در
یاداشت پیشین شرح دقیقی از حالات انسان غافل ارائه شد. از این رو لازم است تا الزامات و نحوه ورود به عالم یقظه بیان شود. مطلب ارائه شده در امر غفلت برگرفته از نسخه فارسی کتاب «سلسله دروس سیر و سلوک» تالیف آیت‌الله غروی‌علیاری است که متاسفانه در این کتاب چگونگی خروج از ظلمت غفلت و نحوه ورود به عالم نور یا همان یقظه به طور دقیق مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و جزئیات مورد نظر صرفا در نسخه انگلیسی با نام (Lessons of Mysticism in the Shia School ofIslam) شرح داده شده است.
در بخش مقدمه جلد اول این اثر عرفانی اسلامی سوالی مطرح شده و آن این است که چه کسانی می‌توانند به وادی سلوک وارد شوند؟ در ادامه به بررسی نظرات مختلف مطرح شده در این زمینه می‌پردازیم.
در پاسخ به این پرسش که «چه کسانی می‌توانند به وادی سلوک وارد شوند؟» مباحث متنوعی ارائه شده است نخست، افرادی که به وادی سیر و سلوک معنوی قرار می‌گیرند از نوعی استعداد ذاتی و درونی برخوردار هستند؛ از این رو افراد ندرتاً می‌توانند در مسیر خود سازی قرار بگیرند.
دومین نظریه بیان می‌کند که برخی از افراد با ایمان به واسطه مداومت و استمرار عبادات از توفیقات خاص الهی بهره‌مند شده‌اند در ادامه می‌توانند به وادی اسرار و سلوک قدم بگذارند.
سومین دیدگاه نیز این است که برخی از افراد زندگی منحصر به فردی دارند و برخی حوادث و رخ دادهای زندگی آنها به گونه‌ای ازعالم غفلت و ظلمت خارج و در ادامه آنها را به وادی سلوک و خود سازی متمایل می‌کند.
پاسخ‌های ارائه شده آمیزه‌ای از دیدگاه‌های صحیح و غلط است برای مثال در تحلیل دیدگاه اول باید بگوییم که بدون شک فردی که در مسیر خودسازی گام برمی‌دارد با توجه به دشواری‌های این مسیر فرد باید سختی‌های راه را تحمل کرده و مشکلات و موانع موجود را یکی پس از دیگری پشت سر بگذارد. از این رو می‌توان گفت افراد طی این مسیر به نوعی استعداد خاص برای مقابله با دشواری‌های مسیر رو به رو هستند در نقطه مقابل اینجا استعدادهای معنوی انسان با استعدادهای فیزیکی آنها کاملا متفاوت است به طور مثال یکی از ویژگی‌ها استعدادهای معنوی این است که در صورت فقدان آن می‌توان استعداد مورد نیاز را ایجاد نمایند. به بیان دیگر شخص با نیروی اراده و برخی مراقبت‌ها می‌تواند کلیه استعدادهای مورد نیاز را در خود به وجود آورد لذا نمی‌توان شرط قرار گرفتن در مسیر سیر و سلوک را صرفا برخورداری از استعدادهای لازم دانست.
در بررسی دیدگاه دوم باید اشاره کرد که جمع کثیری از مردم به طور مداوم و پیوسته واجبات دینی خود را به بهترین نحو انجام داده و همچنین در برگزاری مراسم مذهبی و حضور در مساجد نقشی بسیار قابل ملاحظه را ایفا می‌کنند. بدون شک انجام صحیح تکالیف دینی بخشی جدایی ناپذیر از سیر معنوی محسوب می‌شود اما باید توجه داشت که این امور بخشی از وظایف تعیین شده از سوی خداوند متعال برای انسان است و صرفا انجام آن برای نیل به کمال کافی نمی باشد. به منظور ایجاد درک کاملی از موضوع باید اشاره کرد که اگر انجام عبادات روزانه و واجبات دینی برای رسیدن به کمال مکفی بود امروز جمع کثیری از افراد باید به مقامات الهی نائل می‌شدند.
در بررسی دیدگاه سوم نیز باید اشاره شود که حکمت‌های الهی نهفته در برخی از وقایع می‌تواند انسان را از حالت غفلت نجات داده و در ادامه به وادی سلوک و سیر معنوی هدایت کند. توجه داشته باشیم که یکی از صفات خداوند متعال عدل است در اینجا عدل الهی سبب می‌شود تا باری تعالی بندگان خود را به طور یکسان از فرصت‌های مورد نیاز برای نیل به کمال بهره‌مند سازد وقایع مورد نظر در طول زندگی به طور مداوم برای افراد بروز می‌کنند تا اشخاص مورد نظر از خواب غفلت بیدار شده و در مسیر خودسازی قرار بگیرداما متاسفانه از آنجا که عموم ما بندگان خدا همواره در غفلتیم قلب ما حقیقت وقایع و رخ دادها را به درستی درک نکرده است.
آغاز سیر معنوی و ورود به وادی سلوکبنا بر آنچه عموم عرفای اسلام بر آن تاکید داشته‌اند سیر معنوی و کلید ورود به وادی سلوک پرهیز از گناه است. علاقه‌مندان مباحث عرفان اسلامی در عصر حاضر این گفته را پیش از این بارها از زبان عارف کامل «آیت‌الله‌العظمی بهجت» شنیده‌اند که گویا این بیان خود یکی از مهم‌ترین نصایح استاد ایشان «علامه سید علی آقا قاضی» (معروف به شیخ العارفین) به وی بوده است. انسان خود به خوبی می‌داند چه می‌کند و هیچ کس نیست که از اعمال قبیح خود و آثار مخرب آن در زندگی به طور کامل بی خبر باشد. آیت الله بهجت روزی گفتند:
«اشکال ما در این است که خود را اصلاح نکردیم، نمی‌کنیم و نخواهیم کرد. حاضر به اصلاح خود نیسیتم. اگر انسان خودش به اصلاح خود اقدام می‌کرد، دیگر به این بلایا مبتلا نمی‌شد. انسان میل دارد هر چه می‌خواهد انجام دهد اما از دید او دیگران حق انجام هر کاری را در قبال او ندارند. انسان می‌خواهد هر زمان خواست دروغ بگوید، اما دیگران حق ندارند به او دروغ بگویند. انسان اگر تصمیم به اصلاح خود بگیرد در ادامه، خدا کافیست. ای انسان چرا در خلوت خود هر چه می‌خواهی می‌کنی؟ با خدا بساز تا خدا نیز کار ساز تو باشد».
آغاز سیر معنوی و ورود به وادی سلوک از منظر قرآنبه عنوان یک نتیجه کلی باید بگوییم که سیر معنوی انسان از یک انتخاب آغاز می‌شود. انسان باید به طور قلبی مسیر خودسازی را برای ادامه زندگی خود برگزیند. در گام بعدی باید با ترک گناه و آنچه از معاصی بدان علم دارد عملا اثبات کند. از این رو در گام بعدی هدایت الهی نیز شامل او خواهد شد، لذا راه ورود به «عالم یقظه» تدریجا بر وی نمایان می‌شود در اینجا به منظور اثبات اهمیت انتخاب به عنوان گام اول برای آغاز سیر معنوی می‌توان به آیات 256 و 257 از سوره مبارکه بقره اشاره کنیم. خداوند متعال در این آیات خطاب به بندگان خود می فرمایند:« لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ: در دین هیچ اجبارى نیست و راه از بیراهه بخوبى آشکار شده است پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد به یقین به دستاویزى استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست»(بقره/256)
«الّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ: خداوند سرور کسانى است که ایمان آوردهاند آنان را از تاریکی‌ها به سوى روشنایى به در مىبرد ولی کسانى که کفر ورزیدهاند سرورانشان همان طاغوتند که آنان را از روشنایى به سوى تاریکی‌ها به در مىبرند. آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانند»(بقره/257)
در آیات فوق کاملا روشن است که انسان بدون هیچ اجباری از حق تصمیم‌گیری برخوردار است و در ادامه عواقب ناشی از انتخاب‌ها نیز بر عهده خود او می‌باشد. اگر انسان به اختیار راه حق را برگزیند، خداوند هادی وی خواهد بود و آن را از ظلمت غفلت به نور یقظه هدایت خواهد کرد و آنکه راهی جز این را برگزید، در دام شیاطین گرفتار خواهد شد و پایان کارش جز ندامت و عذاب نیست. در یاداشت بعدی امیدواریم تا بتوانیم با مثالی قابل درک جزئیات سیر معنوی انسان از وادی غفلت تا «عالم یقظه» را شرح دهیم.
علی‌رضا خاوری 