قبسات: در دهه های گذشته آثار متعددی درباره مصادر نهج البلاغه نوشته شده است . حضرت عالی نیز در این زمینه رساله ای با عنوان مدارک نهج البلاغه دارید; - همان گونه که مرحوم سید عبدالزهراء حسینی کتابی مفصل با نام «مصادر نهج البلاغه و اسانیده » فراهم کرده اند - . با عنایت به حجم این کارها، آیا «مدرک یابی » برای نهج البلاغه را کاری پایان یافته می دانید، و یا این که چون در سال های گذشته برخی از مصادر روائی و متون تاریخی برای نخستین بار چاپ شده است، باید این کوشش را ادامه داد و مدارک دیگری نیز یافت؟
آیت الله استادی: در مورد نهج البلاغه از حیث سند یک شبهه واهی و دو پرسش مطرح است که باید توضیح و پاسخ داده شود .
شبهه این است که برخی از دانشمندان اهل تسنن گفته اند که شاید نهج البلاغه ساخته و پرداخته سید رضی یا سید مرتضی باشد و استناد آن به علی بن ابی طالب علیه السلام واقعیت نداشته باشد . انگیزه القای این شبهه، گویا این بوده که نتوانسته اند و یا نخواسته اند خطبه شقشقیه و برخی از مطالبی را که در نهج البلاغه درباره حقانیت شیعه و خلافت بلافصل علی بن ابی طالب علیه السلام است بپذیرند .
پرسش اول این است که آیا هر کدام از خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه مانند احادیث مثلا کتاب کافی سند دارد یا نه؟
پرسش دوم این است که در صورت سند داشتن، سندها یا بخشی از سندها صحیح اصطلاحی (به همان معنایی که در کتاب های علم الحدیث و اصول فقه یاد شده) می باشد; به طوری که بتوان در مسائل فقهی مانند سایر احادیث صحیح السند به آن ها استناد کرد یا نه؟
درباره آن شبهه، به حق گفته شده: به اندازه ای این شبهه سست و بی اساس است که نیاز به پاسخ ندارد اما در عین حال، برای اثبات این که مطالب نهج البلاغه در کتاب هایی که بخشی از آن ها حتی پیش از تولد سید رضی تالیف شده، موجود است، پژوهش های ارزنده ای انجام گرفت و روشن شد که علاوه بر شانزده موردی که در خود نهج البلاغه، مدرک آن ها یاد شده، می توان بیش از صد کتاب از مصادر نهج البلاغه را نام برد .
کتاب های: مصادر نهج البلاغه تالیف سید عبدالزهراء حسینی، استناد نهج البلاغه تالیف امتیاز علیخان عرشی هندی، مدارک نهج البلاغه تالیف شیخ هادی آل کاشف الغطاء، ما هو نهج البلاغه تالیف سید هبة الدین شهرستانی و مصادر نهج البلاغه تالیف شیخ عبدالله نعمه و پژوهش های ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، شیخ محمد باقر محمودی در مستدرک نهج البلاغه و سید حبیب الله خوئی در شرح نهج البلاغه و علامه مجلسی در بحارالانوار و استاد حسن زاده آملی در شرح نهج البلاغه، و نیز کتاب این جانب به نام مدارک نهج البلاغه که بیست و چند سال قبل چاپ شده همه در این باره است . البته پس از کتاب این جانب نیز در همین زمینه آثار خوب دیگری هم منتشر شده است و نیازی به این که این کار به طور مستقل، باز هم پی گیری شود نیست زیرا اگر هنوز هم مدارکی قابل یافت شدن موجود باشد به تدریج، یافت، و به مناسبت در کتاب هایی که مربوط به نهج البلاغه تالیف می گردد یاد خواهد شد .
پاسخ پرسش اول: این که مدارک مطالب نهج البلاغه پیدا شده و مثلا معلوم شده که خطبه شانزدهم یا بخشی از آن در کتاب «البیان و التبیین » جاحظ موجود است معنایش آن نیست که این خطبه در آن کتاب با سند یاد شده زیرا ممکن است در آن کتاب هم این خطبه بدون سند و به اصطلاح مرسل نقل شده باشد .
آری در خلال پژوهش هایی که برای پاسخ به آن شبهه انجام شده، این نتیجه هم به دست آمده که بسیاری از منقولات نهج البلاغه سند هم دارد; مثلا هنگامی که روشن شد خطبه بیستم یا بخشی از آن در کتاب کافی ثقة الاسلام کلینی موجود است درصورتی که کافی سند آن را یاد کرده باشد، طبعا سنددار بودن آن خطبه روشن می شود .
پرسش دوم این است که فرض می کنیم مدرک یک یک خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار یافت شد و نیز فرض می کنیم که تک تک آن ها سلسله سند هم دارد، آیا کیفیت سند طوری هست که بتوان به آن اعتماد و استناد کرد و به اصطلاح در مقام فتوا دادن به آن تمسک نمود یا نه .
پاسخ این است که برای احراز صحیح بودن و قابل اعتماد بودن روایت سه راه داریم: 1- از اتقان متن و کیفیت بسیار بالای آن به صحت آن پی می بریم در نهج البلاغه خطبه ها و مطالبی هست که امکان ندارد غیر از مانند علی علیه السلام صادر شده باشد و به همین مناسبت به «اخ القرآن » توصیف می شود . 2- از قرائن به صحت آن پی می بریم; مثلا یکی از قرائن این است که ببینیم روایتی با این که سند ندارد همواره مورد استناد همه دانشمندان نزدیک به زمان رسول خدا و ائمه هدی - صلوات الله علیهم - بوده است . 3- این که سلسله سند صحیح اصطلاحی داشته باشد و از این قسم سوم برخلاف قسم اول و دوم، فراوان نیست .
در این جا یادآوری این نکته مناسب است که اگر می بینیم در بحث های فقهی احیانا به برخی از منقولات نهج البلاغه استناد نمی کنند و اگر دلیل منحصر به آن باشد به آن فتوا نمی دهند به خاطر این است که از هیچ یک از سه راه یاد شده، صحت آن احراز نشده است و نباید کسی این طور فکر کند که تمام نهج البلاغه مانند قرآن مجید صددرصد اعتبار دارد .
بسیار جای تاسف است که افرادی که با این قبیل بحث ها و نکات آشنایی ندارند گاهی در امور مهم دینی مانند معصوم بودن ائمه اطهار و امیر مؤمنان علیه السلام، با استناد به برخی از جملات نهج البلاغه، اظهار نظرهایی می کنند که جز ایجاد شبهه نتیجه دیگری ندارد; مثلا این روزها بسیار شنیده می شود که با استناد به نهج البلاغه می گویند علی علیه السلام فرموده من هم از خطا و اشتباه مصون نیستم و از انتقاد و تذکر استقبال می کنم با این که بر فرض این جمله نهج البلاغه سند مورد اعتماد هم داشته باشد باید با توجه به انبوه مطالبی که درباره عصمت ائمه وارد شده آن را معنا کرد و توضیح داد تا موجب اشتباه نگردد .
برگردیم به اصل سؤال شما که آیا پی گیری مدرک یابی و سندیابی نهج البلاغه لازم است یا نه؟ همان طور که عرض شد مدرک یابی به صورت اول نیاز چندانی به پی گیری ندارد، اما به صورت دوم و سوم که دنبال پیدا کردن سلسله سند و احراز صحت آن برای تک تک خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار باشیم و در مواردی هم در پی احراز صحت از راه های دیگر باشیم کاری است لازم و شاید بتوان گفت در این زمینه کار فراوانی نشده است و در صورت انجام این کار ضمنا روشن می شود که موارد نادری داریم که قابل استناد نیست .
قبسات: حضرت عالی در حدود پانزده سال پیش «کتاب نامه نهج البلاغه » را فراهم کردید که در آن سیصد و هفتاد و در ویرایش دوم چهارصد کتاب و رساله درباره نهج البلاغه معرفی شده است . بدیهی است که به مصداق «الفضل للمبتدی و ان احسن المقتدی » فضل تقدم از آن شماست . اما این کتاب در همان هنگام نیز کامل نبود و در مقدمه آن نیز بدین مطلب اشاره شده است . . آیا تصمیم ندارید که آن کتاب نامه را کامل کنید؟
آیت الله استادی: کتابنامه به چند منظور تهیه می شود:
یک: برای اثبات اهمیت یک موضوع، مسئله، رساله، کتاب، بحث و . . .
زیرا هنگامی که مثلا روشن شود درباره امام حسین علیه السلام و کربلا و عاشورا صدها کتاب و رساله و مقاله به زبان های گوناگون نگاشته شده و بخش مهمی از آن ها با شمارگان بسیار بالا منتشر گشته، به این نتیجه می رسیم که این موضوع در طول تاریخ میان دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده و هست .
و همین طور هنگامی که دیدیم هزاران تفسیر و کتاب پیرامون قرآن و مباحث و خصوصیات آن نوشته شده، پی به عظمت قرآن مجید می بریم .
کتاب نامه های از این دست فراوان داریم و کتاب نامه امام حسین علیه السلام و کتاب نامه امام صادق علیه السلام و کتاب نامه نهج البلاغه امیر مؤمنان علیه السلام و برخی کتاب نامه های مختصر دیگر از این جانب تالیف شده است . خوشبختانه کتاب نامه نهج البلاغه توسط آقای دین پرور از محصلان جوان حوزه علمیه قم، تکمیل و به صورت خوبی آماده نشر شده است .
دو: به منظور این که منابع بحث و پژوهش در یک موضوع در اختیار پژوهش گر قرار گیرد که در این صورت مثلا در مورد نهج البلاغه فقط تعدادی از کتاب ها که می تواند مدرک و مصدر باشد باید جمع آوری گردد نه این که همه نوشتارها معرفی شود، زیرا تعداد زیادی از آن ها از مصادر و منابع بحث به شمار نمی آید .
از باب نمونه در این اواخر بنده به نوشتن مقاله و رساله ای در مورد فدک اشتغال دارم و به این هدف از برخی دوستان خواستم کتاب های مربوط به فدک را برایم فهرست، و تهیه کند . دوستان من حدود 250 کتاب و رساله را معرفی کرده و آدرس دادند، اما شاید نیمی از آن ها بتواند به عنوان مصدر و منبع بحث مورد استفاده قرار گیرد .
سه: برای معرفی کتاب ها در یک موضوع و یادآوری نقاط ضعف برخی و ستایش از برخی دیگر، تا خوانندگان متوسط به زیان بار بودن برخی کتاب ها توجه داشته و آن ها را نخوانند .
چهار: برای معرفی کتاب های سالم و سودمند بدون این که از کتاب های زیان آور نامی برده شود تا هر کس می خواهد در موضوعی کتابی سالم بخواند شناسایی آن برایش آسان باشد .
به عقیده بنده کتاب نامه هایی که از قسم دوم و سوم و چهارم باشد برای سطوح مختلف خوانندگان و مراجعه کنندگان کارساز و سودمند است و تهیه کنندگان کتاب نامه ها مناسب است به جای قسم اول به قسم های بعدی بیشتر بپردازند .
قبسات: در سال های گذشته نگارش تفسیر موضوعی بر قرآن رواج یافته است و گویا اساسا از ابتکار تفسیرنگاری موضوعی سه دهه نمی گذرد . تفسیرنگاری موضوعی بر نهج البلاغه نیز همین مقدار سابقه دارد و همان گونه که حضرت عالی در ضمن معرفی آثار علامه شوشتری مرقوم فرموده اید، کتاب «بهج الصباغة » نخستین شرح موضوعی نهج البلاغه است . حال سخن در این است که چرا نگارش تفسیر موضوعی قرآن رواج یافت و درباره نهج البلاغه ادامه نیافت و با همان کتاب علامه شوشتری متوقف شد؟
آیت الله استادی: موضوع بندی کردن محتوای نهج البلاغه که توسط چند نفر انجام شده و نیز شرح موضوعی آن کاری است در حد خود ارزنده و سودمند، اما باید توجه داشته باشیم که نهج البلاغه یک کتاب حدیثی است و نه تمام احادیث ما و اگر بنابر موضوع بندی شود باید کل احادیث که نهج البلاغه و احادیث علوی یک بخش از آن است موضوع بندی و شرح موضوعی داشته باشد .
به عبارت دیگر در هیچ موضوعی که در غیر نهج البلاغه هم درباره آن حدیث، موجود است نمی توان به نهج البلاغه بسنده کرد چون مجموع احادیث ما باید در هر بحث مورد نظر و توجه باشد .
قیاس نهج البلاغه با قرآن مجید از این حیث قیاسی است مع الفارق . زیرا قرآن شامل همه آیات نازل شده بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است اما نهج البلاغه شامل همه احادیث و سنت و حتی همه احادیث علوی هم نیست، و با این وصف چگونه می توان در هر موضوع به آن اکتفا کرد .
و اما این که چرا پس از بهج الصباغة، کاری شبیه به آن انجام نشد باید عرض کنم پس از شرح مرحوم شوشتری هنوز شرح نهج البلاغه ای در آن سطح تالیف نشده تا توقع ادامه آن کار باشد .
قبسات: از میان نسخه های موجود نهج البلاغه (نسخه عکسی کتاب خانه آیت الله مرعشی، عبده، صبحی صالح، فیض الاسلام که بر اساس نهج البلاغه ابن ابی الحدید است و) . . . ، کدام نسخه صحیح تر است و با اطمینان بیشتر می توان به آن مراجعه کرد؟ آیا لازم نیست نهج البلاغه یک تصحیح تمام عیار شود و اختلاف نسخه ها، چنان که در تصحیح کتاب ها رعایت می شود، ضبط و ثبت گردد؟ محض نمونه اشاره می کنیم که در اغلب چاپ های موجود نهج البلاغه، «اولی الناس بالانبیاء اعلمهم بما جاؤوابه » آمده است و حال آن که به قرینه ادامه آن، «اعملهم » درست می نماید .
آیت الله استادی: در مقایسه با سایر کتاب های حدیث باید بدانیم که نهج البلاغه به خاطر داشتن نسخه های قدیمی معتبر همواره از بهترین تصحیح ها برخوردار بوده و شاید در میان نسخه های چاپی نهج البلاغه، چاپ های پرغلط نادر باشد .
در عین حال در سال های اخیر نسبت به تصحیح نهج البلاغه کارهای خوبی انجام شد و بنیاد نهج البلاغه درصدد این مهم بود که گویا کارشان به انجام رسیده و چاپ هم شده باشد .
و در مورد جمله ای که مثال زده اید هم «اعملهم » و هم «اعلمهم » هر دو قایل توجیه است، زیرا اگر از اولی الناس بالانبیاء اوصیاء و جانشینان آنان مقصود باشد چون می خواهند همان هدایت نبوی را ادامه دهند باید اعلم الناس بالمعارف الدینیه باشند پس «اعلمهم » مناسب است و اگر مقصود از اولی الناس بالانبیاء عموم مردم باشد چون می خواهند با پیروی از انبیاء به مقاماتی برسند و به آنان نزدیک تر شوند «اعملهم » مناسب است و شاید نتوان یکی را بر دیگری ترجیح داد . بله گفته شما با عنایت به جملات بعد از این جمله صحیح است، زیرا در جملات بعد اتباع و پیروی مطرح شده است .
اما بسیاری از علما بزرگ و اهل حدیث این قبیل تصحیح های قیاسی را معتبر نمی دانند و در این قبیل موارد هر دو را ضبط می کنند یکی به عنوان اصل و دیگری به رسم نسخه بدل .
قبسات: از آن جا که شریف رضی در کتاب نهج البلاغه تکیه و تاکید بر بعد بلاغی احادیث امیرالمؤمنین داشته است، وی «الافصح فالافصح و الابلغ فالابلغ » کرده است و برخی از احادیث را تقطیع نموده و با تغییراتی چون «و منها» به آن اشاره کرده است . اما امروزه برای اغلب ما جنبه بلاغی احادیث آن حضرت چندان مطمح نظر نیست و بیشتر تکیه و تاکید بر جنبه هدایتی و سیاسی آن می شود . بدین رو برخی پیشنهاد می کنند که باید ضمن حفظ نهج البلاغه موجود، متن کامل خطبه ها و نامه ها آورده شود . کتاب «تمام نهج البلاغه » نیز به همین دلیل فراهم آمده است . از طرف دیگر در تعریف مستدرک گفته اند: «هو ما استدرک فیه ما فات المؤلف فی کتابه علی شرطه .» همان گونه که مستدرک حاکم نیشابوری بر صحیح، به همان شرط اوست; یعنی «معاصرة » و «سماع » اما هیچ یک از مستدرکات نهج البلاغه (مستدرک کاشف الغطاء، نهج السعادة از محمودی و مصباح البلاغة از میرجهانی)، شرط سید رضی را در گزینش احادیث (الافصح فالافصح) . . . رعایت نکرده اند، بلکه به گردآوری کلیه احادیث آن حضرت پرداخته اند . حال آن که سید رضی چنین هدفی نداشت و کتاب وی گزینشی است . آیا حضرت عالی این کتاب ها را مستدرک نهج البلاغه، به معنای دقیق و مصطلح در علم الحدیث، می دانید؟ یا آن که باید دست کم یک مستدرک نهج البلاغه فراهم شود؟ (بدیهی است اگر این کتاب ها مستدرک قلمداد نشود، از اهمیت آن ها کاسته نمی شود) .
آیت الله استادی: شاید بدانید که برخی از دانشمندان، به مرحوم سید رضی اعتراض کرده اند که چرا ایشان احادیث و خطب و نامه ها را تقطیع کرده و یا برخی را اصلا نیاورده است و احیانا این اعتراض با زبانی تند و شامل توبیخ هم اظهار شده است .
اما روشن است که این اعتراض و توبیخ بی وجه است، زیرا هر مؤلفی با هدفی که دارد تالیف خود را تنظیم می کند . مرحوم سید رضی درصدد تدوین کتاب حدیث نبوده، بلکه در فکر ارائه یک کتاب بلاغت بوده که ادیبان را به کار آید اما با محتوایی از علوم و معارف علوی، و در کار خود حد اعلای توفیق را داشته است و همگان باید ممنون و متشکر او باشیم که این سرمایه عظیم الهی را برای ما به یادگار گذاشته است .
اصولا نباید ما زمان های پیش را با زمان خود مقایسه کنیم و در مورد آن زمان ها مانند زمان خود قضاوت نماییم، در زمان ما نیاز به همه احادیث و سند احادیث بسیار محسوس است اما در آن زمان ها کسانی که کتاب هایی مانند نهج البلاغه و تحف العقول و احتجاج و تلخیص امالی تالیف می کردند و برخی به انتخاب احادیث و برخی نیز به حذف اسناد احادیث می پرداختند به هیچ وجه به ذهنشان نمی آمده که در آینده سایر نسخه ها و مصادر و منابع از بین می رود و محققان و عالمان که به بقیه احادیث و نیز به اسناد آن ها نیاز خواهند داشت از این ها محروم می شوند تا به آن ها اعتراض کنیم .
در هر حال مستدرک نویسی و جمع آوری احادیث علوی که در نهج البلاغه نیست به عنوان مستدرکات نهج البلاغه کاری ست سودمند که تا حد زیادی هم انجام شده است .
اما به نظر می رسد نهج البلاغه باید جدای از مستدرکات باشد و این دو جدا جدا در اختیار قرار گیرد نه این که اصل و مستدرک به هم مخلوط شوند زیرا اولا: بسیاری از مستدرکات از حیث بلاغت در حد نهج البلاغه نیست و می توان گفت که نهج البلاغه عین عبارت علوی است و اما بسیاری از مستدرکات نقل به معنا شده است و ثانیا: از حیث اعتبار هم با هم قابل مقایسه نیستند به جهاتی که در جای خود باید توضیح داده شود.
همین مطلب در مورد صحیفه سجادیه گفته شده است، زیرا مستدرکات صحیفه به نام های صحیفه ثانیه، ثالثه، رابعه، خامسه، سادسه و به گفته برخی سابعه و ثامنه تدوین شده است و اخیرا اصل صحیفه با صحیفه های بعد یکجا و مخلوط به هم چاپ شده که از حیث جامعیت، سودمند است، اما از برخی بزرگان شنیدم که این کار را به مصلحت نمی دانستند و می گفتند باید صحیفه جدا و بقیه جدا منتشر شود و سر آن هم روشن است، زیرا اعتبار صحیفه سجادیه و نیز محتوا و بلاغت آن قابل مقایسه با بسیاری از دعاهای صحیفه های بعدی نیست .
