این تحقیق مقایسه ای است میان نظریات ملاصدرای شیرازی(ره) و قاضی سعید قمی(ره) که از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است.
فصل اول: در این فصل به اهمیت بحث اسما و صفات الهی اشاره شده است. بحث اسما و صفات الهی از مسائل مطرح و اساسی در علم کلام، فلسفه و عرفان است. این اهمیت قبل از هر چیز به طرح این اوصاف در متون دینی مرتبط است.
وجود اسما و صفات بسیار در قرآن، روایات و ادعیه ماثوره به طور طبیعی این سؤال را طرح می کند که این اسما و صفات به چه معنا هستند؟ آیا آن ها دقیقا به همان معنایی که در مورد ممکنات به کار می روند در مصداق ربوبی شان معنا می دهند؟ آیا می توان آن ها را شناخت؟ رابطه اسما و صفات الهی با ذات الهی چیست؟ و حتی آیا می توان خداوند را متصف به وصفی دانست یا خیر؟
در این فصل، هم چنین به علت انتخاب مرحوم صدرالمتالهین و مرحوم قاضی سعید قمی برای بررسی مقایسه ای درباره اسما و صفات، اشاره شده است. تلاش هر دو اندیشمند در جمع میان عرفان، فلسفه و دین با دو رویکرد کاملا متفاوت در بحث اسما و صفات و همچنین بسیاری از مباحث دیگر، مهم ترین انگیزه برای مقایسه آرای این دو اندیشمند بزرگ جهان اسلام و تشیع ذکر شده است.
علاوه این که امروزه قرائت رسمی و مورد قبول در کتاب های درسی -آموزشی چه در بحث اسما و صفات و چه در زمینه های دیگر عقیدتی و کلامی، قرائت مرحوم صدرالمتالهین است، طرح دیدگاهی مخالف با نظریات مرحوم صدرالمتالهین از یک سو و ناشناخته بودن افکار و نظریات مرحوم قاضی سعید قمی، مشوق دیگری در پرداختن به چنین مقایسه ای است.
فصل دوم: در این فصل به کلیات بحث اسما و صفات الهی از دیدگاه مرحوم صدرالمتالهین پرداخته می شود. تقسیم صفات الهی به صفات سلبیه و صفات ثبوتیه و عینیت ذات حق و صفات ثبوتیه در کنار بحث از اشتراک معنوی وجود و سایر صفات میان واجب و ممکنات، از محوری ترین مواضع مرحوم صدرالمتالهین در بحث اسما و صفات است که در این فصل مورد بررسی قرارگرفته است.
استدلالاتی را که مرحوم ملاصدرا(ره) برای وجود صفات ثبوتیه در ذات باری تعالی مطرح می کند متنوعند که عصاره آن ها و به تعبیری کامل ترین تقریر آن بیان زیر است:
صفات به طور کلی به دو قسم تقسیم می شوند:
1. صفاتی که اولا و بالذات از آن موجود بما هو موجود هستند و در اتصاف این اوصاف لازم نیست که موصوف ابتدا طبیعی و یا تعلیمی باشد. صفاتی از قبیل علم، قدرت و اراده از این قسمند.
2. قسم دیگر صفاتی هستند که در اتصافشان به موصوف، لازم است که موصوف ابتدا طبیعی و یا تعلیمی باشد. برخی از این صفات عبارتند از: حرارت، برودت، کرویت....
از آن جا که واجب الوجود، حقیقت وجود است پس باید صفاتی را که اولا و بالذات از آن وجود است دارا باشد و همچنین این صفات مانند وجودند در این که صدقشان بر مصادیق به نحو اشتراک معنوی است و تفاوت میان مصادیق تفاوت به تشکیک است.
در ادامه این فصل، ادله مرحوم صدرالمتالهین بر عینیت ذات و صفات الهی و همچنین اشتراک معنوی وجود ارزیابی شده است.
فصل سوم: در این فصل به طرح دیدگاه قاضی سعید قمی(ره) در کلیات بحث اسما و صفات الهی پرداخته شده است. از جمله نظریات خاص قاضی سعید که در آن مخالفت با مرحوم صدرالمتالهین نیز وجود دارد، تاکید بر اشتراک لفظی وجود و سایر صفات بین واجب و ممکنات است. در این فصل برخی از ادله مرحوم قاضی سعید بر اشتراک لفظی وجود و نقد اشتراک معنوی وجود ذکر شده است.
سلبی بودن صفات باری تعالی نیز از جمله آرا و مواضع مرحوم قاضی سعید است که در مکتوبات وی به کرات مورد تاکید قرار گرفته است. مرحوم قاضی سعید پس از بیان ادله نقلی و عقلی بر سلبی بودن صفات، تقسیم صفات به صفات ثبوتیه و صفات سلبیه را امری اعتباری می داند و صفات ثبوتیه را صفاتی می داند که ظاهر اثباتی دارند; ولی در واقع رجوع آن ها نیز به صفات سلبی است.
در پایان این فصل جمع بندی آرای مرحوم قاضی سعید درباره اسما و صفات حق بیان شده است: آنچه را مرحوم قاضی سعید قمی درباره سلبی بودن صفات و همچنین اشتراک معنوی وجود بیان کرده، مربوط است به مقام احدیت ذات الهی، و اما نسبت به مقام واحدیت، قاضی سعید قائل به اشتراک معنوی وجود است و وجود صفات ثبوتیه را برای ذات حق در این مقام می پذیرد.
آنچه به عنوان نکته محوری در تمایز آرای مرحوم قاضی سعید قمی با دیگران باید مورد توجه قرار گیرد آن است که مرحوم قاضی سعید مقام واحدیت و مرتبه کثرت اسما و صفات را مخلوق ذات حق می داند به خلاف مرحوم صدرالمتالهین و اصحاب حکمت متعالیه که مقام واحدیت را واجب به عین وجوب مقام احدیت ذات می دانند و آن را تفصیل مقام احدیت معرفی می کنند.
فصل چهارم: در این فصل روایات اسما و صفات به پنج بخش تقسیم می شود و ذیل هر بخش چند روایت به عنوان نمونه ذکر و از مجموع آن ها نکات زیر استفاده می شود:
1. توصیف خداوند مقدور عقول انسانی نیست;
2. در هیچ کدام از این روایات تفصیلی بین صفاتی که عین ذات و صفاتی که زاید بر ذاتند، وجود ندارد;
3. خداوند و بندگانش هیچ گونه شباهتی با هم ندارند;
4. لازمه توحید، نفی صفات از خداوند است;
5. از تفکر در ذات و صفات الهی نهی شده است;
6. برای شناخت خدا، تفکر در صفات فعل و احوال مخلوقات توصیه شده است;
7. اهل بیت(ع) در معنای اوصاف الهی، گزاره های سلبی و تنزیهی را بیان کرده اند.
در پایان شرح و تفسیر مرحوم صدرالمتالهین بر روایات اصول کافی در بحث اسما و صفات، با شرح و تفسیر مرحوم قاضی سعید بر روایات کتاب توحید صدوق مقایسه می شود. آنچه به طور تلویحی از این قسمت به دست می آید این است که شرح و توضیح مرحوم قاضی سعید و همچنین مواضع فلسفی و کلامی وی با ظاهر روایات اهل بیت(ع) سازگارتر است. والله العالم.
