اصول سیاست علوی

از روزی که آفتاب عالمتاب علی(ع) از افق کعبه هویدا گشت و بشریت را مژده عدالت و معنویت بخشید، قرن ها می گذرد، اما نیاز بشر به جلوه های جلال و جمال کلام و مرام او پیوسته افزون تر و گسترده تر شده است؛ چرا که علی قصیده بلند آفرینش و گل همیشه پرطراوت بوستان خلقت و چشمه جوشان معنویت و عدالت و خورشید فروزان و حیات بخش سپهر عشق و محبت برای همه عصرها و نسل ...

ابعاد وجودی این برترین آفریده حق پس از حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) با همه کندوکاوها و چندوچون هایی که در طول تاریخ توسط اندیشمندان، حکیمان، عارفان، سخنوران و دانشمندان پیرامون شخصیت این اعجوبه آفرینش صورت گرفته است، هم چنان ناشناخته و مبهم باقی مانده تا جایی که سعدی، شاعر شیرین سخن و حکیم فرزانه پارس، می گوید:

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند جبّار در مناقب او گفته: هل اتی

و ابوعلی سینا، متفکر و فیلسوف بزرگ مشرق زمین، در باب مقایسه او با سایر اصحاب نبی اکرم(ص) به تشبیه می گوید: علی(ع) نسبت به اصحاب مانند «معقول» است نسبت به «محسوس».

یکی از شگفتی های وجودی او که پیوسته موجب حیرت و سرگشتگی غواصان اقیانوس وجود او بوده است، مجمع اضداد بودن این شخصیت بی همانند است. قدرت و رأفت، قاطعیت و گذشت، حاکمیت و عدالت، جنگجویی و عبادت، فرمانروایی و بوترابی پاره ای از خصوصیات و خصلت های به ظاهر متعارض و متضادند که همگی به صورتی تمام در او تجلی یافته اند.

یکی از ویژگی ها و صفات اعجاب انگیز او، درآمیختن اخلاق و سیاست و حاکمیت ارزش های اخلاقی بر منافع سیاسی است؛ دو مقوله ای که بسیاری از سیاستمداران و حکیمان و فیلسوفان بر این باورند که هرگز نمی توان آن ها را هم خانه کرد و سیاست مبتنی بر اخلاق را تحقق بخشید، چرا که به عقیده آنان سیاست اخلاقی عملاً مفهومی تناقض آمیز و پارادوکسیکال است.

اما در عین حال همگان بر این امر اتفاق دارند که اگر سیاست، حاکمیت و قدرت به زیور زیبنده ارزش های اخلاقی و معنوی آراسته شود و حاکمان و قدرتمندان متخلق به اخلاق پسندیده گردند، مدینه فاضله تحقق خواهد یافت و بسیاری از گره های کور بشریت گشوده خواهد گشت.

هرچند در طول تاریخ، گهگاه فرمانروایان و حاکمانی که فضای سیاست را به عطر دل انگیز ارزش های اخلاقی عطرآگین کرده اند، ظهور کرده و چند صباحی منطقه ای از جهان را به زیور فضیلت و کرامت آراسته اند ولی کمتر یافت می شوند کسانی که تئوری های نظری را با راهبردهای عملی همراه کرده و حکمت و حکومت را به هم آمیخته باشند.

بی شک امام علی(ع) در دوره کوتاه خلافت خویش برترین الگوی علمی و عملی را در این زمینه به جهان بشریت ارائه نمود و به روشنی هرچه تمام تر نشان داد که می توان و باید سیاست را به اخلاق آراست و ارزش های انسانی را مهاردار حاکمیت نمود و قدرت را با معنویت پیوند داد.

و این، بزرگ ترین وجه نیاز جامعه بشری در روزگار کنونی به اوست؛ بشری که بیش از جاهلیت های کهن و بدتر از سراسر تاریخ در چنبره جاهلیت مدرن گرفتار آمده و راه های بسیاری را تحت عناوین ایسم های مختلف برای برون رفت از این وضع دشوار تجربه کرده و ناکام و نومید و سرخورده آن ها را به کناری نهاده است.

دراین غوغای جهانِ جنگلی که قدرت زورمداران تعیین کننده ترین عنصر روابط بین الملل است، و در این آشوبکده ظلم و تجاوز و بیداد که قدرت حاصل از علم و تکنولوژی و تکاثر ثروت آن را چهره ای کریه تر و وحشتناک تر و بسیار مخرب تر از گذشته داده است، جامعه بشری بیش از هر زمان دیگر نیازمند «علی» و فریاد رسای او در گوش تاریخ است که:

وَأَشْعِر قَلبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَالْمَحَّبةَ لَهُم، وَاللَّطْفَ بِهِمْ، وَلاتَکُونَنَّ عَلَیْهِم سَبُعا ضارِیا تَغْتَنِمُ اَکْلَهُم، فَإِنَّهُم صِنْفانِ: اِمّا أخٌ لَکَ فِی الدّینِ وامّا نَظیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ.⁽¹⁾

مهربانی با مردم را مرام و عادت خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش و برای آنان چونان درنده ای خونخوار مباش که خوردن آنان را غنیمت دانی؛ زیرا انسان ها از دو حال خارج نیستند: یا همکیش و هم عقیده تواند و یا هم نوع و هم زاد تو.

آری صحنه سیاست، قدرت و چگونگی روابط بین افراد، ملت ها و دولت ها اینک وام خواه مردی است که در گفتار و کردار هر نوع تفکر خودبرتربینی و نژادپرستی و فزون خواهی را نفی می کند و اصول جهان وطنی و برادری و برابری همه ملل و انسان ها را به زیبایی هرچه تمام تر اعلام می دارد. اکنون بشریت محتاج کلام و سیره آن بزرگ پرچمدار عدالت است تا روح معنویت را در کالبد جهان مرده و فسرده از تبعیض و جنگ و نابرابری و تجاوز بدمد و آن را حیاتی مجدّد بخشد.

از منظر امام علی(ع) حکومت نه برای حفظ منافع دولت و طبقه حاکمه، که برای تثبیت فضیلت و معنویت در امت و ایجاد جامعه ای مبتنی بر کرامت انسانی و فضائل اخلاقی است. از آن رو به همین جهت که مردم در منش و رفتار به حاکمان خود شبیه ترند تا به پدرانشان،⁽²⁾ برای اخلاقی بودن جوامع و ملت ها ابتدا باید سیاستمداران و گردانندگان جوامع پای بند اصول اخلاقی و پذیرای ارزش های انسانی باشند؛ حتی اگر به مبدأ و معاد و پاداش و جزای جهان دیگر باورمند نباشند:

فَهَبْ اَنَّهُ لاثَوابَ یُرْجی وَ لاعِقابَ یُتَّقی، أَفَتَزْهَدُونَ فِی مَکارِمِ الاَخْلاقِ.⁽³⁾

گیرم که ثواب و عقابی در کار نباشد، آیا باید از کسب مکارم اخلاقی دریغ ورزید؟!

به همین دلیل امام علی(ع) وظیفه فرمانروایان را بسیار دشوار و خطیر می شمرد به طوری که افراد خاصی با توانایی ها و صلاحیت های معینی حق تصدی آن را دارند. آن حضرت حکومت را امانتی می داند که به حاکم سپرده شده،⁽⁴⁾ تا براساس آن، حقی را به پا دارد و باطلی را نابود سازد.⁽⁵⁾ پس آنان بیش و پیش از هرکسی ملزم به رعایت اصول و ارزش های اخلاقی در تصمیم گیری ها، برنامه ها و تعاملات فردی و اجتماعی خویش و هم چنین در صحنه روابط بین الملل می باشند.

در این مجال کوتاه سعی می شود به اختصار بعضی از اصولی را که آن حضرت در همه حال برای حاکمان و فرمانروایان لازم و غیرقابل گذشت می داند، بیان گردد.

از نظر امام علی(ع) حاکمان و فرمانروایان باید همواره بدین اصول پای بند باشند و تحت هیچ شرایطی از آن چشم نپوشند. چه، زیرپانهادن هریک از این اصول موجب سلب صلاحیت حاکم و فرمانروا گشته و ادامه حکومت و زمامداری وی را با مشکل عدم مشروعیت مواجه خواهد ساخت. آن اصول عبارت اند از:

1. تقوا و پارسایی

در گفتمان مولای متقیان و امام پرهیزکاران تقوا اساسی ترین مفهوم است. در نهج البلاغه واژه تقوا و مشتقات آن از رایج ترین و پرتکرارترین واژه هاست. او تقوا و پارسایی را پیشوا و رهبر اخلاق⁽⁶⁾ معرفی می کند و آن را مرکب راهواری می داند که سوار خویش را به بهشت جاویدان رهنمون می سازد.⁽⁷⁾

آن حضرت در بیانی تقوا و پرهیزکاری زمامداران و مردم را عامل برطرف شدن بسیاری از مشکلات سیاسی و اجتماعی برشمرده و می فرمایند:

کسی که تقوا و پرهیزکاری را برگزیند، سختی ها پس از نزدیک شدن دور گردند، و جریان امور پس از تلخی ها شیرین، و امواج خطر پس از متراکم شدن برطرف، و دشواری ها پس از آسیب ها و رنج ها آسان، و مجد و عظمت از دست رفته چونان قطرات باران فروباریده، رحمت بازداشته الهی بازگشته، و چشمه نعمت های الهی پس از فرونشستن به جوشش آمده، و برکات کاهش یافته فزونی خواهند گرفت.⁽⁸⁾

تقوا و پارسایی از نظر آن حضرت، حصار و بارویی مستحکم و غیرقابل نفوذ است که دارنده خود را در لحظات حساس و خطرآفرین لغزش، از سقوط و تباهی بازمی دارد:

إعْلَمُوا عِبادَاللّهِ أنَّ التَّقوی دارُ حِصْنٍ عَزیز، وَالفُجُورَ دارُ حِصْنٍ ذَلیلٍ لایَمْنَعُ اَهْلَهُ وَلایُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ اِلَیهِ، أَلا وبِالتَّقْوی تُقْطَعُ حُمَةُ الْخَطایا، وَبِالیَقینِ تُدْرَکُ الغایَةُ القُصْوی.⁽⁹⁾

بندگان خدا! بدانید که تقوا دژی محکم و شکست ناپذیر است، و ناپارسایی خانه ای سست و بی بنیاد است که نه ساکنانش را از آسیب نگاهبان است، و نه کسی که بدان پناه برد در امان است. بدانید که با پرهیزکاری می توان ریشه خطاها را برید و با یقین به برترین جایگاه معنوی دست یافت.

2. عدالت و دادگری

یکی از مهم ترین ارزش ها در عرصه سیاست، که بر همه بایدها و نبایدهای حوزه حکومت حاکم است، اصل عدالت اجتماعی و برقراری موازنه صحیح یا به اصطلاح امروزین رشد همه جانبه و متوازن جامعه است.

از نظر زیباترین جلوه عدالت، علی(ع)، تنها اصلی که می تواند تعادل اجتماعی را حفظ نماید و توده ها را راضی نگهدارد، و به جوامع بشری سلامت، امنیت و آرامش بخشد، عدالت ورزی رهبران و حاکمان است. ظلم و جور و تبعیض قادر نیست حتی روح خودِ ستمگر و روح کسانی را که به نفع آنان ستمگری می شود راضی و آرام نگهدارد، تا چه رسد به ستمدیدگان و پایمال شدگان. عدالت بزرگ راهی است عمومی که همه را می تواند در خود بگنجاند، و به مقصد برساند، اما ظلم و جور کوره راهی است که حتی خود ستمگر نیز در آن نمی گنجد و به مقصد نمی رسد.

امام امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب(ع) که خود مظهر عدل الهی در زمین، و بزرگ ترین شهید راه عدالت در طول تاریخ بشریت است و درباره اش گفته اند: «قُتِلَ فِی مِحْرابِ عِبادَتِهِ لِشِدَّةِ عَدْلِه»، رهبران و فرمانروایان عادل را بهترین و محبوب ترین افراد در پیشگاه خداوند متعال و رهبران و زمامداران ستمگر را بدترین و پلیدترین انسان ها در نزد پروردگار⁽¹⁰⁾ معرفی می کند و اجرای عدالت را مایه روشنی چشم زمامداران و فرمانروایان⁽¹¹⁾ می داند و می فرماید:

و اگر خداوند از دانایان پیمان نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگر و گرسنگی ستمدیده هیچ آرام و قرار نگیرند، بی تأمل رشته حکومت را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم و خود را به کناری می کشیدم.⁽¹²⁾

در سیره علوی عدل مایه حیات است⁽¹³⁾ و عدالت زمامدار، موجب حیات مردمان و اصلاح امور و صلاح احوال خلق است.⁽¹⁴⁾

به عقیده آن حضرت با عدل ورزی امور جامعه اصلاح می شود⁽¹⁵⁾ و جامعه ای که عدالت در آن برپا نیست، فاقد حیات انسانی و زندگی معنوی است و حکومتی که عدالت هدف آن نباشد و در راه برقراری عدالت همه جانبه و فراگیر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گام برندارد، در مسیر هلاکت و نابودی است:

جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ الْعَدْلَ قَوامَ الأَنامِ، وَتَنْزیها مِنَ المَظالِمِ وَالآثامِ، وَتَسْنِیَةً لِلاِسْلامِ⁽¹⁶⁾

خدای سبحان عدالت را مایه برپایی انسان ها و ستون زندگانی آن ها، و سبب پاکی از ستمکاری ها و گناهان، و روشنی چراغ اسلام قرار داده است.

3. حق مداری و باطل ستیزی

حق گرایی و ستیز با باطل از اصول مسلّم حاکم بر سیاست علوی است. آن حضرت اصولاً فلسفه حاکم بر سیاست را احیاء حق و إماته باطل می داند و اگر حکومتی در این مسیر نباشد آن را پست ترین و ناچیزترین امور می شمارد.⁽¹⁷⁾

حاکم باید در همه حال دغدغه اقامه حق و نفی باطل را داشته باشد، حتی اگر حق گرایی منافع او را به خطر اندازد و زیانی متوجه وی سازد:

اِنَّ أَفْضَلَ النّاسِ عِنْدَاللّهِ مَنْ کانَ الْعَمَلُ بِالحَقِّ اَحَبُّ اِلَیْهِ وَاِنْ نَقَصَهُ وَکَرَثَهُ مِنَ الْباطِلِ وَإنْ جَرَّ إِلَیْهِ فائِدَةً وَزادَهُ.⁽¹⁸⁾

برترین مردمان نزد پروردگار کسی است که حق به پیش وی دوست داشتنی تر از باطل باشد، هرچند از قدر و منزلت اجتماعی او بکاهد و او را بیازارد و باطل به او سود رساند و بر مرتبت او بیفزاید.

امام علی(ع) در تمام دوران حکومت خویش با این تلقی که حق پیوسته از آنِ قدرتمندان و حاکمان است به شدت مبارزه کرد، و بر حقوق متقابل دولت و ملت پای فشرد و بر ادای حقوق امّت تأکید ورزید:

و بزرگ ترین حق ها که خداوند واجب کرده است، حق دولت بر ملت و حق مردمان برحاکمان است، که خدای سبحان آن را واجب فرمود، و آن را موجب برقراری پیوند آنان و ارجمندی دین ایشان گردانید. پس جامعه نیکو نگردد مگر آن که رهبران و زمامداران نیکو رفتار باشند، و فرمانروایان نیکو رفتار نگردند مگر آن گاه که ملت درستکار باشند. پس آن زمان که مردم حق رهبری را ادا کنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت یابد و راه های دین پدیدار و نشانه های عدالت برقرار و سنت پیامبر(ص) پایدار گردد. پس روزگار مردم اصلاح شود و توده ها به تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس می گردد.⁽¹⁹⁾

او اطاعت مردم از زمامداران را بی قید و شرط و مطلق نمی داند و به آنان تأکید می کند که از هرکس، در هر مرتبه ای، فقط در آن جا که حق است سخن او را بشنوند و از او اطاعت نمایند.⁽²⁰⁾

4. انسان محوری و مردم داری

امام علی(ع) با این که مبنای مشروعیت حکومت را الهی، و حاکم را نماینده خدا که به نحوی از طرف او تعیین شده است می داند، ولی مردم را صاحبان اصلی حکومت شمرده و بر رعایت حقوق، کرامت و حرمت آنان تأکید بسیار می نماید. از همین روی پیوسته حاکمان را از استبداد و زورگویی بازمی دارد⁽²¹⁾ و آنان را به رفق و مدارا با مردم فرامی خواند:

وَلاتَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطاعُ، فَاِنَّ ذلِکَ إدْغالٌ فِی الْقَلْبِ، وَمَنْهَکَةٌ لِلِدّینِ وَتَقَرّبٌ مِنَ الْغِیَرِ.⁽²²⁾

مبادا بگویی من اکنون بر آنان مسلطّم. از من فرمان دادن است و از آنان اطاعت کردن که این عین راه یافتن فساد در دل و خرابی دین و نزدیک شدن تغییر و تحول در قدرت است.

آن بزرگوار پیوسته نمایندگان خویش را به خدمت هرچه تمام تر به مردم و تأمین رفاه و آسایش آنان فرامی خوانْد⁽²³⁾ و از منت گذاشتن بر خلق به خاطر خدمتی که به آن ها نموده اند پرهیز می داد و تأکید می کرد: «فرمانروا نباید کاری را که برای مردم انجام می دهد بزرگ بشمارد».⁽²⁴⁾ او در فرمانی به استانداران و فرمانداران خویش می فرماید:

به شما فرمان می دهم که با مردم تندخو نباشید، به آن ها دروغ نگویید و با توده ها به جهت این که بر آن ها حکومت دارید بی اعتنایی نکنید؛ چرا که مردمان برادران دینی شما و یاران خوبی برای اجرا و برپاداشتن حقوق الهی اند.⁽²⁵⁾

در نگاه امام، مردم سنگ زیرین آسیای حکومت و فرمانروا تنها وکیل، امین و نماینده مردم است و حکومت از نوع خدمتی است که یک امین صالح برای موکل خویش انجام دهد.⁽²⁶⁾ البته بدیهی است که این امانت و وکالت از طرف خداوند متعال نیز باید تنفیذ گردد تا مشروعیت یابد. اعتراف حکومت به حقوق واقعی مردم و احتراز از هر نوع عملی که مشعر بر نفی حق حاکمیت آن ها باشد، از شرایط اولیه جلب رضایت و اطمینان خاطر ملت است.

* * *

این بود بخشی از اصول سیاستِ انسان مدار و اخلاق محور که انسان عصر حاضر بیش از هر زمان دیگری نیازمند تعالیم بلند و گران سنگ آن است؛ خصوصا در عرصه سیاست جهان امروز که حقوق بشر، عدالت، اخلاق و مفاهیمی از این دست به صورت ابزاری برای توجیه ظلم ها، تجاوزها، جنگ ها و نابودی انسان ها و ملت های مظلوم و ستمدیده و بی پناه درآمده است، و به قول میشل روبر،⁽²⁷⁾ وزیر امور خارجه پیشین فرانسه، از آن به عنوان شیوه ای برای جلب افکار عمومی ساده و زود باور استفاده می کنند.⁽²⁸⁾

در چنین شرایطی که همه چیز، از جمله عدالت و اخلاق، در خدمت سیاست و برای پیشبرد منافع سیاسی اقتصادی قدرت ها به کار گرفته می شود، بزرگ ترین پیام امام علی(ع) به سیاستمداران و حاکمان این است که همواره سیاست و قدرت را در خدمت اخلاق و ارزشهای انسانی قرار دهند و از آن برای گسترش محبت، معنویت و فضیلت سود جویند.

در سال 1381 که از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال رفتار علوی اعلام شده است بر مراکز علمی و پژوهشی فرض است که رفتار و سیره آن حضرت را در صحنه های مختلف حیات فردی و جمعی، به ویژه در چگونگی تنظیم روابط حاکمیت و ملت، روابط مراجع قدرت با توده های مردم و هم چنین ارائه اصول اخلاقی انسانی حاکم بر روابط ملل و سیاست کاویده، و متناسب با شرایط و نیازهای زمانه تبیین و ارائه نمایند تا این مشعل فروزان هم چنان راه بشریت را به سوی قله های سعادت و خوشبختی روشن و نورانی نگه دارد.

بر این اساس فصلنامه حوزه و دانشگاه با همکاری تعدادی از اندیشمندان و صاحب نظران مجموعه حاضر را که در خصوص سیره حکومتی آن حضرت می باشد، فراهم نموده است. امید که مقبول لطف و عنایتش آید و علاقه مندان را مفید افتد.

سردبیر

1 . نهج البلاغه، نامه 53.

2 . بحارالانوار، ج87، ص86.

3 . میزان الحکمة، ج3، ص149.

4 . نهج البلاغه، نامه 5.

5 . همان، خطبه 33.

6 . همان، حکمت 410.

7 . همان، خطبه 16.

8 . همان، خطبه 198.

9 . همان، خطبه 157.

10 . همان، خطبه 164.

11 . همان، نامه 53.