رشته تخصصی علم کلام

رشته تخصصی علم کلام یکی از رشته های تخصصی حوزه علمیه قم است که به منظور آموزشهای عمیق عقاید و کلام اسلامی به طلاب مستعد به وسیله مدیریت حوزه علمیه تاسیس شده و تحت مسؤولیت آیة الله سبحانی اداره می شود.

مدت تحصیل در این رشته یک هزار ساعت معادل تقریبی 66 واحد درسی و چهار سال تحصیلی است. طرح کلی این رشته شامل محورهای ذیل است:

الف) هدف، ب) مواد درسی، ج) عناوین و سرفصلها، د) متون درسی (اصلی + جنبی)، ها برنامه اجرای هر سال تحصیلی، و) شیوه آموزش.

الف) هدف

هدف اصلی از تاسیس این رشته بالا بردن سطح علمی طلاب مستعد و علاقه مند در زمینه عقاید و کلام است تا در نهایت فارغ التحصیلان این رشته علاوه بر دستیابی به مدارج عالی در این دانش اصیل دینی، بتوانند پاسخگوی نیازهای علمی و فرهنگی جامعه در قلمرو مسائل اعتقادی باشند.

بدیهی است که تخصص در رشته های علمی درجات و مراتب متفاوتی دارد و آنچه از تحصیل در این رشته می توان انتظار داشت، دست یافتن به مراتب اولیه آن است به گونه ای که فارغ التحصیلان، گذشته از اندوخته های علمی سودمند در زمینه عقاید و معارف دینی، با منابع، مآخذ، مبانی و مسلکهای کلامی آشنا شده، روش بحث و تحقیق را می آموزند و قادر خواهند بود با مطالعه و تلاش مستمر، به مدارج عالی این علم نایل گردند.

برنامه های آموزشی این رشته به گونه ای طراحی شده است که فارغ التحصیلان مستعد و پرتلاش در زمینه مباحث این علم قادر به تدریس و تالیف بوده و در مدارس و مراکز مختلف علوم دینی مفید و کارساز باشند.

یادآوری این نکته نیز لازم است که آموزش تخصصی در حوزه های علوم دینی تقریبا جدید و بی سابقه است و الگوهای صد در صد مناسب در حوزه ها و دانشگاهها برای آن یافت نمی شود. با این حال در تدوین برنامه آموزشی رشته تخصصی علم کلام از افکار و آرای صاحب نظران حوزه و دانشگاه بهره گرفته شده و با بهره وری از این آرا و نیز تجربه های به دست آمده در طی چند سال که از عمر این رشته می گذرد این برنامه تنظیم گردیده است. بدیهی است که باب رشد و تکمیل همچنان بر روی برنامه آموزش گشوده است و از پیشنهادهای مفید صاحبنظران در این جهت استفاده خواهد شد.

ب) مواد درسی

دست یابی به مهارتهای لازم در زمینه علم کلام در گرو برخورداری از آگاهیهای لازم در قلمروهای زیر است.

1) منطق: رسالت علم منطق تبیین روشهای صحیح تفکر و استدلال است و از آنجا که حیات علم کلام وابسته به تفکر و استدلال است، محقق علم کلام از داشتن آگاهی و مهارت لازم در این زمینه ناگزیر است و با توجه به این که شرکت کنندگان ودر این رشته قبلا با این علم آشنایی داشته لااقل یک دوره آن را گذرانده اند در این رشته به یادآوری بحثهای مروط به صورت و ماده استدلال که نقش تعیین کننده ای در تفکر و استدلال دارد، اهمیت بیشتری داده می شود.

2) معرفت شناسی: معرفت شناسی علمی است که درباره ماهیت و ساختار معرفت انسان بحث می کند و مسائل مهمی چون رابطه ذهن با خارج (علم با معلوم)، ابزار و منابع شناخت، قلمرو و محدوده علمی بشر و... را مورد کاوش قرار می دهد. بدیهی است متکلم دینی که برای شریعت اصالت قائل است و نیز با معرفتهای اصیل و صحیح در شناخت دین باور دارد، پیش از هر چیز باید موضع خود را در قبال مسائل یاد شده بر پایه بحث علمی و برهانی روشن سازد و به اشکالهای مطرح شد در این باب پاسخ دهد. بدین جهت در سیره متکلمان سلف بوضوح مشاهده می کنیم که آنان گذشته از توجه به علم منطق، مباحث معرفت شناسی را نیز از نظر دور نداشته و غالبا در مقدمه کتب کلامی خود مباحث را در این باره مطرح کرده اند.

3) فلسفه اولی: بیشتر مباحث فلسفه اولی نیز در مقایسه با علم کلام نقش مقدمه و مفتاح را دارد و بدون آشنایی با آنها نمی توان از عهده ایفای رسالتهای کلامی برآمد. مسائل کلی مربوط به هستی شناسی نظیر اصالت وجود و تشکیک در حقیقت وجود در مسائلی چون وجوب و امکان، علت و معلول، حدوث و قدم، قوه و فعل و ... از این قبیل اند.

بهره گیری از مباحث فلسفی به عنوان مقدمه، در علم کلام سابقه ای طولانی دارد. نمای مختصری از آن را در کتاب الیاقوت تالیف ابو اسحاق ابراهیم بن نوبخت (از متکلمان شیعی قرن چهارم هجری) می توان مشاهده کرد و نمای کاملتر آن را خواجه نصیر طوسی در کتاب تجرید العقائد ترسیم کرده است و پس از او سایر متکلمان اسلامی - اعم از شیعه و اهل سنت - از این روش پیروی کرده اند.

4) درآمد علم کلام: علم کلام بسان دیگر علوم برای خود موضوع و غایت و روش بحث دارد، چنانکه با پاره ای از علوم (اعم از دینی و غیر دینی) دارای نوعی ارتباط است و بحثهای مربوط به درآمد علم کلام، ماهیت، رسالت و جایگاه ویژه این علم را بیان می کند.

5) تاریخ و تطور علم کلام: علم کلام در بستر تاریخ اسلامی تطوراتی داشته و مسائل نوی در آن مطرح شده است آشنایی با این مجموعه مسائل و بررسی آنها نیز برای متکلم ضروری است. بحث دیگری نیز که به گونه ای به تاریخ شناسی علم کلام مربوط می شود، بررسی ریشه های نهضت احیای فکر دینی در جهان اسلام است، یعنی آشنایی با واکنشهای متفکران اسلامی در برابر تهاجم فکری، فرهنگی و سیاسی غرب و پیدایش نهضت احیای فکر دینی.

6) مکتبها و فرقه های کلامی در دنیای اسلام: در دنیای اسلام مکتبها و فرقه های کلامی مختلف پدید آمده است که برخی منقرض شده و برخی همچنان دارای حیات علمی و اجتماعی هستند. امامیه، معتزله، اشعریه و ماتریدیه از مهمترین مکاتب کلامی، و زیدیه، اسماعیلیه، خوارج (خصوصا اباضیه) وهابیه و غلات از جمله فرقه های کلامی اند که آشنایی با آنها برای متکلم ضروری است.

7) مکتبها و مذاهب غیر اسلامی: گذشته از مکاتب و فرق اسلامی، مکتبها و مذاهب عقیدتی و دینی دیگری نیز در جهان وجود دارد که آشنایی با تاریخ و عقاید آنها برای متکلم دینی لازم است.

8) مسائل رایج علم کلام: محور مسائل علم کلام را، توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تشکیل می دهد. رشته تخصصی کلام در دو مقطع به این موضوع می پردازد، در مقطع نخست به صورت فشرده و در مقطع دوم به صورت مبسوط. متن درسی و مقطع تدریس آن به طور مشخص در فصلهای بعدی بیان خواهد شد.

9) مسائل جدید علم کلام: اخیرا برخی از دانشمندان غربی در زمینه عقاید دینی اشکالها و شبهه هایی مطرح کرده اند. بدیهی است پاسخگویی به این اشکالها، قبل از هر چیز به شناخت ماهیت اشکال و مبادی آن نیاز دارد، تا بتوان با بهره گیری از مبانی فلسفی و کلامی به آنها پاسخ گفت.

مهمترین بحثهای این بخش مباحثی است که تحت عنوان فلسفه دین مطرح گردیده است. بررسی و تحلیل این نوع مسائل - که می توان آنها را به عنوان مسائل جدید کلامی نامید - از مواد دیگر برنامه آموزشی رشته تخصصی علم کلام است.

10) اصول و قواعد کلامی: مباحث کلامی دو گونه اند: برخی از آنها دایره ای محدود دارند و مختص به یک یا دو بابند چون مسائل مربوط به عینیت و زیادت صفات خدا، رؤیت خدا، اعجاز، عصمت پیامبر و امام، امکان و ضرورت معاد و ... این نوع از مباحث تحت عنوان مسائل کلامی جای دارند.

نوع دوم مباحثی است که دایره ای وسیع دارند و در ابواب مختلف مورد استناد قرار می گیرند، مانند بحث حسن و قبح عقلی، لطف و اصلح، عدل و حکمت و اصل فطرت... از این مباثح می توان به عنوان اصول و قواعد کلامی نام برد.

اهمیت این نوع مباحث بررسیهای عمیق و گسترده ای را می طلبد که در گنجایش متون کلامی کلاسیک نیست. بدین جهت یکی از مواد آموزشی رشته تخصصی بحث درباره اصول و قواعد کلامی است.

11) مسائل ویژه کلامی: پاره ای از مسائل کلامی ویژگی خاصی دارند که بحثهای ویژه ای را طلب می کنند، مانند مساله امامت، شرک، بدعت، نقد آیین وهابیت، مساله ایمان و کفر، تقیه، بداء و .... بدین منظور مسائل ویژه کلامی به عنوان ماده ای جداگانه در نظر گرفته شده است تا این گونه مسائل به نحو جامعتر و عمیقتری بررسی گردند و در حقیقت این کار نوعی تخصص در تخصص است.

12) الهیات در قرآن و حدیث: مباحث الهیات در قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السلام جایگاه ویژه ای دارد که با نگرش گسترده و عمیق مورد بحث قرار گرفته است. گرچه در طول برنامه به صورت گذرا بخشهایی از این مباحث به مناسبتهای گوناگون مطرح می گردند، ولی آشنایی عمیقتر با آن نیازمند بررسیهای ویژه است.

بدین منظور این ماده به صورت بخش خاصی تدریس می شود.

13) روش تحقیق و نگارش: آشنایی با روش تحقیق و نگارش ابزار لازم برای متکلم دینی است. زیرا او برای دستیابی به آراء و اندیشه های دیگران و بهره گیری از منابع و مآخذ کلامی، باید روش تحقیق را بداند همان گونه که آشنایی با نویسندگی او را در عرضه افکار و اندیشه های خود با ابزار نیرومند قلم یاری می دهد.

نمودار مواد، ساعات، واحدهای درسی

براساس تجربه به دست آمده، پس از گذشت سه سال از اجرای برنامه های آموزشی رشته تخصصی و با استفاده از آرای صاحب نظران، برای هر یک از مواد یاد شده ساعات و واحدهایی برابر نمودار زیر در نظر گرفته شده است.

ماده درسی/ ساعات/ معادل تقریبی

منطق/50/3

معرفت شناسی/50/3

مدخل علم کلام/12/1

تاریخ و تطور علم کلام 25/1

روش تحقیق و نگارش /12/1

کلام مختصر/50/3

کلام مبسوط/125/8

مسائل جدید کلامی/75/5

مسائل رایج کلامی/50/3

اصول و قواعد کلامی/50/3

مکتبها و فرقه های کلامی در اسلام/25/2

مکتبها و فرقه های غیر اسلامی/50/3

فلسفه اولی + الهیات فلسفی/325/22

الهیات در قرآن و حدیث/75/5

تذکر: 1) از مجموع 325 ساعت که مربوط به فلسفه و الهیات فلسفی است آنچه به فلسفه صرف اختصاص دارد حدود 200 ساعت و بقیه مربوط به الهیات است.

2) از ساعات باقی مانده برای کارهای تحقیقی استفاده می شود.

ج) عناوین کلی مباحث (سرفصلها) عناوین کلی مباحث و سرفصلهای مربوط به هر یک از موارد درسی مذکور از این قرار است:

سرفصلهای منطق

1) نوع استدلال مباشری،

2) انواع استدلال غیر مباشری،

3) صناعات خمس.

سرفصلهای معرفت شناسی

الف) تعریف و اقسام معرفت،

ب) رابطه ذهن با خارج (علم با معلوم)،

ج) ارزش شناخت از دیدگاه مکتبهای مختلف،

د) ادوات و روشهای شناخت،

ه) شرایط و موانع شناخت،

و) ملاک حقیقت در باب معرفت،

ز) حدود و قلمرو شناخت،

ح) نقش معقولات ثانویه در شناخت،

ط) مبانی استقراء در فلسفه علم.

سرفصلهای فلسفه

الف) احکام کلی وجود،

ب) وجود مستقل و رابط،

ج) وجوب و امکان،

احکام کلی ماهیت،

ه) وحدت و کثرت،

و) علت و معلول،

ز) قوه و فعل،

ح) قدم و حدوث،

ط) معرفة النفس فلسفه،

ی) نمط هشتم و نهم و دهم اشارات،

ک) الهیات فلسفی (مباحث ذات و صفات)

سرفصلهای درآمد علم کلام

الف) تعریف علم کلام،

ب) موضوع علم کلام،

ج) اهداف و غایات علم کلام،

د) روشهای بحث در علم کلام،

ه) رابطه علم کلام با علوم دیگر،

و) تشابه و تمایز فلسفه با علم کلام،

ز) قلمرو بحثهای کلامی.

سرفصلهای تاریخ و تطور علم کلام

الف) کلام در عصر رسالت،

ب) کلام در عصر خلفا

ج) کلام در عصر امویان،

د) کلام در عصر عباسیان، (تا آغاز عصر غیبت)

ه) کلام اسلامی در عصر غیبت صغری،

و) کلام اسلامی از عصر شیخ مفید تا عصر خواجه طوسی.

ز) کلام اسلامی از عصر خواجه تا روزگار معاصر

سرفصلهای مکتبها و فرقه های کلامی در اسلام

1) مکتبهای کلامی

الف) امامیه،

ب) معتزله،

ج) اشعریه،

د) ماتریدیه.

2) فرقه های کلامی

الف) خوارج،

ب) مرجئه،

ج) زیدیه،

د) جهمیه،

ه) کرامیه،

و) اسماعیلیه،

ز) غلات،

ح) وهابیه،

ط) اهل حق.

مکتبها و فرقه های غیر اسلامی

الف) مکتب ماتریالیسم،

ب) مکتب اگزیستانسیالیسم،

ج) مذهب یهود و مسیحیت،

د) آیین صابئین،

ه) بابیت، بهائیت و قادیانی گری،

و) آیینهای مختلف هندی،

ز) آیینهای چینی و...

سرفصلهای مسائل رایج علم کلام

این سرفصلها در واقع همان ابواب و فصولی است که در متون کلامی مطرح گردیده و مشتمل بر بخشهای زیر است:

1) توحید و صفات،

2) عدل و حکمت الهی،

3) نبوت عامه و خاصه

4) امامت،

5) معاد.

سرفصلهای مسائل جدید کلامی

1) تعریف دین

2) منشا دین

الف) بررسی دیدگاه فیلسوفان مخالف دینی،

ب) بررسی دیدگاه فیلسوفان طرفدار دین.

3) ابعاد و رسالت دین

4) رابطه علم و دین

الف) تفاهم،

ب) تعارض،

5) زبان دین

6) ثبات و تغیر در معرفتهای دینی

7) بررسی برهانهای هشتگانه اثبات وجود خدا و پاسخ به شبهه های مطرح شده در این باره

الف) برهان وجودی یا وجود شناختی،

ب) برهان وجوب و امکان یا جهان شناختی،

ج) برهان اتقان صنع یا غایت شناختی،

د) براهین درجات کمالی،

ه) برهان از راه حوادث و تجارب خاص،

و) برهانهای اخلاقی،

ز) برهان اجماع عام یا فطرت،

ح) براهین احتمالات.

سرفصلهای اصولی و قواعد کلامی

1) حسن و قبح عقلی

الف) تاریخ و انگیزه طرح مساله،

ب) عقل نظری و عقل عملی،

ج) طرفداران و مخالفان،

د) کاربردها و ملاکهای حسن و قبح،

ه) دلایل طرفداران و مخالفان،

و) حسن و قبح در قرآن و حدیث،

ز) حسن و قبح از دیدگاه علامه طباطبائی.

2) قاعده لطف

الف) تعریف و اقسام لطف،

ب) شرایط لطف،

ج) طرفداران و مخالفان،

د) دلایل عقلی و نقلی لطف،

ه) مصادیق و نتایج قاعده لطف،

و) لطف در منابع دینی.

3) عدل و حکمت

الف) تعریف عدل،

ب) مظاهر کلی عدل،

ج) رابطه عدل و حکمت،

د) تاریخ و انگیزه طرح عدل در کلام،

ه) براهین عدل الهی،

و) مشکل شرور و راه حل آن،

ز) نتایج عدل الهی در علم کلام.

4) اصل فطرت

الف) فطرت در لغت و اصطلاح،

ب) فرق فطرت و غریزه،

ج) فطریات ادراکی و معرفتی،

د) فطریات احساسی و گرایش،

ه) نشانه ها و دلایل فطریات،

و) فطریات و خداشناسی،

ز) فطرت و شریعت،

ح) فطرت و اخلاق.

5) اصل اختیار

الف) براهین مختار بودن انسان،

ب) تفسیر اختیار در مکتب معتزله (تفویض)،

ج) تفسیر اختیار در مکتب اشاعره (کسب)،

د) تفسیر اختیار در مکتب اهل بیت (امر بین الامرین) .

سرفصلهای مسائل ویژه کلامی

1) علم غیب و عصمت،

2) معجزه و کرامت،

3) خاتمیت و پویایی شریعت،

4) تقیه و بداء،

5) مساله امامت،

6) شرک و بدعت،

7) ایمان و کفر، و ...

سرفصلهای الهیات در قرآن و حدیث

الف) الهیات در قرآن کریم

1) شیوه بحثهای قرآنی پیرامون الهیات،

2) قرآن و وجود خدا، 3) قرآن و صفات خدا،

4) توحید و شرک در قرآن،

5) قرآن و انسان،

آزادی و مسؤولیت،

دین و شریعت،

پیامبری و امامت،

معجزه و کرامت،

علم غیب و عصمت،

هدایت و ضلالت،

سعادت و شقاوت

6) معاد در قرآن.

ب) الهیات در احادیث اسلامی

1) شیوه بحث درباره الهیات در روایات،

2) راههای شناخت خدا،

3) توحید و شرک،

4) تشبیه و تنزیه،

5) قضا و قدر،

6) جبر و تفویض،

7) امر بین الامرین،

8) کلام و رؤیت خدا،

9) قدرت و استطاعت،

10) ابتلاء و اختبار،

11) سعادت و شقاوت یا خیر و شر،

12) ایمان و کفر،

13) عفو و شفاعت

14) غلو و غالیان.

د) متون درسی

دست یابی به اهداف ویژه رشته تخصصی علم کلام نیازمند تدوین متون درسی مناسب است. در پاره ای از مواد این کار انجام گرفته است و در پاره ای دیگر نیز اقدام خواهد شد. هم اکنون متون و جزوه هایی برای مواد درسی مختلف به شرح زیر مورد استفاده واقع می شود:

1) منطق

در این مورد متنی با عنوان مناهج الاستدلال تدوین شده است، نکات عمده ای که در این کتاب مورد توجه قرار گرفت عبارت است از:

1) از آنجا که کاربردی ترین مباحث منطق در علم کلام، مباحث مربوط به روشهای استدلال است، در این کتاب فقط به این مباحث پرداخته شده است.

2) قسمتهایی از مباحث مربوط به قیاس که در کتابهای متاخرین نیامده و آشنایی با آنها مفید است، تحت عنوان ملحقات قیاس مطرح شده است.

3) به مباحث مربوط به صناعات خمس - به ویژه برهان، جدل و مغالطه - اهمیت بیشتری داده شده است.

4) برای آنکه طلاب با متون قدیم و معتبر منطق آشنا شوند، در هر بخش گزیده هایی از عبارات آن کتابها به گونه ای که - حتی المقدور - به یکنواختی مباحث کتاب لطمه نزند، آورده شده است.

5) نشانی دقیق منابع و مآخذ در پای صفحات ذکر شده تا مراجعه به آنها آسان گردد. تذکر: 1) موارد اختلاف بین منطق قدیم و جدید از طریق جزوه ضمیمه انجام می گیرد.

2) به منظور تقویت پایه منطقی محصلان و محققان رشته تخصصی در زمینه منطق، کتاب منطق مرحوم مظفر نیز به عنوان متن جانبی مورد استفاده قرار می گیرد.

2) معرفت شناسی

تلخیص کتاب نظریة المعرفة تالیف آیة الله سبحانی برای بحث معرفت شناسی در نظر گرفته شده است. این کتاب از دوازده فصل تشکیل شده و مشتمل بر بحثهایی درباره علم و معرفت از دیدگاه فلاسفه قدیم و دید است. علاوه بر بحثهای کتاب مزبور، بحثهای جدیدتر در این باره نیز مورد توجه قرار دارد، و کتابهای: اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد اول و دوم) و فلسفتنا (بخش عرفت شناسی و مباحث شناخت مرحوم استاد شهید آیة الله مطهری و الاسس المنطقیة للاستقراء به عنوان متون جانبی و تکمیلی مورد استفاده واقعه می شود.

3) فلسفه اولی.

در این باره نخست کتاب نهایة الحکمة و پس از آن بحثهایی از اشارات (نمطهای هشتم، نهم، دهم) و اسفار (جلد ششم و هفتم) و شرح منظومه حکیم سبزواری (مبحث نفس) تدریس می شود.

تدریس این مجموعه ضمن اینکه آگاهیهای لازم در بحثهای مهم فلسفی را - که هر یک به گونه ای در مباحث کلامی مؤثر و راه گشاست - به طلاب می دهد آنان را با متون مختلف نیز آشنا می کند.

4) درآمد علم کلام

جزوه ای تحت عنوان المدخل فی علم الکلام تدوین گردیده که مورد استفاده است و در کنار آن مقدمه چند کتاب معتبر که به این موضوع پرداخته اند نیز در نظر گرفته شده است که عبارتند از: 1) مقدمه المواقف فی علم الکلام از قاضی عضد الدین ایجی، 2) مقدمه شرح المقاصد از سعد الدین تفتازانی، 3) مقدمه شوارق الالهام از محقق لاهیجی، 4) مقدمه گوهر مراد از همو.

5) تاریخ و تطور علم کلام

در این مورد جزوه ای تحت عنوان بحوث فی تاریخ الکلام الاسلامی تنظیم گردیده، تدریس می شود.

6) مکتبها و فرقه های کلامی

اگر چه مباحث مربوط به این عنوان در کتب ملل و نحل به صورت پراکنده وجود دارد ولی تدوین یک متن منسجم و فشرده در این باره لازم است که در بخشهای عمده آن می توان از تلخیص ملل و نحل نوشته آیة الله سبحانی بهره گرفت و در کتابهای: مقالات الاسلامیین از اشعری، الفرق بین الفرق از بغدادی، ملل و نحل از شهرستانی و جزوه هایی که به وسیله استاد مربوط به تنظیم می شود به عنوان متون جانبی و تکمیلی استفاده می شود.

7) مکتبها و مذاهب غیر اسلامی

درباره ماتریالیسم کتابهای مناسب و متعدد موجود است که کتاب الله خالق الکون (بخش مربوط به ماتریالیسم دیالکتیک (ص 428- 637) به عنوان متن اصلی انتخاب شده و کتابهای: فلسفتنا و نقدی بر مارکسیسم و اصول فلسفه و روش رئالیسم (ج 4، مقاله قوه و فعل) به عنوان متون جانبی و تکمیلی در نظر گرفته شده اند. و در مورد سایر مکتبها از کتابهای تاریخ فلسفه و تاریخ ادیان و کتاب فلسفه معاصر تالیف کاپلستون و تاریخ ادیان تالیف جان، بیناس ترجمه علی اصغر حکمت و رساله در تاریخ ادیان نوشته میرچا الیاده، ترجمه جلال ستاری و دایرة المعارفها و نیز جزوه های تنظیمی به وسیله استاد مربوط استفاده می شود.

8) مسائل رایج علم کلام

همان گونه که در بخش مواد درسی گذشت، مسائل رایج علم کلام در دو مقطع مختصر و مبسوط تدریس می شود. متن درسی مقطع نخست تلخیص کتاب قواعد المرام تالیف ابن میثم بحرانی است و کتاب قواعد العقائد محقق طوسی نیز به عنوان متن جانبی در نظر گرفته شده است. و در مقطع دوم از متون کلامی زیر استفاده می شود:

کشف المراد، گوهر مراد، شرح المواقف، شوارق الالهام، شرح العقائد النفسیة، شرح تجرید قوشجی.

بدین صورت که کتاب کشف المراد متن درسی درجه اول قرار گرفته و تمام مطالب مقاصد سوم تا ششم آن تدریس می شود. و نیز بخشهایی از متون دیگر به دلیل اهمیت بحث یا پیچیدگی آن در کلاس مورد بررسی قرار می گیرد و مطالعه موارد دیگر به محصلان واگذار می شود.

9) مسائل جدید علم کلام

در این باره متن جامع و مناسبی در اختیار نیست و کتابهای خدا در فلسفه غرب و علم و دین اریان باریور به عنوان متون اصلی مورد استفاده قرار می گیرد و از کتابهای فلسفی دین نوشته جانهیک و فلسفه دین جان هاسپرز و جزوه های تنظیمی توسط استاد مربوط به عنوان متون جانبی و تکمیلی استفاده می شود.

10) اصول و قواعد کلامی

در این مورد از مجموعه ای که تحت عنوان القواعد الکلامیة تنظیم گردیده به عنوان متن درسی استفاده می شود. و کتابهایی مانند عدل الهی، حسن و قبح عقلی، فطرت، سرمایه، ایمان و دیگر ماخذ کلامی به عنوان متون جانبی بهره گرفته می شود.

11) مسائل ویژه کلامی

در مورد برخی از مسائل ویژه کلامی متون مناسبی موجود است، مانند کتاب التوحید و الشرک و فی ظل اصول الاسلام و بحوث فی الملل و النحل (جلد 4 و 6) که مورد استفاده و در پاره ای از مسائل از جزوه تنظیمی توسط استاد مربوط استفاده می شود.

12) الهیات در قرآن و حدیث

مآخذ اصلی در مورد الهیات قرآن تفسیر المیزان و مفاهیم القرآن است و از سایر تفاسیر نیز بتناسب استفاده می شود. و در مورد الهیات حدیث جزوه ای تحت عنوان الالهیات فی مدرسة اهل البیت علیهم السلام با مراجعه به اصول کافی، توحید صدوق، احتجاج طبرسی، نهج البلاغه، بحار الانوار و نیز شروح کتابهای روایی تنظیم گردیده که تدریس می شود.

13) روش تحقیق و نگارش

در این باره جزوه ای که به وسیله استاد مربوط تنظیم شده مورد استفاده است و به کتابهایی که در خصوص این موضع نگارش یافته ارجاع داده می شود.

ه) برنامه اجرایی هر سال تحصیلی

سال اول

ماده درسی/متن اصلی/متن جانبی/ساعات در هفته/مجموع ساعات

کلام مختصر / تلخیص قواعد المرام/قواعد العقائد/2/50

منطق/مناهج الاستدلال/ المنطق (ج 2 و 3) /2/50

معرفت شناسی/بحوث فی نظریة المعرفة/اصول فلسفه و روش رئالیسم (ج 1 و 2)، /2/50 فلسفتنا (بخش نظریة المعرفة)، شناخت از مرحوم مطهری، الاسس المنطقیة للاستقراء، شناخت در فلسفه اسلامی./2/50

فلسفه/نهایة الحکمة/4/100

مدخل علم کلام/المدخل فی علم الکلام/ مقدمه کتابهای: المواقف فی علم الکلام، شرح المقاصد، شوارق الالهام، گوهر مراد./1/25

///11/275

سال دوم

ماده درسی/ متن اصلی/ متن جانبی/ ساعات در هفته / مجموع ساعات

کلام مبسوط/ کشف المراد/ بخش الهیات المواقف و شرح آن، بخش الهیات شرح تجرید قوشجی، بخش الهایت شوارق الالهام، بخش الهیات گوهر مراد، الالهیات 1- 4./3/75

قواعد کلامی/ القواعد الکلامیة/حسن و قبح عقلی، عدل الهی، فطرت، سرمایه ایمان، گوهر مراد / 1 / 25

فلسفه/ نهایة الحکمة//4/100

روش تحقیق و نویسندگی آشنایی با منابع کلامی/جزوه استاد //1/25

مذاهب و فرق کلامی در دنیای اسلام / تلخیص بحوث فی الملل و النحل/ مقالات الاسلامیین از اشعری، الفرق بین الفرق از بغدادی، الملل و النحل از شهرستانی، فرق الشیعه از نوبختی./ 1/25

///10/250

سال سوم

ماده درسی/ متن اصلی/ متن جانبی / ساعات در هفته /مجموع ساعات

کلام مبسوط / کشف المراد / کتابهایی که قبلا نام برده شد/ 2/ 50

تاریخ و تطور علم کلام / بحوث فی تاریخ الکلام الاسلامی / کتب ملل و نحل و تاریخ / 1/ 25

فلسفه/شرح اشارات (نمطهای 8، 9، 10//2/50

فرق و مذاهب غیر اسلامی یهود و مسیحیت و .../ جزوه استاد / تاریخ ادیان، اسلام و عقائد و آراء بشری، التوحید و التثلیث، مصقل صفا، کتب ملل و نحل./2/50

مسائل جدید کلامی/ خدا در فلسفه غرب، علم و دین. / فلسفه دین از جان هیک، فلسفه دین از جان هاسپرز، جزوه استاد. / 3/75

///10/250

سال چهارم

ماده درسی/ متن اصلی/ متن جانبی / ساعات در هفته / مجموع ساعات

الهیات فلسفه / اسفار (ج 6 و 7) / شرح حکمة الاشراق (الانوار الالهیة، المقالة 1 تا 3)، شرح الهدایة الاثیریة (القسم الثالث من الالهیات)، اسرار الحکم (بابهای 1 تا 3) ./2/50

ماتریالیسم دیالکتیک/الله خالق الکون (ص468- 637) /فلسفتنا، نقدی بر مارکسیسم، اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد 4)، جزوه استاد 2/50

الهیات در قرآن/ المیزان، مفاهیم القرآن./تفسیر الکبیر از فخر رازی، مجمع البیان از طبرسی، المنار از عبده./3/37/ در نیم سال اول

الهیات در حدیث/الالهیات فی مدرسة اهل البیت علیهم السلام/ شرح اصول کافی از صدر المتالهین، الوافی از فیض کاشانی (ج 1)، مرآة العقول (بخش عقاید)، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید./3 در نیم سال دوم/50

مسائل ویژه کلامی / کتابها، رساله ها و مقاله های مناسب با هر موضوع مانند التوحید و الشرک و البدعة و البداء و .../متون کلامی، تفسیری، روایی، تاریخی (بخشهای مربوط به موضوع) مانند: صحاح سته اهل سنت، بحار الانوار، الغدیر و ..../2/50

فلسفه/ شرح منظومه (مبحث نفس) /جلد هشتم اسفار، مبحث نفس اشارات، اسرار الحکم (باب چهارم)، شرح الهدایه (مبحث نفس./1/25

///10/249