حدیث به عنوان سرچشمه جوشان معارف اسلامی بعد از قرآن کریم همواره مورد توجه و عنایت اندیشمندان مسلمان بوده است. در قرن دهم و یازدهم که درایران سلسله صفوی حکومت را در دست داشت، فرصتی برای شیعیان به وجود آمد تا در زمینه علوم اسلامی، از جمله حدیث و جمع آوری احادیث، اقدامات قابل توجهی انجام دهند. از جمله این اقدامات تدوین چندین دایرة المعارف حدیثی مانند الوافی توسط ملامحسن فیض کاشانی، بحارالانوار، توسط ملامحمد باقرمجلسی، و عوالم العلوم، توسط بحرانی و چند کتاب دیگر بود.
از دایرة المعارفهای حدیثی که در این دوره تدوین گردید، کتاب الأوفی است. مقاله حاضر در صدد معرفی این اثر و مؤلف آن است.
مؤلف کتاب
مؤلف این کتاب ارزشمند «فضل علی بیک بن شاهوردی بن خلف توشمال باشی» است. اطلاعات ما از زندگانی وی بسیار محدود است و در کتابهای شرح حال و تاریخ که در عصر او نوشته شده است، یادی از وی به چشم نمی خورد.
اطلاعات پراکنده ای که از بعضی منابع از او به دست آمده است نشان می دهد که «فضل علی بیک» در نیمه دوم سده یازدهم و نیمه اول سده دوازدهم می زیسته است. او شاگرد علامه محمدباقر مجلسی است و مجلسی اجازه روایتی برای وی بدین عبارت صادر کرده است:
انها الأخ فی اللّه المبتغی لمرضاته تعالی المولی الفاضل الباذل الذکی فضل علی بیک جعل اللّه تعالی اخراه خیراً من اولاه سماعاً و تصحیحاً و تدقیقاً فی مجالس عدیدة آخرها ثانی عشر من شهرجمادی الاولی فاجزت له دوام تأئیده روایة عنی و کتب مؤلفه الحقیر حامداً مصلیاً.
این اجازه را علامه مجلسی در پایان بحارالانوار (تحریر شده در غره رجب 1084) نوشته است.1
او همچنین از «سید ماجد بن هاشم بحرانی» و «شیخ محمد» فرزند صاحب معالم روایت نقل می کند.
همچنین «میرزا عبداللّه افندی» در نامه ای که به علامه محمد باقر مجلسی نوشته در آن یادی از مؤلف نموده است؛ با این عبارت:
و ترجمة کتاب تاریخ بلدة قم لواحد من المعتبرین، إذ فیها أحادیث کثیرة عربیّة وهی عند أخی الناظر فضلعلی وفقه الله.2
«سید عبدالحسین حسینی خاتون آبادی» در کتاب وقایع السنین والاعوام نیز به مناسبتی از وی یاد می کند؛ با این عبارت:
فوت شیخ صالح بحرانی ساکن شیراز در 1098، در کمال فضل و حال بود و متوجه قطع و فصل معاملات مردم می شد تا اینکه حرف او مذکور شد در خدمت نواب اشرف اقدس، شاه سلیمان در تقرب عالی حضرتِ متعالی مرتبت فضل علی بیک، و شیخ صالح را قاضی کردند و رقم نوشته شد و بعد از رفتن رقم اشرف، دیگر شیخ مزبور نه متعرض افتا شد و نه متعرض قطع و فصل معاملات شد.3
اما اشتهار وی به «توشمال باشی» را به دو وجه می توان احتمال داد:
الف: «توشمال باشی» مقامی بود در دربار صفویان به معنی رئیس ملازمان یا مباشران مطبخ یا خوانسالار عالی شاه ایران، صاحب این مقام، ناظر یا بازرس مطبخ شاه بود و کلیه امور آشپزخانه را تحت نظر داشت. سمت وی از لحاظ تشریفاتی که به آن تعلق می گرفت مهم بود. هنگامی که شاه در مصاحبت بانوان حرم به سر می برد، «توشمال باشی» ظروف محتوی خوراک را تا در حرم بدرقه می کرد و در مجالس رسمی وی خوراکها را می چشید و این وظیفه را در موقع دخول به تالار انجام می داد.4
ب: «توشمال» تیره ای از ای هاوند هفت لنگ شاهسونها بوده است.
بنابر معنی اول، مؤلف منصب خوانسالاری دربار صفوی را داشته و طبق معنی دوم، او رئیس ایل توشمال از ایلات شاهسون بوده است. مخفی نماند که تعبیر «افندی» درباره وی به «ناظر» و همچنین تعبیر «متعالی مرتبت» درباره او که از سوی «خاتون آبادی» به کار فته است، دلالت بر معنی اول دارد.
در مورد تاریخ تولد و وفات و محل زندگی و سایر خصوصیات زندگانی وی اطلاعی در دست نیست.
آثار علمی
آنچه از آثار علمی مؤلف تا به حال به ثبت رسیده همه در دعا و حدیث است و معلوم نیست که وی در سایر موضوعات نیز کتابی تألیف کرده باشد، از نُه اثر وی که تا به حال شناسایی شده کتاب الأوفی درحدیث و کتابهای کنز الحق، مفتاح الهدی، عروة الوثقی، تبصرة الاعیاد السلمانیة، شافی سلیمانی و مزار رضوی، در دعا و موضوع دو کتاب سفینة النجاة و الأصول الأصلیة روشن نیست.
تفصیل اسامی آثار مؤلف و نسخه های شناخته شده از هر یک بدین ترتیب است:
1 الأوفی: که در ادامه همین مقاله معرفی خواهد شد.
2 کنزالحق: مؤلف هنگام تدوین کتاب الاوفی، دعاها را در این کتاب (کنزالحق) جمع آوری نموده است. او پس از آن، کنزالحق را در کتابش مفتاح الهدی و مفتاح الهدی را در کتاب دیگرش عروة الوثقی تلخیص نموده است.
3 مفتاح الهدی: موضوع آن دعاست که گزیده ای است از اثر دیگر مؤلف به نام کنز الحق.5
4 العروة الوثقی: به فارسی، در دعاست مؤلف به درخواست عده ای از مؤمنان این کتاب را از کتاب دیگر خود مصباح الهدی استخراج نموده و در سال 1008ق به پایان رسانیده است. این کتاب شامل یک مقدمه و چهارده مفتاح است.
نسخه ای از این کتاب به شماره 12472 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.6
5 تبصرة الاعیاد السلیمانیة: به فارسی، در آداب مستحبه اعیاد اسلامی است که مؤلف آن را به اسم «شاه سلیمان صفوی» تألیف نموده است. نسخه ای از آن به شماره 3133 در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.7
6 شافی سلیمانی: به فارسی، ترجمه ای است از «طلب النبی» و «طلب الأئمه» و «رساله ذهبیه» که مؤلف آن را در یک مقدمه، چهل باب و یک خاتمه تألیف نموده است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 5118 موجود است.8
7 سفینة النجاة: مؤلف در کتاب الأوفی به این کتاب ارجاع داده است.9
8 الأصول الأصلیة: مولف در کتاب الاوفی از این کتاب به عنوان اثرخود نام برده است.10
9 مزار رضوی: به فارسی، در آداب زیارت معصومان(ع) و کیفیت زیارت آنان از راه دور و زیارتهای حضرت امام رضا(ع) ازراه دور و نزدیک است. مؤلف این کتاب را به نام «شاه سلیمان صفوی» تألیف نموده است. این کتاب دارای یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه حضرت آیة اللّه مرعشی نجفی به شماره 10470 موجود است که به وسیله محمد علی نیشابوری در سال 1083ق تحریر شده است.11
الأوفی
مؤلف در مقدمه این کتاب تذکر می دهد که صدوبیست کتاب از مصادر روایی شیعه نزدش گرد آمده بود و او خواست روایتها را در یک کتاب جمع آوری نماید، ولی چون فهمید که علامه مجلسی، بحارالانوار را و فیض کاشانی الوافی را در این موضوع تألیف کرده اند از این کار منصرف گردید. ولی او بعد از ملاحظه کتاب بحارالانوار و الوافی آنها را برای منظور مورد نظر خود کافی ندانست، لذا مجدداً تصمیم به تدوین مجموعه حدیثی خود الأوفی گرفت.
مؤلف دعاها را در این کتاب نیاورده و آنها را جداگانه در کنز الحق جمع آوری کرده است.
الأوفی در یک مقدمه و دو قسم و هر قسم در دوازده کتاب (مجموعاً 24 کتاب) مرتب شده است. فهرست تفصیلی مطالب آن چنین است:
مقدمه: در ذکر مصادر و اسانید و حالات بعضی از راویان و دانشمندان و بحثی در اوامر و نواهی، شامل شش فصل.
قسم اول: در اصول و شامل دوازده کتاب با این عناوین؛
1 کتاب التوحید شامل سی باب؛
2 کتاب العقل والعلم؛
3 کتاب النبوة والامامة؛
4 کتاب فضل القرآن؛
5 کتاب الاحتجاج والموعظة الحسنة؛
6 کتاب الایمان و الکفر و الاخلاق؛
7 کتاب ذکر احوال اولاد المعصومین؛
8 کتاب ذکر احوال الرواة والصحابة؛
9 کتاب السماء والعالم؛
10 کتاب الدعا،
11 کتاب الخطب والکلم؛
12 کتاب ذکر احوال البرزخ و الحشر و النار و الجنة.
قسم دوم: در الفروع و شامل دوازده کتاب با این عناوین:
1 کتاب الطهارة والزی والتجمل؛
2 کتاب الصلاة؛
3 کتاب الصوم والزکاة و الخمس والصدقات والکفارات؛
4 کتاب الحج والعمرة؛
5 کتاب المزار واحکام المساجد والاعتکاف؛
6 کتاب المعایش والمکاسب؛
7 کتاب الجهاد والحسبة؛
8 کتاب المطائم والمشارب؛
9 کتاب القضاء والحدود والدیات؛
10 کتاب احکام النساء؛
11 کتاب الصید والذبائح واحوال الوحوش والطیور حلالها و حرامها؛
12 کتاب المعالجات والجنائز والمواری.
مؤلف در هر قسم از کتاب، آیات مناسب را به ترتیب سوره ها می آورد و پس از آن روایتهای مناسب با موضوع را نقل می کند. او همچنین در ذکر روایات، اسانید روایاتی را که از کتاب کافی و من لایحضره الفقیه و استبصار و تهذیب نقل می کند حذف و اسانید روایتهای نقل شده از سایر کتابها را ذکر می کند.
نسخه های موجود از «الأوفی»
روشن نیست که مؤلف موفق به تألیف تمامی مجلدات این کتاب گردیده یا نه. ولی همچنان که ذکر شد مؤلف در تدوین این کتاب، دعاها راجداگانه در کتاب کنز الحق جمع آوری نموده، و چون نسخه ای از کتاب عروة الوثقی (گزیده مفتاح الهدی) که آن هم تلخیص کنز الحق است در دست است، که به معنای اتمام تألیف کنز الحق است می توان نتیجه گرفت که تألیف الاوفی نیز به پایان رسیده است.
متأسفانه تا به حال فقط دو نسخه از جلد اول این دایرةالمعارف نفیس شناسایی شده است؛ با این اوصاف:
1 نسخه ای که مرحوم شیخ آغا بزرگ تهرانی در نزد سید آقا شوشتری ملاحظه نموده است. این نسخه تنها بخشهایی از اوایل کتاب را شامل بوده است.12
2 نسخه ای که به شماره 233 در کتابخانه حضرت آیة اللّه مرعشی نجفی در قم نگهداری می شود. این نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ تحریر است و به خط نسخ در 396 برگ 17سطری به اندازه 24×18 سانتی متر، تحریر شده است.13 این نسخه از آغاز و انجام افتادگی دارد و «کتاب التوحید» و «کتاب العقل و العلم» را شامل است. حضرت آیة اللّه العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی تقریظی در اول این نسخه نوشته اند؛ با این عبارت:
کتاب «الأوفی» فی الحدیث للعلامة المحدث المولی فضلعلی بن شاهوردی بیک توشمال باشی، کما صرح به فی اول المجلد الثانی الموجود بین هاتین الدفتین.
ویظهر منه انه لما کان مشتغلاً بتألیف الکتاب وسمع ان العلمین صاحبی «البحار» و «الوافی» مشغولان بتألیف الکتابین فحصّلهما وراهما غیر وافیین لمرامه معزم علی تکمیل کتابه «الاوفی».
ورتّبه علی مقدمة و اربعة و عشرین باباً. وصرّح فی دیباجة المجلد الاول انّه کان من تلامیذ العلامة المحدث السید ماجد بن هاشم الصادقی العریضی البحرانی استاد صاحب «الوافی». صرح به فی ذکر طرقه حیث قال: «أروی الحدیث عن استادی و من علیه فی العلوم الشرعیة استنادی و علیه اعتمادی» الخ.
و یروی ایضاً عن الشیخ محمد بن صاحب «المعالم» کما صرح به فی الکتاب. ویظهر من هذین المجلدین ان تألیفهما کان فی حیوة الفیض والمجلسی حیث یدعو لهما بطول العمر، و ببالی ان المؤلف من أقرباء المولی مهدیقلی خان صاحب المدرسة بقم المعروفة بمدرسة الخان واخیه العلامة المولی علیقلی خان صاحب کتاب خزائن القرآن و هما کانا من علماء عصر صاحب «الوافی» و«البحار» و من طائفة توشمال باشی و هو من طائفة الشاهسون.
حرره شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی، 8 رجب 1387 ببلده قم المشرفه.
مصادر شرح حال
شرح حال مؤلف به صورت کوتاه در مصادر زیر آمده است:
1 طبقات اعلام الشیعة(قرن یازدهم)، شیخ آغابزرگ تهرانی، ص439.
2 اجازات الحدیث، سید احمد حسینی، ص91.
3 تلامذه علامه مجلسی، سید احمد حسینی، ص48.
4 الذریعة الی تصانیف الشیعه، شیخ آغاز بزرگ تهرانی، ج15، ص251 و ج26، ص70 71.
1 . فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیة الله مرعشی،ج2، ص138
2 . بحارالانوار، ج110، ص175
3 . وقایع السنین والاعوام، ص542
4 . سازمان اداری حکومت صفوی (تعلیقات مینورسکی بر تذکرة الملوک)، ترجمه مسعود رجب نیا، ص128 129
5 . الذریعة، ج21، ص357، شماره 55444
6 . فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج35، ص425 و 426؛ الذریعة، ج15، ص251
7 . الذریعة، ج3، ص316
8 . فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج15، ص4118
9 . الذریعة، ج26، ص71
10 . همان.
11 . فهرست کتابهای خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی، سیداحمد حسینی، ج26، ص385
12 . الذریعة، ج26، ص71 72
13 . فهرست کتابهای خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی، ج1، ص259