محمّد بن یحیی معاذی نیشابوری

معاذی کنیه اش در منابع ذکر نشده است، اما محدّث شیعی و از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بود. آگاهی ما درباره او محدود به گفته های کوتاه شیخ طوسی و نجاشی است. همچنین از روایات باقی مانده از او نیز می توان اطلاعات بیشتری به دست آورد. طوسی نام او را در شمار اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام و عصر پس از آن یاد کرده است. بنابراین، وی دوره غیبت صغرا (260 329 ق) را درک کرده و احتمالاً با توجه به معاصران او همچون محمّد بن علی بن محبوب (م. بعد 280 ق) و احمد بن محمّد بن عیسی (م. حدود 280 ق)، وفاتش می بایست در حدود 280 ه. روی داده باشد.

وی اهل نیشابور بود و احتمالاً در همان جا دیده به جهان گشود. سپس در اوایل عصر امام هادی علیه السلام (220 254 ق) در ایام واثق باللّه (227 232 ق) به کوفه آمد و سال های زیادی در آنجا اقامت گزید و حتی اینکه وی در همان جا زندگی را به سر آورده باشد، بعید به نظر نمی رسد؛ زیرا درباره بازگشت او به نیشابور گزارشی نرسیده است؛ چنان که اقامت فرزند و نوه او در کوفه و شهرهای دیگر عراق می تواند گواه دیگری بر اقامت دایم او در کوفه بوده باشد.

فرزند او، ابوالحسن محمّد معاذی، از محدّثان خوش نام شیعه است که در عصر غیبت صغرا به وجود امام زمان(عج) اذعان داشت و گزارش مردی را که از نماینده دروغین امام عصر یعنی ابوطاهر بن بلال فاصله گرفت، نقل کرده است. نوه او نیز از عالمان شیعه بود که احادیث متعددی از خود باقی گذاشته است. وی در کوفه نزد عبّاد بن یعقوب رواجنی کوفی (م 250 ق)، محمّد بن خالد طیالسی (م 259 ق) و حسن بن موسی اصم حدیث شنیده است. درباره ارزش شنیده های او باید گفت: صاحب نظران نسبت به استماعات او بی اعتنا هستند و احادیث او را قابل قبول نمی دانند، در حالی که نام او در سلسله اسناد کامل الزیارات آمده و ذکر نام او در این کتاب گواه آن است که وی فردی مورد اعتماد بوده.

از شاگردان او می توان به کسانی همچون محمّد بن احمد بن یحیی (م. قبل 299 ق) و سعد بن عبداللّه اشعری (م 301 ق) اشاره نمود. همچنین در برخی از منابع تاریخی اهل سنّت، فردی به نام حسین بن مروان انباری گزارش پرسش واثق باللّه (227 232 ق) را از امام هادی علیه السلام درباره تراشیدن موی سر حضرت آدم علیه السلام از او نقل کرده است. درباره آثار تألیفی او، خبری گزارش نشده است.