برخی از عالمان از عصری که در آن زندگی می کنند، غایبند و در آن حضور ندارند. به زعم آنان تنها دین ورزی و دین شناسی به مفهوم کتابی آن برای درک مسایل جامعه کافی است و دیگر نیازی به درک موضوعات و رویدادهای زمان نیست غافل از اینکه در کنج مدرسه نشستن و با چند کتاب فقهی و فلسفی به سر بردن و دل به فهم مسایل انتزاعی خوش داشتن، نمی تواند انسان را از «هجوم لوابس » مصون دارد. علم و اطلاع به اوضاع جاری و تغییر جهان اسلام لازم است. باید از تیزبینی خاصی برخوردار باشد که حتی حوادثی که در آینده واقع می شود پیش بینی کند و جامعه را طوری از آن حادثه عبور دهد که با خطری مواجه نشود. هدایت بدون قدرت پیش بینی، امکان پذیر نیست. از روزی که اسلام در عرصه اجتماع حضور یافت و پرچم جهانی بودن خود را برافراشت، همواره دشمنان سرسختی در خارج یا داخل داشته است. نحله های مختلفی که در میان مسلمین بوده اند غالبا بیکار نبوده و احیانا از پشت به اسلام خنجر زده اند. بسیاری از آنها در تحریف و قلب حقایق اسلامی به وسیله جعل و وضع احادیث یا ایجاد فرقه ها و تفرقه ها، و لااقل، در دامن زدن به اختلاف مسلمین، تاثیر زیادی داشته اند. در تاریخ اسلام، حرکتها و نهضتهای سیاسی یا دینی زیادی دیده می شود که از طرف غیر مسلمانان به منظور تضعیف یا محو اسلام پدید آمده است. جهان اسلام مورد حمله ی سخت دشمنانی چون: جنگهای صلیبی و مغول بوده است و هر یک از آنها تاثیر فراوانی در انحطاط مسلمین داشته اند. از همه خطرناکتر استعمار غربی در قرون اخیر است. آری، اگر عالمان دین تحولات اجتماعی را بخوبی نشناسند، در این جهان پیچیده و پوشیده از مسایل و قضایا، غرق می شوند و نسلهایی را که دل به آنان بسته اند نیز مایوس می سازند و احیانا جامعه دینی را به پرتگاه سقوط می کشانند. امام صادق (ع) می فرماید: العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس
1 عالم آگاه به زمان، مسایل پیچیده بر او شبیخون نمی زند. بنابراین رسالت عالمان به عنوان وارثان پیامبر، اقتضا می کند که آگاه به رخدادهای زمان باشند و این آگاهی در حدی باشد که بتوانند حوادث و پیشامدهای آینده را نیز پیش بینی و علاج کنند. باز در جمله ای از علی (ع) این مطلب اینگونه بیان شده است: اعرف الناس بالزمان، من لم یتعجب من احداثه.
2 آگاه ترین مردم به زمانه کسی است که از پیشامدهای روزگار تعجب نکند. طبعا کسی که این شناخت را پیدا کرده باشد از آمادگی در برابر آنها غافل نیست. «من عرف الایام، لم یغفل عن الاستعداد».
3 بلکه بالاتر از همه اینها باید نسل را برای روزگاران بعد تربیت کرد. «لا تقسروا اولادکم علی آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم ». فرزندانتان را بر آداب و رسوم خودتان مجبور نکنید، زیرا آنها برای زمانی غیر از روزگار شما آفریده شده اند.
4 عالمان متعهد و دردآشنای ما در گذشته اینگونه بوده اند. با حضور آگاهانه خود در زمان، دین را حیات می بخشیدند. ضرورت توجه به زمان
افزون بر نکاتی که قبلا بر ضرورت توجه به زمان اشاره شد. به دو دلیل دیگر آشنایی به زمان امری ضروری است:
1- پاسخگویی به شبهات و مسایل جدید
عالمان بزرگ شیعه که منشا آثاری شده اند همواره به تجهیزات فکری زمان خود مسلح بوده اند و چگونگی زمان و افکار مردم و جریانات زمان را می شناخته اند و طبیعت عصر و اقتضای زمان را در انتخاب شیوه استدلال و ماده دلیل، اصل می دانسته اند; شیخ طوسی از حوزه زمان خود در آغاز کتاب «تلخیص الشافی » اینگونه یاد کرده است: «علمای بزرگ، چه آنان که در قدیم بوده اند. چه آنان که بعد آمده اند، همه در باره پیدا کردن دلیلهای زمان پسند و آنچه طبیعت زمان اقتضا می کرده است، تا نهایت درجه ممکن کوشیده اند و پیش تاخته اند و در برابر دیگران و مخالفان موضع آگاهانه داشته اند. چون همواره شبهه هاو مسایل تازه ای القا می شده است. از این رو آنان نیز آگاهیها و دلیلهای تازه ای برای حقانیت حق عرضه می کرده اند». به عنوان نمونه، شماری از موضوعات و مسایلی که امروزه مطرح است و حوزه و عالمان باید پاسخگوی آن باشد در کلام امام راحل 1 اینگونه بیان شده است: «مثلا در مساله مالکیت و محدوده آن، در مساله زمین و تقسیم بندی آن، در انفال و ثروتهای عمومی، در مسایل پیچیده پول و ارز و بانکداری، در تجارت داخل و خارجی... در مسایل فرهنگی و برخورد باهنر به معنای اعم، چون: عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی، تئاتر، خوشنویسی و غیره. در حفظ محیط زیست و سالم سازی طبیعت... در جلوگیری از موالید در صورت ضرورت و یا تعیین فواصل در موالید، در حل معضلات طبی... در مسایل حقوقی و حقوق بین الملل.. که همه اینها گوشه ای از هزاران مساله مورد ابتلای مردم و حکومت است ».
5 2- کیفیت انطباق قوانین اسلامی با عوامل متغیر زمان
اساسا رمز اجتهاد در تطبیق دستورات کلی با مسایل جدید و حوادث متغیر است. مجتهد واقعی کسی است که این رمز را به دست آورده باشد، توجه داشته باشد که موضوعات چگونه تغییر می کند و بالطبع حکم آنها عوض می شود
6 و گرنه به موضوع کهنه و فکر شده، فکر کردن و حداکثر یک «علی الاقوی » را تبدیل به «علی الاحوط » کردن و یا یک «علی الاحوط » را تبدیل به «علی الاقوی » کردن، هنری نیست.
حضرت امام (قدس سره) به عنوان فقیهی زمان شناس، نقش تبدیل و تغییراتی را که در موضوعات ایجاد می شود این گونه تبیین نموده اند: «زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مساله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مساله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام، ممکن است حکم جدیدی پیدا کند. بدان معنی که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است. واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می طلبد».
7 شهید صدر در آغاز کتاب «الفتاوی الواضحة » پس از ذکر این نکته که باید رساله های عملی در هر دوره ای مورد تجدید نظر قرار گیرند، در توجیه آن می فرماید: «علی رغم اینکه احکام شرعی احکامی است ثابت، برخی اوقات به دنبال تغییر اوضاع و احوال از عصری به عصر دیگر، تطبیق آنها نیز تغییر می کند. پس لازم است همزمان با تغییر فراوانی که در بسیاری از اوضاع و احوال رخ می دهد، رساله های عملیه آنها را در تشخیص حکم شرعی در نظر داشته باشد».
8 یعنی ساختار فقهی و کلامی گذشته نمی تواند حوادث زمان و شبهات کلامی و اعتقادی را پاسخ گوید و با آن ادبیات پیشین نمی توان نسل جوان را به دین شناسی و دین ورزی سوق داد. چرا امام موسی صدر؟
یادکردی از عالمان دین، بویژه آنانکه حضور آگاهانه خود را در زمان حفظ کرده اند، برای نسلهای آینده، بویژه جوانان، امری لازم و ضروری است. یکی از راههای ایجاد ارتباط میان نسلهای کنونی و گذشته، آشنایی و معرفی مفاخر علمی است، بویژه آنان که گام در راه احیای دین و ارزشها دینی در جهان کنونی برداشته اند. امام موسی صدر از زمره عالمانی است که حضور عالمانه خویش را در زمان حفظ کرد و خدمات ماندگاری را، هم در زمینه های فرهنگی و هم در عرصه های اجتماعی، بویژه در خطه محروم لبنان انجام داد و تعهد علم و آگاهی را به نحو احسن عملی ساخت. وی دارای استعدادی سرشار بود و می توانست در حوزه بماند و به اعتراف بعضی از مراجع تا مرجعیت شیعه پیش رود. اما فقر و محرومیت شیعیان لبنان او را آرام نگذاشت و بی اعتنا به همه آینده هایی که برای خود پیش بینی می کرد، احساس مسوولیت نمود و برای نجات مردم لبنان به آن دیار هجرت نمود. او خوب می دانست اسلام، عزت و سربلندی را برای پیروان خویش خواسته است و هرگز راضی به ذلت آنان نیست و از سویی این را می دانست که با اعتماد مردم به علما و شناخت علما از مردم و مصالح آنان، وظیفه ای بس خطیر در جهت اصلاح جامعه بر دوش این قشر نهاده است. بگونه ای که اگر آنان را رها کنند و تعهدی نسبت به سرنوشت جامعه نداشته باشند، دشمنان سرنوشت ذلت باری برای مردم رقم خواهند زد. او به همه ابعاد مورد نیاز جامعه شیعیان لبنان توجه کرد، از سویی می دید آنها در داخل لبنان حقوقشان ضایع گردیده و از سویی مورد تهاجم دشمن صهیونیستی هستند. او می دانست بدون داشتن علم نمی توان به استقلال رسید. هنگامی که همه امور به سرپنجه علم حل و فصل می شود، جامعه شیعه باید مسلح به این سلاح باشد. از اینرو در جهت تاسیس مراکز علمی همت گمارد و شیعیان را به فراگیری علوم ترغیب کرد. او می دانست بدون داشتن قدرت و سلاح روز در لبنان تمام حقوق آنان از بین رفته است، لذا با آموزشهای نظامی و ایجاد جنبش امل به این مهم پرداخت. او درک کرده بود که فقر و محرومیت بلای خانمان سوزی است که متاسفانه شیعیان را فراگرفته است (و کاد الفقر ان یکون کفرا) و نمی توان آنان را به آینده دل خوش نمود، به همین دلیل «حرکت المحرومین » را بنا نهاد تا به وضع مستضعفان رسیدگی کند. او به این حقیقت قرآنی پی برده بود که با ادیان دیگر باید از راه گفت و گو وارد شد و به این طریق مطالب حق را به گوش آنان رساند. در عین حال زندگی مسالمت آمیزی می توان در کنار آنان داشت، لذا در کلیساها به سخنرانی پرداخت و آنچنان در نظر آنان محبوب گردید که حتی امروز که بیش از بیست سال از مفقود شدن او می گذرد هنوز مسیحیان و حتی کشیشان آنها دل در یاد او دارند و در سالگرد مفقود شدن او همانند شیعیان مراسم ویژه برگزار می کنند. و... .
آری، بیست سال از ناپدید شدن این عالم راستین می گذرد. در این مدت تلاشهایی از سوی خانواده و دوستان و حتی دولت جمهوری اسلامی ایران برای یافتن وی شده است، اما... . در این رابطه چند تن از خانواده ایشان با یار دیرین و دوران طلبگی و هم مباحثه این مجاهد مرد یعنی حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی ملاقات نموده و در آن نشست، سخن از بزرگداشتی در بیستمین سال مفقود شدن امام موسی صدر به میان می آید. ریاست محترم دانشگاه مفید با انگیزه های زیادی آمادگی دانشگاه را برای برگزاری این همایش اعلام می دارند; و در این راستا مجله نامه مفید نیز وظیفه خود دانست شماره ای از مجله را به این امر اختصاص و برای بهتر معرفی کردن این شخصیت بزرگ با شخصیتهای مختلفی که با وی آشنا بوده اند مصاحبه و میزگردهایی ترتیب دهد و همچنین مقالاتی در تبیین دیدگاههای ایشان تقدیم خوانندگان نماید. در پایان ضمن تقدیم سپاس به آنان که در تکریم و تعظیم این دانش مرد مقالاتی ارسال داشته و یا در میزگرد و مصاحبه شرکت کرده اند، امید است بزرگداشتی در این راستا در دانشگاه مفید برگزار شود.
مجله علمی، پژوهشی نامه مفید با اقتداء به شیوه و سنت پسندیده دیرین حوزه های علمیه و مجامع علمی، مجله را عرصه بحث و گفتگو و نقد و انتقاد می داند. و بر این باور است که تضارب آراء و افکار موجب رشد و تعالی خواهد شد از این رو آنچه در مجله منعکس می شود صرفا بیانگر دیدگاه پدیدآورندگان آنهاست و لزوما دیدگاه مجله نیست. با وجود این، نامه مفید از نقدهایی که برای مجله ارسال می شود، استقبال می کند و فضا را برای بحثهای علمی باز می داند و در این بحثها جانب هیچ فردی را نمی گیرد و تنها حقیقت را شایسته پیروی می داند. لذا لازم به یادآوری است که به دنبال چاپ مقاله ای در شماره پیشین، نقدهایی به دفتر مجله رسید. ما ضمن تشکر و سپاس از همه کسانی که با حساسیت مقالات را پی می گیرند و با نقدهای خود به دفاع از باورهایشان می پردازند و به این وسیله بر غنای بحثها افزودند. ولی از آنجا که این شماره را از قبل به گرامی داشت یاد امام موسی صدر اختصاص داده بودیم، با عرض پوزش از همه آن عزیزان، در شماره آتی هر یک از آن مقالات که مورد تایید تحریریه قرار گرفت به نظر خوانندگان گرامی خواهیم رساند. ان شاء الله. و السلام سردبیر
پی نوشتها
1- تحف العقول، ص 261. 2- غرر الحکم، ص 91 به نقل از: محمدرضا حکیمی و...، الحیاه، ج 1، ص 140. 3- کافی، ج 8، ص 23. به نقل از: محمدرضا حکیمی و...، همان، ج 1، ص 139. 4- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 20، ص 267. 5- صحیفه نور، ج 21، ص 98. 6- به عنوان نمونه عقد مضاربه ای که در گذشته بوده با آنچه اکنون رایج است فرق اساسی کرده است. در گذشته بحث در باره مالک و عامل یعنی دو شخصیت حقیقی بوده است. در حالی که امروزه با تاسیس شرکت، عرفا شخصیت حقوقی مطرح شده که در فقه قدیم معنون نبوده است و اگر بحث «مالکیت عنوان » در فقه مطرح بوده است مانند عنوان مسجد، غیر از شخصیت حقوقی است که امروز رایج می باشد. بنابراین با این دید ممکن است بعضی از مسایل باب مضاربه تغییر کند و نظرات جدیدی در باره آنان مطرح شود. 7- صحیفه نور، ج 21، ص 98. 8- الفتاوی الواضحه، ج 1، ص 97.
