مصحفی را که مولی امیر مؤمنان علیه السلام گرد آوری کرده بود،دارای ویژگی های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت.
اولا،ترتیب دقیق آیات و سور،طبق نزول آن ها رعایت شده بود.یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود.
بدین وسیله سیر تشریع و احکام،مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد.
ثانیا،در این مصحف قرائت آیات،طبق قرائت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که اصیل ترین قرائت بود،ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود.بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هم وار بود.این امر اهمیت به سزایی داشت،زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم راهی مفسر می شود.که درآن مصحف هر گونه موجبات گم راهی وجود نداشت.
ثالثا،این مصحف مشتمل بر تنزیل و تاویل بود.یعنی موارد نزول ومناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود،در حاشیه مصحف توضیح می داد.این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی،تاویلاتی نیز وجود داشت.این تاویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثر بود.
امیر مؤمنان علیه السلام خود می فرماید:«و لقد جئتهم بالکتاب مشتملا علی التنزیل و التاویل » (1) و نیز می فرماید:«آیه ای بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشده،مگر آن که بر من خوانده واملا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم.و نیز تفسیر و تاویل،ناسخ و منسوخ ومحکم و متشابه هر آیه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ به من مرحمت فرماید.از آن روز تا کنون هیچ آیه ای را فراموش نکرده و هیچ دانش وشناختی را که به من آموخته و نوشته ام،از دست نداده ام » (2).بنابر این اگر پس ازرحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از این مصحف که مشتمل بر نکات و شرح و تفسیر و تبیین آیات بود استفاده می شد، امروزه بیش ترین مشکلات فهم قرآن مرتفع می گردید (3).
سرانجام مصحف علی علیه السلام
سلیم بن قیس هلالی(متوفای 90)که از اصحاب خاص امیر مؤمنان بود،ازسلمان فارسی(رضوان الله علیه)روایت می کند:موقعی که علی علیه السلام بی مهری مردم رانسبت به خود احساس کرد،در خانه نشست و از خانه بیرون نیامد تا آن که قرآن راکاملا جمع آوری کرد.پیش از جمع آوری حضرت،قرآن روی پاره های کاغذ وتخته های نازک شده و ورق ها نوشته شده و به صورت پراکنده بود.علی علیه السلام پس ازاتمام،طبق روایت یعقوبی آن را بار شتری کرده به مسجد آورد.در حالی که مردم پیرامون ابو بکر گرد آمده بودند،به آنان گفت: «بعد از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله تا کنون به جمع آوری قرآن مشغول بودم و در این پارچه آن را فراهم کرده،تمام آن چه بر پیامبرنازل شده است جمع آورده ام.نبوده است آیه ای مگر آن که پیامبر،خود بر من خوانده و تفسیر و تاویل آن را به من آموخته است.مبادا فردا بگویید:از آن غافل بوده ایم ».آن گاه یکی از سران گروه به پا خاست و با دیدن آن چه علی علیه السلام در آن نوشته ها فراهم کرده بود،بدو گفت:به آن چه آورده ای نیازی نیست و آن چه نزد ماهست ما را کفایت می کند.علی علیه السلام گفت:«دیگر هرگز آن را نخواهید دید».آن گاه داخل خانه خود شد و کسی آن را پس از آن ندید (4).
در دوران عثمان،که میان طرف داران مصاحف صحابه اختلاف شدید رخ داد،طلحة بن عبید الله به مولی امیر مؤمنان علیه السلام عرض کرد:به یاد داری آن روزی را که مصحف خود را بر مردم عرضه داشتی و نپذیرفتند،چه می شود امروز آن را ارائه دهی تا شاید رفع اختلاف گردد؟ حضرت از جواب دادن سرباز زد.طلحه سؤال خود را تکرار کرد.حضرت فرمود:«عمدا از جواب سرباز زدم ».آن گاه به طلحه گفت:«آیا این قرآن که امروزه در دست مردم است،تمامی آن قرآن است یا آن که غیراز قرآن نیز داخل آن شده است؟»طلحه گفت:البته تمامی آن قرآن است. حضرت فرمود:«اکنون که چنین است،چنان چه به آن اخذ کنید و عمل نمایید،به رستگاری رسیده اید».طلحه گفت:اگر چنین است،پس ما را بس است و دیگر چیزی نگفت (5).
حضرت با این جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت،صلابت و استواری قرآن محفوظ بماند.
پی نوشت
1-محمد جواد بلاغی،آلاء الرحمان،ج 1،ص 257.
2-تفسیر برهان،ج 1،ص 16،شماره 14.
3-برای اطلاع بیش تر در زمینه نظم و ترتیب مصحف علی علیه السلام رجوع کنید به:تاریخ یعقوبی،ج 2،ص 113.
4-السقیفة،ص 82.
5-همان،ص 124.