دو پیامد جهانی شدن بر زنان

گفت وگو با نیره توکلی

شرق، 6/7/82

چکیده: حاصل دیدگاه نیره توکلی، در این گفت وگو، این است که مهم ترین پیامد منفی جهانی سازی، پیامدهای اقتصادی آن است که بر زنان نیز تاثیرات عمیقی نهاده، و موجبات فقیر و بی کاری آنان را فراهم ساخته، و حتی در برخی از کشورها تجارت جنسی زنان را گسترش داده است . وی مهم ترین اثر مثبت جهانی شدن را برای زنان، شنیده شدن صدای آنان، به دلیل گسترش فن آوری پیشرفته ارتباطات، می داند . همچنین روند جهانی شدن را در ایران تدریجی و کند ارزیابی کرده، در عین حال معتقد است نوعی بی تفاوتی و حتی برخورد مثبت نسبت به جهانی شدن در ایران به چشم می خورد .

یکی از وجوه مورد بررسی جامعه شناسان این است که جهانی شدن موجب دگرگونی هایی در هویت می شود . ما در جهانی هستیم که مرتب ارزش ها و هنجارهای قدیمی دستخوش دگرگونی است و این دگرگونی در تمام سطوح زندگی تاثیر می گذارد . مثلا در خانواده، جهانی شدن به ارزش های خانواده سنتی و هنجارها و قالب هایی که تا به حال مبنای تعریف هویت جنسیتی بودند، حمله می کند . بنابراین دو جنبه «زنانه شدن فقر» و «تجارت زرد» در روند جهانی شدن مهم است .

جهانی شدن روندی است که مرزها را پشت سر می گذارد و مسئولیت تامین امنیت شغلی و رفاهی و نظارت بر بازارهای داخلی و جهانی را از عهده دولت های ملی و محلی ساقط می سازد .

شاید بهترین نمونه پیامد منفی جهانی شدن، بررسی بحران کره باشد . البته شاخص ترین کشور، کره بود . اما کشورهای مالزی، اندونزی، سنگاپور و بسیاری کشورهایی که کارگران خود را برای کار به کره و دیگر کشورها فرستاده بودند، از این بحران بی نصیب نماندند . جهانی شدن اولین تاثیرات خود را در این کشورها بر زنان، که در واقع آسیب پذیرترین قشرهای جامعه هستند، گذاشت . بسیاری از کارخانه های کوچک و محلی در کره ورشکسته شدند و این موجب جابه جایی و بی کاری بسیاری از کارگران آنجا شد . در این میان، زنان، اولین کسانی بودند که از کار اخراج شدند . چرا که طبق معمول، همیشه گمان می کنند زن ها، پدر، برادر و یا شوهری دارند که از آنها حمایت کند و در واقع نان آور اصلی نیستند . از آن طرف، دولت کره در برنامه های تلویزیونی، زنان را مرتبا به فروش طلاهایشان و یا به گرو گذاشتن آنها نزد دولت تشویق می کرد . همچنین به زنان می گفتند که شما باید به شوهرانتان کمک مالی هم بکنید; پس به دنبال کار باشید . با وجودی که بی کاری بسیار گسترده بود، تعداد زنان بی کار جوینده کار، بیش از مردان بود . به آنان گفته می شد باید مراقب وضع تحصیلی فرزندانتان باشید و نگذارید این بحران باعث افت تحصیلی آنها شود . در این میان کسی نگران زنان نبود که آنها هم کارشان را از دست داده بودند و دچار مضیقه مالی بودند .

چهره دیگر جهانی شدن به این صورت است که شرکت های چندملیتی، به صورت متمرکز، تصمیم می گیرند چه چیز در چه کشوری تولید شود که به نفع بازارهای جهانی باشد و پس از مدتی تمام انگاره های تغذیه مردم را دگرگون می کنند . فرضا اگر تا به حال در کشورهای آسیای جنوب شرقی برنج کشت می شد و منبع تغذیه و صادرات مردم بود و منافع آن با حمایت یارانه های ولت به نفع اقتصاد ملی بود، این انگاره دگرگون شود . یعنی زنان ناگزیر باشند مواد غذایی را به صورتی بسیار گران تر، از بازارهای چندملیتی خریداری کنند . علاوه بر این، برخی دولت ها، مانند تایلند، که به شدت تحت فشار مالی و بی کاری بودند، رسما تجارت جنسی را پیشنهاد می کردند . یعنی در عرض چند سال، «روسپی گری » و تجارت جنسی هم رواج یافت .

بی شک، فن آوری پیشرفته ارتباطات موجب می شود، دخالت شهروندان در امور اطلاعاتی افزایش یابد . در این صورت ردوبدل کردن قراردادهای پنهان، و مخفی ماندن اطلاعات، به صورتی که قبلا امکان پذیر بود، کمتر امکان دارد . جنبه مثبت دیگر جهانی شدن، شنیده شدن صدای زنانی است که خواستار حق و حقوق برای زنان همه کشورهای جهان اند . آنها توانسته اند از طریق همین فن آوری پیشرفته اطلاعاتی، خواسته ها و مطالب خود را به گوش زنان دیگر برسانند .

در ایران هم شاهدیم که قضایای کنوانسیون رفع تمامی اشکال تبعیض علیه زنان و حقوق بشر، تبدیل به یک بحث عمومی شده است . بسیاری از کسانی که تا به حال درباره آن صحبت نمی کردند، حالا ناچارند درباره کنوانسیون بحث کنند .

حکومت های غیر دموکراتیک، ضعیف ترین حلقه های روند جهانی شدن هستند . پیداست که هر تشکل دموکراتیکی می تواند کمک کند تا تصمیماتی که اتخاذ می شود، تنها بین دولت ها و شرکت های چندملیتی اتخاذ نشود . بنابراین تقویت نهادهای مدنی دموکراتیک، مانند نهادهای محیطزیست (یکی از اثرات منفی جهانی شدن روی محیطزیست است)، مانع این فرآیند می شود .

یکی از نکات مثبت جنبش زنان در کشورهای در حال توسعه، مستقل بودن آن است . چنانچه در ایران نیز چنین است . یعنی به گروه های سیاسی وابسته نیست; یا این وابستگی آشکار نیست . ولی در کشورهای دیگر دنیا، به همان نسبت که احزاب قوی اند، دیدگاه های مختلفی درباره جهانی شدن وجود دارد . ما می بینیم که بانک تجارت جهانی هر وقت جلسه دارد تظاهرات گسترده ای در حاشیه آن بر پا می شود . اما اتفاقا در ایران است که خیلی به چند و چون قضایا پرداخته نمی شود و به نظر من در کل، درباره جهانی شدن نگرش مثبتی وجود دارد .

علت آن دقیقا قوی نبودن نهادهای دموکراتیک است . هیچ برنامه ای در رسانه ها درباره این موضوع ساخته نمی شود .

به هر حال در مورد جنبه های مثبت جهانی شدن برای زنان ایرانی تنها می توانیم بگوییم، همان فن آوری پیشرفته اطلاعات است . وگرنه روندهای جهانی شدن با این اقتصاد بیمار ما معلوم نیست به کجا خواهد انجامید . متاسفانه تاکنون زنان نتوانسته اند به تمام خواسته های خود جامه تحقق بپوشانند و حتی نتوانسته اند به کنوانسیون رفع تبعیض از زنان بپیوندند .

اشاره

مباحث مهم و اساسی دیگری در موضوع جهانی شدن وجود دارد که نویسنده به آنها اشاره نکرده است:

ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی شدن;

اهداف سردمداران و صحنه گردانان اصلی جهانی شدن;

تفاوت جهانی سازی و جهانی شدن و اینکه کدام یک در حال وقوع است;

برنامه های اساسی که متولیان جهانی سازی، آن را دنبال می کنند;

پیامدهای جهانی سازی برای زنان به ویژه در خانواده;

دین و جهانی شدن .

نکته مهم و قابل توجه آن است که کسانی که در دنیای غرب و فضای فرهنگی آن زندگی می کنند و با دیدگاه فمینیستی و سکولار به مسائل جهان و ایران می نگرند، این گونه جهانی شدن را نقد کرده و در برابر آن موضع گیری می کنند . درحالی که در میان صاحب نظران، و به ویژه دست اندرکاران سیاست گذاری و برنامه ریزی کشور، نه تنها توجه چندانی به موضوع جهانی شدن - به تعبیر صحیح تر جهانی سازی - به چشم نمی خورد، بلکه گاه از سوی برخی استقبال می شود .