طرح کتاب درسی علوم حدیث (۱)

مقدمه:

سنت که برگرفته از حدیث است، پس از قرآن کریم دومین رکن آموزه های دین به شمار می رود. استفاده از این منبع فیاض، محتاج شناخت راه کارها و روش هایی است که «منطق فهم صحیح حدیث» وابسته به آن می باشد.

طرح نامه «علوم حدیثی» در صدد آن است که مخاطب را با منابع، اهداف، مسائل و روش های صحیح استفاده از حدیث آشنا گرداند.

مقصود از علوم حدیثی، مجموعه ای از دانش های زیر است:

1. تاریخ حدیث: وضعیت حدیث و نقل و کتابت آن در روزگار پیامبر(ص) و مواجهه متفاوت اصحاب با آن، منع نگارش و نقل حدیث پس از رحلت پیامبر(ص) تا سال 100 هجری، آثار منع از تدوین، سرگذشت حدیث در میان شیعیان و استفاده آنان از علوم ائمه(ع) برخی مباحث این علم است.

2. آشنایی با منابع حدیث (منبع شناسی): تاکنون کتاب های متفاوت و متنوعی در زمینه حدیث تألیف شده است. موقعیت زمانی نگارش، قدرت علمی نویسنده، نوع نگارش، منابع مورد استفاده، قدمت تا تأخر زمان نگارش و... از معیارهایی است که موجب تفاوت اعتبار کتاب و نوع استفاده از آن است.

هر مصدر حدیثی باید با معیارهای بالا سنجیده شود و نتیجه به دست آمده به گونه ای شفاف در معرض دید محققان قرار گیرد.

3. مصطلحات الحدیث: برای استفاده از ذخایر پیشینیان، آشنایی با اصطلاحات آنان، لازم و ضروری است. با این آشنایی می توان با دقایق نظرات و پژوهش های آنان ارتباط برقرار کرد.

4. رجال: استنتاج نظرات شارع مقدس در گرو آن است که احادیث را به گونه ای مطمئن و عقلایی به دست آوریم. رایج ترین راه، اطمینان به قول اشخاص ثقه و راستگو می باشد. علم رجال در پی شناسایی راویان ثقه و غیر ثقه است.

5. فقه الحدیث: سرآمد دانش های حدیثی، فقه الحدیث است که به معنای «آشنایی کامل، دقیق و عمیق حدیث» می باشد.

این علم، مجموعه ای از دانش های کوچک تر است که به اجمال معرفی می گردند:

1 5. غریب الحدیث: دانستن معنای اصلی و استعمالی لغات غریب، استعارات، کنایات و همچنین روش های استفاده از منابع غریب الحدیث بعضی موضوعات این دانش است.

2 5. خانواده حدیث: نمی توان به صرف دیدن یک حدیث و یا یک گروه از احادیث، نظری را به شارع منتسب کرد. این امر باید پس از جمع آوری تمامی آیات و روایاتی که در موضوع دخیل است، انجام گیرد. مجموعه آیات و روایات مربوط به یک موضوع را «خانواده حدیث» می نامیم. خانواده حدیث تقطیع صورت گرفته در بعضی روایات و تأیید مضمونی یک حدیث را نیز روشن می کند.

3 5. اسباب ورود حدیث: دلیل صدور یک حدیث، ما را در فضای مناسب با فهم معنای حدیث قرار می دهد و اطلاق یا عموم آن و حتی بدفهمی و متشابه بودن آن را زایل می کند.

4 5. تعارض اخبار: تعارض اخبار از مشکلاتی است که محقق حدیث با آن دست به گریبان است. علل تعارض اخبار، راه های جمع بین اخبار به ظاهر متعارض و... در پی گشودن این مشکل است.

5 5. احادیث موضوع: راه های شناخت احادیث مجعول از طریق نقد متن و مقایسه با آیات قرآن، ضروریات دین و مذهب، مسلمات تاریخی، عقل فطری و... به دست می آید. شناخت احادیث موضوع بسیار مشکل است؛ زیرا انتساب سخنی به شارع یا رد انتساب سخنی از شارع را به دنبال دارد.

6 5. شناخت شروح: برای به دست آوردن نظرات دانشمندان، چاره ای جز مراجعه به کتاب های شرح الحدیث نیست. توجه به تخصص و دقت نظر هر یک از علما ما را در این راه یاری می کند.

7 5. شناخت عوامل تحریف: تحریف ها و تغییرهای خواسته یا ناخواسته، اشتباهات کاتبان، تحریف های لفظی و معنوی و... از جمله عوامل عدم فهم صحیح حدیث هستند.

8 5. نسخه شناسی.

9 5. شناخت پیش فرض های بیرونی که بر ذهن محقق تأثیر می گذارد.

10 5. تدبر عمیق در روایات و توجه کامل به احتمالات مختلفی که در فهم دقیق حدیث تأثیرگذار است.

سرفصل های متن درسی علوم حدیث (1)

طرح کتاب درسی «علوم حدیث (1)» که شامل سرفصل های این ماده درسی است، در گروه «علوم حدیث» دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه بررسی و تصویب گردیده است. در این طرح مجموع مباحث حجّیت حدیث، تاریخ حدیث، کتاب شناسی حدیث و مصطلحات حدیث در نزدیک به نود جلسه درسی مطرح شده اند. امید است صاحب نظران و اساتید با مطالعه و بررسی این طرح، نظرات خود را به این دفتر منعکس کنند.

بخش اول: آشنایی با علوم حدیثی

مقدمه

ضرورت و اهمیت بحث

روش بحث

فصل 1. کلیات و مفاهیم

حدیث

خبر

روایت

اثر

سنت

متن

سند

فصل 2. علوم حدیثی

تاریخ حدیث

مصطلح الحدیث

غریب الحدیث

علل الحدیث

اسباب ورود حدیث

فقه الحدیث

رجال

فصل 3. حجیت سنت

کاربردها

تأثیر حدیث بر علوم مختلف

فقه

تفسیر

کلام

اخلاق

تاریخ

سایر علوم.

فصل 4. اخباری گری و اخبارگرایی

بخش دوم: تاریخ حدیث شیعه

فصل 1. توصیه معصومین(ع) به کتابت و تدوین حدیث

فصل 2. تلاش های حدیثی امیرالمؤمنین(ع)

کتاب امام علی(ع)

صحیفه امام علی(ع)

نامه های امیرالمؤمنین(ع)

خطبه های امیرالمؤمنین(ع)

نقش امام علی(ع) در پالایش حدیث

ضمیمه (متن خوانی)

فصل 3. تلاش های حدیثی اصحاب پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع)

سلمان

ابوذر

جابر بن عبدالله

عبدالله بن عباس

ابورافع و پسرانش

سلیم بن قیس

اصبغ بن نباته

حارث اعور

زید بن وهب

فصل 4. حدیث در روزگار امام حسن(ع) و امام حسین(ع)

فصل 5. کوشش های امام سجاد(ع)

صحیفه سجادیه

صحیفه زهد

سایر ادعیه

ضمیمه (متن خوانی)

فصل 6. حدیث در روزگار صادقین(ع)

مقدمه: عصر شکوفایی

زمینه ها

رفع منع

دگرگونی های سیاسی

دگرگونی های فرهنگی

کوشش های امام باقر(ع)

کوشش های امام صادق(ع)

تلاش های اصحاب صادقین(ع)

زراره

محمدبن مسلم

ابوبصیر مرادی

برید بن معاویه

حلبی

حریز

اصول اربعمائه

فصل 7. حدیث در روزگار امام کاظم(ع)

مسائل علی بن جعفر

ضمیمه (متن خوانی)

فصل 8. حدیث در روزگار امام رضا(ع)

صحیفة الرضا(ع)

طب الرضا(ع)

رساله ذهبیه

ضمیمه (متن خوانی)

ضمیمه (بطلان انتساب فقه الرضا(ع) به امام رضا(ع))

تلاش های حدیثی اصحاب امام رضا(ع)

یونس بن عبدالرحمن

ابن ابی عمیر

صفوان بن یحی

بزنطی

فصل 9. حدیث در روزگار ائمه متأخر(ع)

مکاتبات و توقیعات

وکالت و نیابت

فصل 10: عرضه و نقد حدیث

بخش سوم: تاریخ حدیث اهل سنت

فصل 1. کتابت حدیث در عصر پیامبر(ص)

عبدالله بن عمرو بن عاص

ابوبکر

ابوهریره

عایشه

فصل 2. منع از تدوین و نقل حدیث

ابوبکر

عمر

بنی امیه

فصل 3. انگیزه های منع

بررسی توجیهات و پاسخ آن ها

انگیزه های واقعی

فصل 4. آثار منع

فصل 5. آغاز کتابت حدیث

عمر بن عبدالعزیز و فرمان وی

دلایل امر به تدوین

فصل 6. نخستین تدوین گران اهل سنت

فصل 7. گونه های نگارشی اهل سنت

بخش چهارم: تدوین و نگارش (شیعه)

فصل 1. گونه های گوناگون نگارشی شیعه

فصل 2. تک نگاری ها

اصول اربعمائه

مصنفات و کتب

زهد (حسین بن سعید)

محاسن (برقی)

بصائر (صفار)

غیبت (نعمانی)

غیبت (طوسی)

تحف العقول

امالی ها

صدوق

مفید

طوسی

کتاب های شیخ صدوق

خصال

معانی الاخبار

علل الشرائع

عیون اخبار الرضا(ع)

سایر کتب صدوق

ضمیمه (هر کتاب 2 صفحه متن خوانی دارد)

فصل 3. جوامع حدیثی اولیه شیعه

الکافی

من لایحضره الفقیه

تهذیب الاحکام

الاستبصار (برای مطالعه)

فصل 4. نهج البلاغه

ضمیمه (متن خوانی 10 تا 15 صفحه)

ضمیمه (سایر کتبی که سخنان امام علی(ع) را جمع کرده اند)

فصل 5. دوران فترت (قرن 6 تا 10)

احتجاج طبرسی

مکارم الاخلاق

تنبیه الخواطر

کتاب های سید بن طاووس

تلاش های حدیثی شهید اول

منتقی الجمان

فصل 6. شکوفایی دوباره

جوامع حدیثی متأخر

وافی

وسائل الشیعه

بحارالانوار

سایر کتب

عوالم العلوم

مستدرک الوسائل

البحر الزخّار

جامع احادیث الشیعه

میزان الحکمة

الحیاة

مکاتیب الرسول

فصل 7. تفاسیر روایی

تفسیر قمی

تفسیر عیاشی

تفسیر نور الثقلین (و کنز الدقائق)

تفسیر البرهان

روایات تفسیری بحارالانوار

فصل 8. کتب ادعیه و مزار

فصل 31. اربعین نویسی

(کلاً هر کتاب ضمیمه ای 1 تا چند صفحه ای برای متن خوانی دارد)

فصل 9. سایر کتاب های حدیثی شیعه (برای مطالعه)

بخش پنجم: تدوین و نگارش (اهل سنت)

فصل 1. بعضی مصادر اولیه مهم

موطأ مالک

مسند ابن حنبل

مصنف عبدالرزاق

فصل 2. صحاح سته

صحیح بخاری

صحیح مسلم

سنن ابی داود

ضمیمه: سایر کتب (برای مطالعه)

فصل 3. سایر کتب

مستدرک حاکم

سنن بیهقی

جامع الأصول

مجمع الزوائد

کتب سیوطی

کنز العمال

نضرة النعیم

ضمیمه 1. متن خوانی هر کتاب

ضمیمه 2. سایر کتاب های حدیثی اهل سنت (برای مطالعه)

بخش ششم: مصطلح الحدیث (درایه)

فصل 1. آشنایی با اصطلاحات و فواید آن

فصل 2. اصطلاحات مربوط به متن حدیث

فصل 3. اصطلاحات مربوط به سند حدیث

فصل 4. اصطلاحات مربوط به راویان حدیث

فصل 5. اصطلاحات مربوط به کتاب های حدیثی

فصل 6. اصطلاحات مربوط به طرق تحمل حدیث

فصل 7. اصطلاحات مربوط به رجال

فصل 8. اصطلاحات مشترک

فصل 9. اصطلاحات دیگر

فصل 10. مرجع شناسی اصطلاحات اهل سنت

معرفة علوم الحدیث (حاکم)

علوم الحدیث (ابن صلاح)

کفایه (خطیب)

قواعد التحدیث (قاسمی)

الفیه سیوطی و شروح آن (فتح المغیث و...)

فصل 11. مرجع شناسی اصطلاحات شیعه.

الرعایة (شهید)

الوجیزة (شیخ بهایی)

ارجوزة (بحرالعلوم)

مقباس الهدایة (مامقانی)