مساجد و اماکن متبرک جنوب مدینه

جنوب مدینه از نقاط پر آب و حاصلخیز مدینه [1] به شمار می آید.با این حال این منطقه نیز حره کوچکی دارد و از زمینهای سنگلاخ بی بهره نیست.نخلستانهای زیادی هم در آن قرار دارد.این منطقه به طور عمده شامل عصبه در جنوب غربی،قبا در جنوب و قربان و عوالی در جنوب شرقی است.در اینجا مساجد و اماکن متبرکه این بخش را با شرحی از مسجد قبا آغاز می کنیم:

 

مسجد قبا

منقطه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی قرار دارد و از نقاط خوش آب و هوا و از جمله مناطق زراعی و پر آب اطراف مدینه به شمار می آید.به همین دلیل نخلستانهای زیادی در قبا وجود داشته و دارد.این منطقه به دلیل واقع شدن در جنوب شهر،اولین محلی بود که از رسول خدا-ص-استقبال کرد.آن حضرت پس از رسیدن به قبا،چند روزی را در آنجا بسر بردند تا آن که امیر مؤمنان،علی-ع-و برخی دیگر از اعضای خانواده اش به ایشان پیوستند،آنگاه همگی راهی یثرب شدند.

 

در چهار روزی که رسول خدا-ص-در قبا بود،مسجدی در این ناحیه بنا فرمود که طی آن تنها دیواری از سنگهای حره بر گرد آن کشیده شد.البته تا زمان توسعه ولید مسجد سقف نداشت یا اگر هم داشت از همان شاخه های خرما بود.

 

بنا به نقل روایات بسیار،مسجد قبا مصداق آیه « لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه » [2] می باشد.این آیه اشاره به این نکته که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شده و لذا سزاوار است تا رسول خدا-ص-نه در مسجد ضرار در این مسجد نماز بگزارد.به دلیل نزول همین آیه در شان مسجد قبا،در آن زمان مسجد قبا را به نام «مسجد التقوی »می شناختند. [3] این آیه در برابر مسجد ضرار ساخته شده که آن هم در قبا بوده و اساس آن بر پایه نفاق ساخته شد.

 

همچنین نقل شده است که آیه « فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین » [4] در شان نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است.

 

بدین ترتیب،مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول خدا-ص-آن را بنا کرده است.آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:

 

«من تطهر فی بیته ثم اتی مسجد قباء فصلی فیه رکعتین کان کاجر عمرة.» [5] «کسی که خود را در خانه اش تطهیر کند،آنگاه به مسجد قبا در آید و دو رکعت نماز بخواند،ثواب یک عمره را برده است.»

 

ورود رسول خدا-ص-را به قبا،دوشنبه دوازدهم یا چهاردهم ربیع الاول دانسته اند.آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هدم بود و در منزل سعد بن خیثمه با مردم ملاقات می کرد.این دو منزل در سمت قبله مسجد قبا بوده و در توسعه اخیر مسجد قبا در درون مسجد قرار گرفته است.

 

رسول خدا-ص-بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد،هر هفته،گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می آمد و در این مسجد نمازمی گزارد.ساکنان قبا نوعا از چهره های بسیار خوب اصحاب آن حضرت بودند.

 

عمر بن عبد العزیز در آخرین دهه قرن اول هجری،به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را تخریب کرد و از نو بنایی استوار بر پا نمود و برای آن رواقهایی نیز ساخت.

 

مسجد قبا بعدها به دست جواد اصفهانی،یکی از وزرای حکام موصل،در سال 555 قمری باز سازی شد.آثار این وزیر در تمامی مکه و مدینه دیده می شود و ما در این کتاب از چند مورد آنها یاد کرده ایم.

 

مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسی در آن صورت گرفته است.در سال 1388 قمری ملک فیصل رواقهای آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد. مسجد قبا یکی از مهمترین و زیباترین مساجدی است که در محدوده فعلی مدینه قرار دارد، چرا که با توسعه شهر،قبا نیز در محدوده مدینه قرار گرفته است.بنای جدید آن مربوط به سال 1406 هجری قمری می باشد.کتیبه ای سنگی که مربوط به این بازسازی است در بیرون مسجد نصب شده است.

 

مسجد جمعه

پیامبر-ص-در ادامه مسیر از قبا به یثرب،در میان قبیله بنی سالم برای نخستین بار نماز جمعه را اقامه کرد و همین مساله سبب شد تا محل نماز خواندن رسول خدا-ص-به عنوان «مسجد الجمعه »شناخته شود.نامهای دیگر آن،«مسجد عاتکه »و«مسجد الوادی »(وادی رانونا)است.این مسجد نظیر مسجد النبی از خشت و گل ساخته شده بود و سقفی کوچک داشت.مسجد جمعه بعدها با سنگ ساخته شد،اما تا قرن هشتم مساحت آن بسیار کم بود.در قرن نهم هجری،مسجد باز سازی شد و طول آن از شمال به جنوب 10 متر و عرض آن از شرق به غرب 25/8 متر بوده و شبستان مسقفی نیز داشته است.این مسجد در دوره عثمانی اندکی بزرگتر و از اساس بنا شد.قبل از بازسازی جدید آن،سید حسن شربتلی که این مسجد در میان باغ وی بوده آن را بازسازی مختصری کرده است.بنای فعلی آن،که بسیار مجلل ساخته شده،از دوره سعودی است.

 

در برخی نقلها آمده است که قبل از رسول خدا-ص-نیز مسلمانان مدینه،اقامه جمعه می کرده اند.این مطلب چندان ثابت شده نیست.در هر حال،اولین نماز جمعه رسول خدا-ص-در همین مسجد اقامه شده است. از طریق یاقوت حموی آگاهیم که تا قرن هفتم مسجد ضرار که در برابر مسجد قبا از سوی منافقان در محله قبا ساخته شده به صورت ویرانه بوده است.حموی می گوید:زائرانی که برای خواندن نماز به قبا می آیند نزدیک مسجد ضرار رفته لگدی به آن می زنند و می روند.

 

خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه

در منطقه قبا مکانهای مختلفی وجود داشته که مورد توجه زائران بوده است.بسیاری از مساجد اکنون از میان رفته است.

 

پیش از باز سازی جدید دو مسجد کوچک در سمت قبله مسجد قبا بوده یکی خانه کلثوم بن هدم و دیگری خانه سعد بن خیثمه که هر دو در بازسازی جدید تخریب و گویا در مسجد افتاده است.این دو خانه محل فرود آمدن رسول خدا-ص-پس از هجرت و محل زندگی شماری از مهاجران نخست به مدینه بوده است.

 

سخاوی در قرن نهم نوشته است:در صحن مسجد محل فرود آمدن ناقه رسول خدا-ص-،در سمت قبله آن خانه سعد بن خیثمه و کلثوم بن هدم و چاه اریس در برابر آن قرار دارد. [6]

 

چاه اریس

اریس در لغت اهل شام،به معنای «فلاح »است.چاه مزبور را به نام «بئر اریس »،«بئر خاتم »و«بئر النبی »هم می نامند.چاه مزبور تا جایی که به آب می رسیده پله داشته است.از این چاه دهها بار در مصادر تاریخی و حدیثی یاد شده است.عمده ترین آنها اشاره به جریان افتادن خاتم رسول خدا-ص-در زمان عثمان و توسط وی در آن چاه است.پس از آن بود که هر چه مسلمانان کاوش کردند خاتم را نیافتند.محل آن در غرب مسجد قبا بوده و تا پیش از بازسازی مسجد در چند سال اخیر محل آن کاملا مشخص بوده است.اکنون حوض و آبشاری در کنار مسجد قبا در ضلع غربی آن هست که بر اساس گفته یکی از شاهدان که پیش از خرابی آن را دیده بود،به احتمال بسیار قوی در همان محل چاه ساخته شده است.در امتداد آن خیابان،و باز در آن سوی خیابان نخلستان است.آگاهیهای داده شده نشان می دهد که چاه مزبور فاصله بسیار اندکی از مسجد قبا داشته و پیش از خرابی بنای بسیار کوچکی بر روی چاه بوده است.

 

مسجد بنات بنی النجار

مسجدی کوچک در فاصله تقریبی صد متری،در شمال مسجد جمعه با مساحت تقریبی دوازده متر مربع تا سال 1373 شمسی وجود داشت.این مسجد از مساجد قدیمی مدینه بوده و شایع بوده که دختران بنی نجار در اینجا ایستاده و وقتی رسول خدا-ص-وارد قبا شدند سرود«طلع البدر علینا...»را می خواندند.مسجد مزبور در میان زمینی قرار داشت و گویا به تحریک عوامل وهابی مسجد مزبور تخریب شده است.فاصله آن با مسجد جمعه اندک بوده و شاید توجه برخی زائران به آن،سبب تحریک آنها در از بین بردن این مسجد شده است.گفتنی است که تصویر این مسجد در کتاب تاریخ معالم المدینة المنوره،نوشته الخیاری هم آمده است.

 

مسجد بنی وائل

این مسجد از مساجدی است که رسول خدا-ص-در آن نماز خوانده.گویا بنی وائل که طایفه ای از اوس بوده در قبا بوده اند اما مطری گفته که محل آن در شرق مسجد شمس;یعنی همان مسجد فضیخ بوده است. [7] امروزه اثری از این مسجد نیست.

 

مسجد مصبح

از جمله مساجدی که در قبا بوده مسجد مصبح است.خیاری نوشته است که این مسجد بر فراز تلی است در قبا،در پشت مخازن آب چاه زرقاء.در پاورقی همان کتاب آمده است که این مسجد هنوز باقی است،ساختمانی است بدون سقف در کنار مستودعات غسان در قبا،در جنوب غربی مسجد قبا.در حاشیه غربی آن هم بنای مصبح و ثنیة الوداع است که رسول خدا-ص-در آنجا مورد استقبال قرار گرفت. [8] این غیر از ثنیة الوداعی است که در غرب مسجد النبی قرار داشته است.

 

مسجد العمره

مسجدی با نام مسجد العرفات یا مسجد العمره در طرف قبله مسجد قبا بوده است. نامگذاری آن به مسجد عرفات را از آن روی دانسته اند که زمانی در روز عرفه رسول خدا-ص-در اینجا ایستاده بود.زمین آنچنان صاف شد که حضرت از آنجا مردمانی را که در عرفات وقوف کرده بودند مشاهده کردند.ابن جبیر هم در سفرنامه اش از آن یاد کرده و گفته است که در انتهای قریه قبا تلی است که مشرف به عرفات است.او این مطلب را نیز افزوده است که:از همانجا وارد دار الصفه می شوند;جایی که عمار و دوستانش وقتی وارد مدینه شدند در آنجا بودند.الخیاری نوشته است که مسجد مزبور اکنون در پشت مدرسه قبا السعودیه است،اما پاورقی نویس نوشته است که این محل اینک داخل میدانی است که در سمت قبله مسجد قباست. [9]

 

مسجد عتبان بن مالک

مسجد عتبان بن مالک نیز یکی از مساجد قبا بوده است.این عتبان که از نقبای انصار بود،از رسول خدا-ص-خواست تا به منزل وی آمده برای وی مصلایی درست کند تا وی در آن نماز بخواند;زیرا برخی اوقات سیل میان او و مسجد محل فاصله می اندازد.رسول خدا-ص-به منزل وی رفته،و مسجدی در خانه اش برایش معین کرد.محل آن در شمال مسجد جمعه بوده است.بر اساس گفته عباسی این مسجد در سال 1036 هم بازسازی شده اما اکنون اثری از آن نیست. [10] حفظ این محل به عنوان محلی متبرک یکی از بهترین دلایل در اعتقاد تمامی نسلهای مسلمان است که از آغاز تا زمان یاد شده،اعتقاد به متبرک بودن مکانهایی داشته اند که رسول خدا-ص-در آنها نماز خوانده است.

 

مسجد بنی بیاضه

از دیگر مساجد قبا مسجد بنی بیاضه است ابن شبه گفته است که رسول خدا-ص-در آنجا نماز خواند.عباسی در قرن یازدهم نوشته است که مسجد را یافته و در بنای مجدد آن تا حد امکان کوشش کرد.محل آن در غرب مسجد قبا،در میان مسجد التوبه و مسجد بنی سالم(یعنی مسجد جمعه)می باشد. [11]

 

مسجد النور یا مسجد فاطمه

این مسجد را نیز در شمار مساجد قبا دانسته اند.عباسی از آن یاد کرده و نوشته است:ما آن را به همان صورتی که گفته بودند یافتیم.سید زین الدین یمانی آن را تجدید بنا کرده است. خداوند او را بهترین پاداش دهد. [12]  اکنون از این مسجد اثری در قبا نیست.

 

مسجد بنو انیف

مسجد طایفه بنو انیف در قبا،در سمت قبله مسجد قبا به سمت غرب در کنار چاه عذق بوده و به نقل عباسی در نزدیکی باغی بوده که در زمان وی به «القائم »شهرت داشته است. [13]

 

مسجد التوبه

منطقه عصبه در غرب مسجد قبا قرار داشته و از آبادترین مناطق این ناحیه است.زمانی که مهاجران نخست به مدینه آمدند شماری از آنان در اینجا بودند که سالم مولی حذیفه برای آن ها نماز می خواند.عباسی نوشته که او جای مسجد را یافته که نزدیک بئر هجیم بوده است. [14]  الخیاری نوشته است که مسجد مزبور در داخل باغ شیخ ابراهیم ترکی مهندس مکانیک است که در اداره عین الزرقاء مشغول کار است.در کتاب الخیاری تصویری از بنای مخروبه مسجد التوبه چاپ شده است. [15]  از این مسجد با نام «مسجد العصبه »و«مسجد النور»هم یاد شده است.

 

خانه امام علی-ع-

محلی در قبا به نام خانه امام علی-ع-بوده است.علامه میر حامد حسین نوشته است:«سپس به خانه علی بن ابی طالب-ع-مشرف شدم،محل عبادت حضرت را در خانه اش زیارت کردم و در آن مکان نماز گزاردم.جایگاهی در خانه حضرت قرار دارد که گویند حضرت زهرا-س-در آنجا با آسیاب دستی آرد تهیه می کرده.محل عبادت حضرت زهرا-س-را نیز زیارت نمودم و در آن مکان نماز گزاردم. [16]

 

خانه امام سجاد-ع-

در امتداد شارع العوالی که اکنون به عنوان شارع علی بن ابی طالب-ع-نام گرفته،زمانی که به سمت قبا می رویم در محله قربان،ساختمانی است با عنوان معهد دار الهجره.در کنار آن(سمت راست ساختمان)زمین فراخی است.بین این زمین و معهد،ساختمانی است کوچک بدون در ورودی;یعنی به تمام معنا مسدود است.بنا به نقل برخی،در گذشته مشهور بوده که اینجا خانه امام سجاد-ع-بوده است.جلوی آن زمین باز،زمین فوتبال و برابر این زمین و معهد هم خیابان است.پشت آن خانه هم نخلستان است.در منابع مکتوب به چیزی در این باره بر نخوردیم.

 

مسجد و مشربه ام ابراهیم

مشربه،یعنی بستان.در این محل ماریه قبطیه،ابراهیم فرزند رسول خدا-ص-را به دنیا آورده است.این مشربه در شمال بنی قریظه در حره شرقی قرار گرفته است که به آن «دشت »نیز می گویند.

 

مشربه ام ابراهیم از جاهایی است که در روایت امام صادق-ع-رفتن به آنجا و نماز خواندن در آنجا به عقبة بن خالد توصیه شده و حضرت فرموده است که:«و هی مسکن رسول الله و مصلاه.» [17] فیروز آبادی درباره مشربه نوشته است:این مشربه مسجدی است که در شمال منطقه متعلق به بنی قریظه نزدیک حره شرقی که به آن دشت گفته شده واقع است و میان نخلستانهایی است که متعلق به سادات قاسمی از بنی قاسم بن ادریس بن جعفر برادر امام حسن عسکری-ع-بوده است.

 

الخیاری از معاصرین نوشته است:این مسجد و مشربه اکنون با یک جاده آسفالته محاصره شده و اطراف آن قبرستان اهالی آنجاست.اومی افزاید:محل آن سمت چپ کسی است که از بیمارستان الزهراء عازم بیمارستان وطنی در نیمه راه است.در آنجا یک جاده فرعی است که به اندازه صد متر با خیابان فاصله دارد.مشربه در آنجا واقع شده است. [18] در حال حاضر آثار بنای مشربه از بین رفته و صورت یک قبرستان باقی مانده است.خیاری تصویری از بنای مشربه را در کتاب خود آورده است.تصویری دیگر از آن در کتاب المدینة بین الماضی و الحاضر(ص 426)چاپ شده است.

 

این مکان متبرک تا سالهای اخیر همچنان برقرار بوده است.شنقیطی نوشته است که در سال 1405 به آنجا رفته و آن را زیارت کرده است.وی افزوده است که:«اخیرا به خاطر کارهای بدعت آمیز شیعیان ایرانی،آنجا بسته شده است!!»قاعدتا می باید بین سالهای 1366 تا سال 1369 تخریب شده باشد;یعنی سالهایی که ایرانیها از رفتن به حج منع شدند.

 

گویا در اطراف بنای مشربه و در قبرستان سه صورت قبر بوده که شهرت داشته;یکی از آنها متعلق به نجمه مادر امام رضا-ع-است و دیگری حمیده بربریه.مؤلف این سطور این مطلب را بطور مستند در کتابی ندیده است.

 

گفتنی است که در منابع شیعه،زیارت مشربه ام ابراهیم و نماز خواندن در آنجا تاکید شده است. [19]

 

مسجد فضیخ

درباره فضیخ گفته شده است که نام درخت نخل بوده و یا اشاره به مسکری است که از درخت نخل گرفته می شد.در جریان غزوه بنی نضیر رسول خدا-ص-در آنجا خیمه ای داشته و بدین مناسبت آن مکان را مسجد فضیخ نامیده اند.طبق روایتی از امام صادق-ع-نامگذاری این مسجد بدان جهت بوده که در آنجا درخت فضیخ قرار داشته است.

 

مسجد فضیخ در میان نخلستانها،در شرق مسجد قبا و منطقه عوالی واقع شده و رواقی به طول 19 متر و عرض 4 متر دارد و صحن آن نیز با همان طول و عرض 14 متر است.این مسجد بارها بازسازی شده و همیشه مورد توجه مسلمانان،به ویژه شیعیان،بوده است.

 

در چند روایت از روایات امامان-علیهم السلام-از آن به عنوان مسجدی که باید زیارتش کرد یاد شده است. [20] محل این مسجد در خیابان عوالی،پیش از مستشفی الوطنی(دست راست کسی که به سمت عوالی می رود)قرار دارد.از ابتدای خیابان،از ابتدای فرعی،تا محل مسجد سیصد متر است.اکنون مسجد بدون امام جماعت است و زائران فراوانی از کشورهای مختلف دارد.

---