، همین که سر سفره نشستند، یتیمی به در خانه آمد و گفت: « السلام علیکم اهل بیت محمد! من یتیمی مسلمان هستم. از آنچه می‌خورید به من نیز بدهید. خداوند شما را از نعمت های بهشتی اطعام کند.» همه اهل خانه، آن شب را نیز گرسنه سپری کردند و چیزی جز آب نخوردند.

فردا نیز همین اتفاق تکرار شد و این بار اسیری از مشرکین به در خانه آمد و گفت:« السلام علیکم یا اهل بیت محمد! ما را اسیر می کنید و به بند می کشید، اما به ما غذا نمی‌دهید؟» آن شب نیز همه نان‌های خود را به اسیر دادند و با آب افطار کردند و گرسنه خوابیدند.

فردای آن روز رسول خدا(ص) حسن و حسین را دید که از فرط گرسنگی مانند جوجه به خود می لرزیدند. پیامبر با دیدن آنان فرمود:« ای اباالحسن! حالت شما مرا سخت ناراحت می کند. نزد دخترم فاطمه برویم.»  نزد فاطمه(س) رفتند و دیدند او در محراب خود، از گرسنگی دچار ضعف شدیدی شده و چشمانش گود افتاده است. پیامبر(ص) او را به سینه چسباند و گفت: «به خدا پناه می‌برم. شما سه روز است که گرسنه‌اید!»

جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمد! آنچه را خداوند برای تو در باره اهل بیت مهیا ساخته است، بگیر.»

پیامبر (ص)فرمود: «چیست؟»

«جبرئیل» آیات آغازین سوره‌ی « هل اتی » را قرائت کرد تا رسید به آیه « انّ هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا.»(2)

نظر اهل سنت

گرچه متأسفانه عده ای اندک از متعصبان، به انحاء مختلف تلاش داشته و دارند که فضائل و مناقب اهل بیت(ع) را انکار نمایند واقوال شاذ و نادر را بر اقوال مشهور ترجیح دهند، اما علما و مفسران درجه یک اهل سنت، بر اینکه تمام، یا بخشی از این سوره در مدح و مقبت اهل بیت پیامبر(ص) است، صحه گذاشته اند؛ از جمله:

1. «فخر رازی» ـ عالم بزرگ سنی قرن ششم هجری ـ در تفسیر کبیر می نویسد: «واحدی در کتاب البسیط نوشته است که این آیه در حق علی نازل شده است. صاحب تفسیر کشاف ]زمخشری [نیز این قصه را از ابن عباس نقل کرده و گفته است که این سوره را جبرئیل برای پیامبر نازل کرد و گفت: "یا محمد! این سوره را که درباره اهل بیت توست بگیر"». (الامام الفخر الرازی؛ التفسیر الکبیر؛ دار احیاء التراث العربی، بیروت: بی تا؛ ج15، ص 243 و 244)

2. «ابوالفرج جوزی» ـ عالم سنی قرن ششم هجری ـ در تفسیرش زاد المسیر نوشته است: «درباره این آیات دو قول است: قول اول این است که این آیه در حق علی بن ابی طالب نازل شده است که یک شب کامل اجیر شد و درختان نخل را آب داد و در مقابل مقداری آرد جو گرفت. وی یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت؛ اما مسکینی آمد و غذا را به او دادن. سپس یک سوم دیگر را نان پخت اما یتیمی آمد و نان را به او داد. سپس یک سوم باقیمانده را نان پخت امااسیری از مشرکین آمد و دیگربار نان را به او دادن. در اینجا این آیات نازل شد». (الامام ابوالفرج جلال الدین الجوزی القرشی البغدادی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ المکتب الاسلامی، بیروت: 1987م.؛ ج8، ص 432)

3. «جلال الدین سیوطی» ـ دانشمند بزرگ سنی در قرن نهم هجری ـ در تفسیرش الدر المنثور آورده است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله(ص) نازل شده است». (جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ دارالکتب العلمیه، بیروت: 2000 م. ؛ ج6، ص 485)

4. «شوکانی» ـ مفسر بزرگ سنی قرن دوازدهم هجری ـ در تفسیرش فتح القدیر نوشته است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله (ص) نازل شده است». (الشوکانی؛ فتح القدیر ؛ عالم الکتب، بی جا: بی تا؛ ج5، ص 346)

5. «امام احمد بن عجیبه» ـ مفسر سنی قرن سیزدهم هجری ـ در تفسیرش البحر المدید پس از نقل داستان انفاق، نوشته است: «زمخشری و جمهور مفسرین، این داستان را برای شأن نزول این آیه ذکر کرده اند؛ و تنها ترمذی در کتاب نوادر، آن را انکار کرده است» و سپس خود امام ابن عجیبیه، پاسخ ترمذی را داده است. (الامام ابن عجیبة؛ البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت: 2002 م. ؛ ج8، ص 197-198)

«علامه امینی» داستان شأن نزول هل اتی را از 34 تن از علمای اهل سنت نقل کرده است. همچنین «علامه شوشتری» همین داستان را از 75 کتاب معتبر اهل سنت نقل کرده است. تمام این افراد قبول دارند که این سوره در شأن اهل بیت (ع) نازل شده است.

سوره هل أتی در کجا نازل شده است؟

تمام مفسرین شیعه و اکثر مفسرین اهل سنت عقدیده دارند که این سوره در مدینه نازل شده است و ازجمله سور مدنی است. کلمه "اسیر" مؤید خوبی برای قول مشهور است ؛زیرا این کلمه در مکه کاربرد نداشت و بعد ازجنگ بدر و احد بود که مسلمانان موفق به گرفتن اسیر شدند و این واژه کاربرد پیدا نمود.

سوره ی هل اتی در اشعار شاعران

شاعران که اعضای حساس جامعه هستند، همیشه حوادث مهم تاریخی را در قالب شعر از خود به یادگار گذاشته اند. نازل شدن سوره هل اتی در شأن اهل بیت(ع) نیز یکی از حوادث مهم تاریخی بوده است که توجه شاعران را به خود جلب کرده است.

«شافعی» امام مذهب شافعیه درباره این داستان چنین سروده است:

الی مَ الی مَ و حتی متی *** اعاتب فی حب هذا الفتی

فهل زوجت فاطمه غیره *** و فی غیره هل أتی هل أتی

یعنی: « تا کی و تا چه وقت و تا چه زمانی در راه دوستی این جوانمرد (علی) باید ملامت بشوم. آیا جز او کسی به همسری فاطمه (س) برگزیده شد؟ آیا سوره هل اتی درباره دیگری نازل شد؟»

«ابن معتوق» مصری نیز در شعری که در باره اهل بیت (ع) سروده است این فضیلت را این گونه یاد آوری می کند:

سل الحوامیم هل فی غیرهم نزلت *** و هل أتی، هل أتی الا بمدحهم

یعنی: «سؤال کن آیا (حوامیم) درباره غیر اهل بیت(ع) نازل شده است؟ و مگر سوره هل اتی در مدح اهل بیت (ع) نازل نشده است؟»

«عبدالباقی عمری فاروقی» از مشهورترین شعرای قرن سیزدهم هجری ویکی از بزرگان ادباء عراق در عهد عثمانی که نسبش با سی و شش واسطه به عمر بن خطاب می رسد این شعر را سروده است:

وسائل هل اتی نص بحق علی *** اجبته (هل اتی) نص بحق علیٍِ

فظننی اذغدا متی الجواب له *** عین السؤال صدی من صفحة الجبلٍ

ومادری لادری جدا و لاهزلاً *** انی بذاک اردت الجد بالهزل

یعنی: « پرسش کننده ای پرسید: آیا آیه ای در شأن علی نازل شده است؟ جواب دادم، هل اتی نص خداوند بر فضیلت اوست. وقتی دید جواب من ـ در لفظ ـ عین سؤال اوست، تصور کرد که کوه صدا را منعکس کرد. جدا ندانست که من شوخی نکردم؛ بلکه به طور جدی حقیقتی را در جواب او گفتم.»

«فرید الدین عطار» در باره این داستان چنین سروده است:

گذشته زین جهان وصف سَنانش *** گذشته زان جهان وصف سه نانش

نتیجه

با توجه به آراء علمای شیعه و اکثر علمای اهل سنت و ... این سوره ـ یا حداقل آیات اول آن ـ در شأن اهل بیت (ع) نازل شده است. اما این که عده ای تلاش دارند بدون سند و مدرک، اقوال شاذ و نادر را را بر اقوال مشهور ترجیح دهند؛ نشان گر اوج مظلومیت اهل بیت (ع) است؛ زیرا همین افراد با صد ها اما واگر تلاش دارند برای دیگران فضیلت سازی کنند! ولی برای اهل بیت(ع) باتمام توان، فضیلت سوزی را پیشه خود ساخته اند! واقعا که تعصب و نادانی انسان ها را کر و کور می سازد.

ـــــــــــــــ

پی نوشت:

1. درباره مبلغی که علی(ع) تهیه کرد نقل های گوناگونی وجود دارد؛ از جمله:

ــ برخی گفته اند: علی علیه السلام مبلغی از یک یهودی اهل خیبر قرض گرفت.

ــ برخی نیز گفته اند: علی علیه السلام نزد یکی از همسایگان یهودی اش که پشم‌باف بود و «شمعون» نام داشت رفت و گفت: « آیا حاضری دختر محمد مقداری پشم برای تو بریسد و تو در برابرش کمی جو بدهی؟» شمعون گفت: « بله.» و به او کمی پشم داد.  فاطمه علیهاسلام یک‌سوم آن پشم را ریسید و یک صاع جو از شمعون گرفت. آن را آرد کرد و با آن پنج قرص نان پخت؛ برای هر نفر یک قرص نان.

ــ قول سومی هم هست که: علی(ع) یک شب کامل کارگری کرد و درختان نخل را آب داد و به عنوان اجرت، مقداری آرد جو دریافت کرد.

2. در روایتی دیگر از امام «باقر» علیه السلام آمده است که جبرئیل در روز چهارم با ظرفی پر از گوشت فرود آمد. اهل بیت (ع) از آن خوردند تا سیر شدند ، ولی چیزی از غذا کاسته نشد. حسین علیه السلام با مقداری از آن غذا از خانه خارج شد. زنی یهودی به او گفت: « شما که همیشه در گرسنگی به سر می برید این غذا از کجاست؟ مقداری از آن به من بده». حسین علیه السلام دست خود را دراز کرد که غذا را به او بدهد اما جبرئیل فرود آمد و غذا را از دست حسین گرفت و به سوی آسمان برد. پیامبر(ص) خدا فرمود: « اگر حسین نخواسته بود از این غذا به آن زن بدهد، این ظرف غذا تا روز قیامت نزد اهل بیتم باقی بود؛ از آن می‌خوردند و هیچ‌گاه چیزی از آن کم نمی شد».