این همه عکس می و رنگ مخالف که نمود
یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد
حافظ
یکم: گرایش به دین همواره در نهاد انسان بوده است. هیچگاه جامعه بدون دین در تاریخ وجود نداشته و هرچند افراد بی دین در جوامع بوده اند، هرگز اینها یک لایه قلمداد نمی شده اند و همواره انگشت شمار و در استثنا بوده اند.نفوذ دین در همه جوامع و دوام آن تا به امروز، خود نشانه فطری بودن دین در نهاد انسان است. اگر در گذشته از انسان به عنوان «موجود مستوی القامه » و «موجود اندیشه ورز» و «موجود ابزارساز» و «موجود سیاست پرداز» سخن می گفتند، امروزه یعنی در عصر موشک و ماهواره و رایانه از انسان به عنوان «موجود دین ورز» هم سخن می گویند. این درست است که دین، بویژه در چند سده اخیر، بارها سکندری خورد و نقش بر زمین شد، اما سرانجام، افتان و خیزان، قد راست کرد و اینک، استوار و سرافراز، ایستاده است. و طرفه آنکه همانها که پس از رنسانس از فلاخن علم به دین سنگ پرتاب کردند و آن را از دایره زندگی بیرون نمودند، اینک فرزندانشان دین را قدر می نهند و بر صدر می نشانند. تازه این از نتایج سحر است و گزافه نیست اگر بگوییم قرن آینده را اگر باشد دین رقم می زند. آری به گفته آندره مالرو «قرن بیست ویکم یا قرن دین است و یا نیست ».
دوم: دین مسیحیت در اروپای قرون وسطی سرافکنده از آزمون بیرون آمد. این، هم به دلیل اعوجاجی بود که در نهاد این دین نهفته بود و هم به دلیل انحرافی بود که روحانیون مسیحی بدان دچار شده بودند. مسیحیت، دین شایسته اداره حکومت نبود و توانایی اداره جامعه را نداشت و، با وصف این، به این مهم چنگ انداخته بود و داعیه حکمرانی و جامعه گردانی داشت. روحانیون مسیحی هم در پوست پلنگ فرورفته بودند و دندان گرگ نشان می دادند و مخالفانشان را تفسیق و تکفیر می کردند و به میخ و سیخ می کشیدند. اما از آنجا که در نبرد حجت و قدرت، هزیمت از آن قدرت است، سرانجام حجت علم بر قدرت کلیسا فائق آمد و سیطره دین کشیشها شکست. مخالفتهای ملانصرالدینی با علم، بر رونق بازار علم افزود و علم بر دین پیروز شد; اما نه بر دین خدا، بلکه بر دین کشیش و کلیسا.
پس از رنسانس هرچه عقربه زمان به جلو رفت، علم جلوتر رفت و دشمن خود را (دین مسیحیت) عقبتر زد. دستاوردهای علوم و پیشرفتهای اقتصادی چنان چشمها را به خود خیره کرده بود که از نیم نگاهی به دین دریغ داشته می شد.
بتدریج هنگامی که علم از سیانتیسم وپوزیتیویسم سردرآورد، عالمان مدعی شدند که اساسا ماوراءالطبیعه مساوی با ماوراءالحقیقه است و هر غیرمشهودی، غیرموجود. در مثل کلود برنار می گفت تا روح را در زیر چاقوی جراحی خود ننگرم، بدان ایمان نمی آورم. و این آغاز فاجعه بود.
فاجعه از آنجا آغاز شد که مخالفت با یک دین (مسیحیت) به مخالفت با دین (به طور کلی) تعمیم داده شد. مخالفت با مسیحیت منحط و ضدعلم و عقل به مخالفت با دین تغییر جهت داد. به دیگر سخن، رویگردانی از دین مسیحیت موجب روی کردن به دین دیگری نشد، بلکه موجب رویگردانی از دین (به طور کلی) شد.
سوم: بشر اروپایی هرچه از دین (مسیحیت) فاصله می گرفت، به علم نزدیکتر می شد. و این به سبب سرشت دینی بود که اروپاییها بدان مبتلا بودند. دین قرون وسطی، سکه قلب بود و پرپیداست که سکه قلب در مقابل سکه علم بهاء و بهایی ندارد و دوری از آن موجب نزدیکی به این می شود. به هر حال از هنگامی که خرافات در دین لانه کرد، بشریت در کاخ دانش خانه کرد.
از پس رنسانس تا قرن بیستم، خداپرستی و تعالی جای خود را به علم پرستی و ترقی داد. بشر اروپایی دین را گذاشت تا علم را بردارد. علم یگانه مدعی سعادت بشر و خضر نجات شمرده می شد و عهده دار تامین خواسته های بشر بود. بواقع هم بسیاری از خواسته های بشر با سرانگشت علم برآورده شد و بشر به یاری آن بر بسیاری از مشکلات و آلام غالب آمد. اما... چندی نگذشت که علم از سرمایه داری سردرآورد و انسان پیچ و مهره ای از زندگی ماشینی و بی روح شد و بیماری از خود بیگانگی گریبانش را گرفت. سوگناکتر از این هنگامی بود که علم از بمب سردرآورد و با وقوع جنگ جهانی اول و دوم حیات صدها هزار انسان، چون حشراتی بی ارزش، دستخوش آتشی شد که علم جرقه آن را زد. تراژدی دو جنگ جهانی ناتوانی علم را در تامین سعادت انسان به اثبات رساند. علم که می خواست آسایش جسمانی را ارزانی بشر دارد، آرامش روحانی را هم از او گرفت. در نتیجه سکه علم پرستی نیز از رونق افتاد و بشر اروپایی در هشت بورژوازی عصیان کرد و بار دیگر چشم به آسمان دوخت. و این میانه قرن بیستم بود.
چهارم: می زیبد که قرن بیستم را عصر برگشت از بتهای دروغین و بازگشت به دین نامید. پیش از آن، از رنسانس بدین سو، دین چون آتشی در زیر خاکستر سیانتیسم و اومانیسم پنهان بود. چراغ دین همواره سوسو می زد، ولی زبانه نمی کشید. البته هرگز خاموش هم نشد. با شکست بت سیانتیسم در اوایل قرن بیستم و هزیمت مارکسیسم در اواخر قرن بیستم که دو قائمه ناخداگرایی در عرصه اندیشه و عمل بودند بشریت غرق شده به دنبال دستاویزی می گشت که زمینی نباشد و از آسمان برای نجات او انداخته شده باشد. از این رو به ریسمان دین چنگ انداخت تا از قعر چاهی که به سر در آن رفته بود، نجات یابد.
اکنون کاروان بشریت، آهسته و پیوسته، به سوی دین می رود. هرچند عده ای این کاروان را همراهی نمی کنند و عده ای به آن نرسیده اند و عده ای در مسیر آن سد معبر و مزاحمت ایجاد می کنند و عده ای راه را به روی آن می بندند و عده ای می کوشند آن را به انحراف کشند، ولی این کاروان آهنگ آن دارد به سوی افقی رود که دین از آنجا طلوع می کند. دیگر مساله این نیست که بشریت دین دارد یا ندارد، بلکه مهم این است که چه دینی دارد.
البته هنوز نمی توان گفت که دین آینده بشریت کدام است و از چه دینی بیشتر استقبال می کند، اما می توان حدس زد که دین آینده بشریت کدام نیست و به چه دینی بیشتر ادبار می کند. چنین می نماید که دین آینده، دینی است که اولا به علم روی خوش نشان دهد; ثانیا با عقل از در دوستی درآید; ثالثا فرهنگدوست باشد; رابعا قادر به براندازی فقر باشد; خامسا آزادی را ارج نهد. هر دینی که فاقد این ویژگیها باشد، و یا فاقد این ویژگیها معرفی شود، دین آینده بشریت نیست و این کاروان به آن پشت می کند. «ان فی ذلک لذکری لمن کان له قلب او القی السمع ».
گفته شد که اینک پا به عصر بازگشت به دین گذاشته ایم. امید است این بازگشت به دین نه از روی سرخوردگی از غیر دین و درماندگی و گریزناپذیری، بلکه بر پایه درک اهمیت و ضرورت دین باشد. به دیگر بیان، شایسته این است که بازگشت به دین همراه بازنگری به دین باشد و دین، چنانکه هست، شناخته شود. بازگشت به دین، هرچند خالصانه، اگر با شناخت همراه نباشد، سودمند و سعادتبخش نیست
(1) . اگر همه بشریت خالصانه به دینی بگروند که آن را نمی شناسند هرچند تنها آن دین، حق باشد حتی یک نفر از آنها هم به فلاح و سعادت نمی رسد. ایمان به دینی که آن را نمی شناسیم مانند کفر به آن است. پس تنها ایمان به دین کافی نیست، شناخت هم ضروری است. حال به خود امید می دهیم که این نهضت بازگشت به دین همراه بازنگری به دین باشد.
پنجم: هنگامی که از اهمیت و ضرورت دین سخن گفته می شود، لاجرم باید گفته شود که مقصود، کدام دین است. چنانکه می دانیم ادیان جهان را به گونه های مختلفی تقسیم کرده اند; از جمله تقسیم آنها به اعتبار خاستگاهشان (ادیان سامی، ادیان چینی، ادیان هندی) و یا به اعتبار نفوذشان (دین هندو، دین مسیحیت، دین اسلام) است. هریک از این تقسیم بندیها به نوبه خود درست است، اما به گونه دیگری نیز می توان به تقسیم ادیان پرداخت. در این تقسیم بندی تنها دو دین وجود دارد: دین توحید و دین شرک. دین منحط و منجمد و دین پیشرفته و متحرک. دین زور و گرسنگی و دین آزادی و برخورداری. دین ستمدیدگان و محرومان و دین ستمگران و محرومیت آفرینان. کوتاه سخن اینکه تنها دو دین وجود دارد: دین توحید یا ارزشها و دین شرک یا ضدارزشها. همه ادیان داخل در یکی از این دو دین هستند. مضافا اینکه هر دین نیز بر پایه تفسیری که از آن می شود داخل در یکی از این دو دین می شود. بنابراین به اعتبار این تقسیم بندی هم کلیه ادیان به دو بخش تقسیم می شوند و هم کلیه مذاهب. یعنی هم مسیحیت منحط و منجمد وجود دارد و هم میسیحیت پیشرفته و متحرک. هم مسیحیت زور و گرسنگی وجود دارد و هم مسیحیت آزادی و برخورداری. هم اسلام منحط و منجمد وجود دارد و هم اسلام پیشرفته و متحرک. هم اسلام زور و گرسنگی وجود دارد و هم اسلام آزادی و برخورداری.
پس هنگامی که از دین سخن گفته می شود، بی درنگ باید گفت کدام دین؟ این کافی نیست که مثلا گفته شود اسلام یا مسیحیت. زیرا بازهم می توان گفت کدام اسلام و کدام مسیحیت؟ اسلام محمد یا اسلام معاویه؟ مسیحیت قرون وسطی یا مسیحیت عیسی؟ گاه میان یک دین با دین دیگر تفاوت بیشتری از یک دین با کفر است. و گاه میان یک تفسیر از دین با تفسیر دیگر از همان دین تفاوت بیشتری از یک دین با دین دیگر و حتی با کفر است.
فراوان گفته اند که «دین افیون توده هاست »، «دین مولود جهل است »، «دین ساخته قدرتمندان برای تحمیق مردم است » و دین فلان و بهمان است، اما سخن در این است که این کدام دین است.
دین در تاریخ هم حربه ستمگران علیه ستمدیدگان و هم اسلحه ستمدیدگان علیه ستمگران بوده است. هم توجیه گر وضع اسفبار موجود و هم برهم زننده آن بوده است. هم موجب سکوت و سکون و هم مایه حرکت و اعتراض بوده است. هم ویرانگر علم و عقل و فرهنگ و هم گاهواره و پرورشگاه آن بوده است. و در یک کلام، هم انسان کش و هم انسان پرور بوده است. آری در کارنامه دین، هم آن و هم این به چشم می خورد.
بنابراین هم می توان گفت که «دین افیون توده هاست » و هم می توان گفت که «دین محرک توده هاست ». هر دوسخن درست است، اما همه سخن این نیست و هریک ناظر به دینی و یا تفسیری از دینی است. فراموش نکنیم که رسول خداص مبعوث شد تا مردم را از «جور ادیان » به «عدل اسلام » آورد.
ششم: گویا خواننده به همین اندک اشاراتی که درباره دین شد اقتصار می کند و انتظار دارد به بحث درباره تاریخ ادیان که موضوع این کتابشناسی است پرداخته شود.
علم تاریخ ادیان در میان مسلمانان خیلی زود جوانه زد و رشد کرد و بارور شد. انتظار هم چنین می رفت و باید هم چنین می شد. زیرا در کتاب مسلمانان بذر این دانش پراکنده بود و قرآن برانگیزنده و دعوتگر آنان به مطالعه درباره ادیان بود.
چنانکه می دانیم نام بیست وپنج پیغمبر در قرآن آمده و، بجز اسلام، از هفت دین (مجوس، صابئین، یهود، نصارا، مشرکان، بت پرستان و دهریان) یاد شده و به کتاب زبور و تورات و انجیل اشاره گردیده و گاه خطاب به «اهل کتاب » شده و سخن کافران به عنوان استشهاد، نقل و گزارشهایی از سرگذشت اقوام پیشین به دست داده شده است. این آیات که می توان آنها را آیات الادیان نامید برانگیزنده مسلمانان به مطالعه ادیان بود و، افزون بر این، فهم دقیق و تفصیلی این اشارات و «عبرت » گرفتن از سرگذشت امتهای پیشین که بر آن تاکید شده بدون مطالعه تاریخ ادیان ممکن نبود. از این رو قرآن را هم باید نخستین منبع مسلمانان در تاریخ ادیان و هم نخستین سائق آنان به مطالعه تاریخ ادیان دانست.
(2) منبع دیگر مسلمانان در تاریخ ادیان، احادیث ائمه معصومین ع است. مناظرات رسول خداص و امیرالمؤمنین علی و امام صادق و امام رضاع با اهل کتاب و زندیقها در جوامع حدیثی شیعه ضبط شده و از احادیث آنان در این زمینه چند کتاب فراهم آمده است. برای نمونه به کتاب احتجاج طبرسی می توان اشاره کرد که مشتمل است بر احتجاجات رسول خداص و ائمه معصومین ع با پیروان دیگر ادیان و مذاهب. بخشی از این کتاب شامل احتجاجات معصومین با پیروان مذاهب و فرقه های اسلامی است و بخش دیگری که موضوع بحث ماست مشتمل بر احتجاجات آنها با اهل کتاب و مشرکان و زندیقان است. برخی از مباحث این کتاب عبارت است از: احتجاج پیامبر با گروهی از مشرکان، احتجاج پیامبر با یهود در جواز نسخ شرایع، احتجاج علی ع با دانشمندان یهود، احتجاج علی ع با یهودیان و دیگران در مسائل مختلف علمی، احتجاج امام صادق ع با گروه زیادی از پیروان دیگر ادیان در مسائل مختلف دینی، احتجاج امام رضاع با اهل کتاب و مجوس و پیشوای صابئین.
همچنین به کتاب بحارالانوار باید اشاره کرد که جلد نهم و دهم آن در باب احتجاجات رسول خداص و ائمه معصومین ع با پیروان دیگر ادیان و مذاهب است. در جلد نهم این کتاب ذیل عنوان «ابواب احتجاجات الرسول صلی الله علیه وآله »، از جمله، دو باب آمده است: احتجاج پیامبر با مشرکان و زندیقان و دیگر پیروان دینهای باطل، احتجاج پیامبر با یهود در مسائل مختلف علمی. در جلد دهم نیز، از جمله، این مباحث آمده است: احتجاج علی ع با یهود در بسیاری از مسائل علمی، احتجاج و مناظره امام صادق ع با زندیقان و مخالفان، احتجاج امام کاظم ع با پیروان دیگر ادیان و خلفا، مناظره و احتجاج امام رضاع با پیروان دیگر ادیان در مجلس مامون.
همان گونه که از کتابهای حدیثی برمی آید، رسول خداص و علی ع با اهل کتاب و کافران به مناظره پرداختند و امام صادق ع با ابن ابی العوجا و زنادقه به احتجاج برخواست و امام رضاع در مجلسی با حضور مامون به جدال با جاثلیق (عالم مسیحی)، راس الجالوت (عالم یهودی)، هیربد اکبر (عالم مجوسی) و بزرگان صابئین و نسطاس رومی پرداخت
(3) . این مناظرات و احتجاجات دستمایه مسلمانان در مطالعه تاریخ ادیان گردید و اگر همه آنها یکجا جمع آوری شود، که سخت ضرورت دارد، دوسه جلد کتاب پربرگ و بار می گردد.
هفتم: علم ادیان در میان مسلمانان زود پاگرفت و رونق یافت
(4) . البته از همان آغاز به شناخت ادیان در کنار شناخت مذاهب اسلامی توجه می گردید و این دو تقریبا یک علم تلقی می شد. افزون بر اینکه به شناخت مذاهب و فرقه های اسلامی بیش از شناخت ادیان، علاقه و توجه نشان داده می شد. در کتابهای ملل و نحل که درباره ادیان و مذاهب اسلامی است غالبا بیشترین بحث به مذاهب اسلامی اختصاص داده شده و از ادیان دیگر به صورت جانبی و استطرادی و با محور قرار دادن اسلام یاد گردیده است. دلیل آن هم روشن است: برای مسلمانان بطلان دیگر ادیان قطعی بود و چندان نیازی به تحقیق درباره آن نبود، سخن درباره حق و باطل بودن مذاهب اسلامی بود که کدام فرقه حق و کدام باطل است. بیفزاییم که پیروان فرقه های اسلامی بیشتر با یکدیگر اختلاط داشتند و، طبعا، به شناخت یکدیگر نیازمندتر بودند تا شناخت دیگر ادیان که پیروانشان همواره در میان مسلمانان در اقلیت بودند. پس طبیعی بود که پاشنه بحث درباره مذاهب اسلامی باشد و به آن بیشتر از ادیان پرداخته شود.
عنوان بسیاری از کتابهایی که مسلمانان در آن به بحث درباره ادیان و مذاهب اسلامی پرداختند، ملل و نحل بود. البته کتابهای متعددی هم درباره ادیان و مذاهب تالیف شده است که عنوان ملل و نحل ندارد، اما از این کتابها هم با عنوان کتابهای ملل و نحل یاد می شود. در واقع ملل و نحل هم عنوان کتابهای ادیان و مذاهب است و هم عنوان موضوع آنها. به دیگر بیان، ملل و نحل عنوان علم تاریخ ادیان و مذاهب اسلامی است.
این دو واژه (ملل و نحل)، به دو معنا استعمال شده است: گاه مقصود از ملل (جمع ملة)، ادیان آسمانی است و گاه مقصود از آن فرقه های اسلامی. همچنین گاه مقصود از نحل (جمع نحلة)، ادیان آسمانی (بجز اسلام) است و گاه مقصود از آن ادیان غیر آسمانی.
به هر رو در گذشته جایگاه بحث درباره ادیان در کتابهای ملل و نحل بود و همواره در کنار ادیان به مذاهب اسلامی پرداخته می شد و بیشتر، از آن سخن می رفت. به بیان دیگر علم ادیان و علم مذاهب اسلامی در تاریخ اسلام همزاد بودند، اما همشانه نبودند و علم مذاهب اسلامی به همان دلیلی که گذشت یک شانه بزرگتر از علم ادیان بود و بیشتر به آن علاقه و عنایت نشان داده می شد.
محض نمونه از کتاب المنیة والامل فی شرح الملل والنحل از احمد بن یحیی می توان یاد کرد که شامل سه باب است و تنها باب اول آن درباره ادیان (بجز اسلام) است. و یا کتاب بیان الادیان از ابوالمعالی محمدحسینی علوی که شامل پنج باب است و تنها باب دوم آن درباره ادیان پیش از اسلام است. و یا کتاب الفصل فی الملل والاهواء والنحل از ابن حزم که حدود یک سوم آن درباره ادیان (بجز اسلام) است. و یا کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام (منسوب به سید مرتضی داعی حسنی رازی) که از بیست وشش باب آن تنها باب اول تا سومش درباره ادیان (بجز اسلام) است. همچنین به کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین از امام فخر رازی می توان اشاره کرد که از ده باب آن تنها یک باب آن در باره ادیان (بجز اسلام) است.
(5) هشتم: علوم در شرق زاده شد و به غرب رفت. در غرب کامل شد و به شرق برگشت. این قاعده که البته کلیت ندارد درباره علم تاریخ ادیان صادق است. این علم در سرزمین اسلام زاده شد و از آنجا به غرب رفت. سپس در غرب به کمال رسید و اینک چند دهه بیشتر نیست که به شرق برگشته است.
سکه علم تاریخ ادیان به نام فردریک ماکس مولر (1900-1823م)، دین شناس و زبان شناس آلمانی، زده شد. او را نخستین فردی دانسته اند که با شیوه ای جدید علم تاریخ ادیان را بنیان نهاد و از ضرورت مطالعه دین به صورت علمی و بدون توجه به ایمان، داد سخن داد و آن را به عنوان یک رشته علمی مطرح ساخت. اگر چه پیش از او در غرب کارهایی صورت بسته بود، ولی او نقطه عطف بود و او را می توان پدر علم تاریخ ادیان شمرد.
رسم است که آغاز دین شناسی مقایسه ای را در ربع سوم قرن نوزدهم به سلسله جنبانی مولر می دانند. بنابراین علم تاریخ ادیان به صورت علمی و جدید آن، جوان است و از عمر آن صدسال می گذرد. اما در این صد سال، هزاران کار انجام شده و پیشرفتهای چشمگیری به وقع پیوسته است: از دایر شدن کرسی تاریخ ادیان در دانشگاهها گرفته تا انتشار مجله های ویژه دین شناسی و چاپ کتابهای معتنابه و متعددی در تاریخ ادیان. برای نمونه به دو دایرة المعارف مهم درباره دین می توان اشاره کرد که یکی در اوایل قرن بیستم و دیگری در اواخر آن منتشر شده است: اولی، دایرة المعارف دین و اخلاق، ویراسته جیمز هیستینگز (1922-1852م)، مسیحیت شناس اسکاتلندی است که در سیزده جلد و در فاصله سالهای 1926-1908 منتشر شد.
(6) دومی که مهمتر است دایرة المعارف دین، ویراسته میرچا الیاده (1986-1907م)، دین شناس و اساطیردان رومانیایی است که در شانزده جلد و در مدت هفت سال تدوین و در سال 1987 منتشر شد.
(7) باری هرچند که دنیای اسلام زادگاه علم تاریخ ادیان است، اما اینک دنیای غرب پرورشگاه آن است و سوگمندانه بهره مسلمانان از این علم، بس اندک. واقع این است که امروزه تاریخشناسی ادیان در جهان غرب که ما آنجا را دارالکفر می نامیم با تاریخشناسی ادیان در جهان اسلام که ما اینجا را دارالایمان می نامیم به لحاظ کمی و کیفی قابل مقایسه نیست. بنگرید که امروزه در جهان اسلام چند تن یافت می شوند که عهده دار تحقیق درباره یهودیت و مسیحیت هستند و آیا این عده قطع نظر از سطح تحقیقاتشان یک صدم غربیانی هستند که به مطالعه درباره اسلام می پردازند؟
جهان اسلام به علل گونه گونی، از جمله اطمینان به حقانیت دین خود و بطلان دیگر ادیان و اعتقاد به اینکه «الباطل یموت بترک ذکره »، تاریخشناسی ادیان را فروهشت و در لاک خود فرورفت. اما دانشمندان جهان غرب به علل گونه گونی، از جمله گسترش ماتریالیسم فکری و ماتریالیسم اخلاقی، علی السویه رو به ادیان کردند و اینک سلسله جنبان تاریخشناسی ادیان هستند.
به هر رو اگرچه تاریخشناسی ادیان در جهان اسلام کارنامه ای کم برگ وبار دارد، اما چنین می نماید که چنین نخواهد ماند. چنین باد.
نهم: لختی هم درباره ضرورت تاریخشناسی ادیان و دشواری آن بگوییم.
بدون مجامله باید گفت که در گذشته تاریخشناسی ادیان چندان قرین به تحقیق و توفیق نبوده است. پیروان هر دین بیش و پیش از آنکه درپی شناخت ادیان بودند، قصد اثبات حقانیت دین خود را داشتند. گاه در تبیین ادیان دیگر قصور و تقصیر می ورزیدند و آن اندازه که دغدغه معرفی درست دین خود را داشتند، درصدد معرفی دیگر ادیان نبودند. همچنین گاه افکاری به ادیان دیگر می بستند و نسبتهایی به آنها می دادند که پیروانشان چنین اعتقادی نداشتند و بطلان آن قطعی بود.
مضافا اینکه اگر همه تحقیقات گذشتگان درباره ادیان درست باشد، امروزه بخشی از آنها کهنه و منسوخ شده است. اکنون نمی توان بر پایه آنچه در کتابهای گذشتگان درباره یهودیت و مسیحیت و اسلام گفته شده، این ادیان را بدرستی شناخت. هریک از این ادیان تطورات و تحولاتی داشته اند و تفسیرهای دیگری از آنها شده است و لذا نمی توان به تفسیرهایی که در گذشته از این ادیان شده که بخشی از آنها کهنه و منسوخ گردیده بسنده کرد.
نتیجه اینکه امروزه بازشناسی تاریخ ادیان ضرورت دارد. پیروان هر دین باید در شناخت ادیان دیگر تجدید نظر کنند و درپی شناخت روزآمد و عصری ادیان باشند. اگر هم با کتابهای گذشتگان بتوان به شناخت تاریخی ادیان دست یافت، به شناخت عصری ادیان نمی توان. به بیان دیگر از رهگذر کتابهای گذشتگان شاید بتوان دانست که در گذشته از هر دین چه تفسیری می شده است، اما دیگر نمی توان دانست که امروزه از هر دین چه تفسیری می شود. و آنچه امروزه ضرورت دارد، همین شناخت عصری ادیان است. یعنی اینکه یهودیت و مسیحیت معاصر چه می گوید و دین خود را چگونه تفسیر می کند.
این را هم ناگفته نگذاریم که در کار تاریخشناسی ادیان، دینداری و زباندانی دو شرط اساسی است. تا هنگامی که محقق تاریخ ادیان دیندار نباشد به درک دین نایل نمی شود. دینداری (حال هرگونه که تفسیر شود)، شرط مهم دین شناسی است. با دید کور مادی نمی توان دین الهی را درک کرد و با ذهن تنگ ماده گرا نمی توان افق وسیع دین را شناخت.
زباندانی هم شرط دیگر دین شناسی است. و همین شرط است که تاریخشناسی ادیان را دشوار می کند. برای شناخت هر دین باید زبان آن را دانست و آن دین را با همان زبانش مطالعه کرد. نمی توان اسلام را، چنانکه باید، با زبان انگلیسی شناخت; همان گونه که نمی توان مسیحیت را، چنانکه باید، با زبان فارسی شناخت.
اگر از حقجویی و بی تعصبی و پرهیز از پیشداوری و... در شرایط دین شناسی سخن نمی گوییم، به سبب آن است که این ویژگیها در شناخت هر موضوعی مدخلیت دارد و طبعا در دین شناسی نیز شرط است. در واقع دینداری و زباندانی از شرایط انحصاری دین شناسی است.
دهم: در سالهای گذشته برای تفاهم و تقریب میان ادیان تلاشهایی شده که ارزشمند و نتیجه بخش است.
(8) از آن جمله به برگزاری سمپوزیوم بین المللی اسلام و مسیحیت می توان اشاره کرد که به ابتکار مسیحیان برگزار شد و مقبول عالمان اسلامی افتاد. با آنکه جریان گفتگو میان پیروان ادیان و تبادل عقاید از غرب مسیحی آغاز شده و مسیحیت پیشگام آن است، این مساله ریشه در اسلام دارد. خداوند در قرآن می فرماید: فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیلاهم الله واولئک هم اولوا الالباب. (سوره زمر، آیه 1718). یعنی پس بندگان مرا بشارت ده: آن کسانی که به سخن گوش می دهند و از بهترین آن پیروی می کنند. ایشانند کسانی که خدا هدایتشان کرده و اینان خردمندانند. این در حالی بود که کافران می گفتند: لاتسمعوا لهذا القران والغوا فیه لعلکم تغلبون. (سوره فصلت، آیه 26). یعنی به این قرآن گوش ندهید و یاوه پراکنی در آن کنید، باشد که پیروز شوید.
مهمتر و صریحتر از این، آیه 64 سوره آل عمران است:
قل یا اهل الکتاب تعالوا الی’ کلمة سواء بیننا وبینکم الا نعبد الا الله ولانشرک به شیئا ولایتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون.
بگو ای اهل کتاب بیایید بر سر سخنی که بین ما و شما یکسان است بایستیم که جز خداوند را نپرستیم و برای او هیچ شریکی نیاوریم و هیچیک از ما دیگران را در برابر خداوند به خدایی نگیرد. و اگر رویگردان شدند بگویید شاهد باشید که ما فرمانبرداریم.
آنچه امروزه با عنوان گفتگو / تفاهم/ تقریب میان ادیان مطرح است، اگر نگوییم ملهم از آیه فوق، مطابق با آن است. بر پایه این آیه بر مسلمانان واجب است که اهل کتاب را به توحید دعوت کنند و جبهه ای از ادیان توحیدی تشکیل دهند.
(9) اگر در گذشته مسلمانان به این آیه عمل می کردند و اهل کتاب هم به دعوت مسلمانان پاسخ می دادند، هم اندیشه توحیدی بیش از پیش گسترش می یافت و هم اندیشه ماده گرایی چندان خودنمایی نمی کرد و توانایی رویارویی با دین نمی داشت. پس دیگر فرصت را نباید از دست داد. بر دانشمندان اسلامی وظیفه است که با دعوت اهل کتاب به توحید در تشکیل «جبهه ادیان توحیدی » بکوشند.
امروزه با گسترش ماتریالیسم فکری و ماتریالیسم اخلاقی و بیشتر شدن ارتباطات و کوچک شدن کره زمین و به وجود آمدن «دهکده جهانی »، تشکیل جبهه ادیان توحیدی بیش از گذشته اهمیت دارد. دیگر پیروان هر دین نمی توانند سر در لاک خود فروبرند و از اختلاط با پیروان دیگر ادیان بپرهیزند و تنها دغدغه دین خود را داشته باشند; بلکه نتیجه کوچک شدن جهان، یکی شدن بسیاری از مشکلات است.
تشکیل جبهه ادیان توحیدی نتایج کارآمد و سودمندی دارد; از جمله اینکه:
از گسترش ماتریالیسم فکری جلوگیری می کند و آن را مغلوب می سازد.
با بی بندوباری و ماتریالیسم اخلاقی مبارزه می کند و قبح آن را نمایان می سازد.
به گسترش فکر دینی مدد می رساند و اهمیت دین را نشان می دهد.
مشکلات مشترک ادیان را برطرف می سازد.
شناخت ادیان را از یکدیگر تصحیح و تکمیل می کند.
به پیروان هر دین مدد می رساند تا دین خود را در پرتو مقایسه با دیگر ادیان بهتر درک کنند.
از وقوع جنگهای دینی جلوگیری می کند و همزیستی مسالمت آمیز دینی را فراهم می سازد.
یازدهم: در پایان به چگونگی تدوین این کتابشناسی می پردازیم.
کتابشناس حاضر عهده دار معرفی کتابهایی است که درباره تاریخ ادیان به فارسی یا عربی تالیف یا ترجمه شده است. در این کتابشناسی آثاری که تا شهریور 1374 به صورت کتاب چاپ شده، معرفی گردیده است. جزوه های درسی و مقالات نشریات و پایان نامه های دانشگاهی در این کتابشناسی معرفی نشده است.
چنانکه اشاره شد، و از عنوان این مقاله برمی آید، در این کتابشناسی آثاری معرفی شده که درباره تاریخ ادیان باشد; یعنی آثاری که در آن به تاریخ چند دین (حداقل دو دین) پرداخته شده باشد. آثاری که دقیقا در دایره تاریخ ادیان نیست، در این کتابشناسی معرفی نشده است. از جمله می توان به این دسته از آثار اشاره کرد:
آثاری که درباره کتابهای دینی (تورات، انجیل، قرآن و...) است.
آثاری که در شرح حال پیامبران (قصص انبیا یا قصص قرآن) است.
(10) آثاری که تنها درباره یک دین است و تکنگاری قلمداد می شود.
آثاری که در آن به معرفی یک موضوع از دیدگاه چند دین پرداخته شده است.
آثاری که در نقد و رد یک یا چند دین است. اشاره می کنیم که در فرهنگ اسلامی کتابهای متعددی در رد یهودیت و مسیحیت نوشته شده است. این دسته از کتابها را نمی توان در دایره تاریخ ادیان قلمداد کرد.
(11) آثاری که عنوان ملل و نحل دارد و یا در شمار کتابهای ملل و نحل باشد. پیش از این گفتیم که عنوان بسیاری از کتابهایی که مسلمانان در آن به بحث درباره ادیان و مذاهب اسلامی پرداختند، ملل و نحل بود. البته در این کتابها بیشترین بحث به مذاهب اسلامی اختصاص داده شده و از ادیان دیگر به صورت جانبی یاد گردیده است. در واقع این دسته از کتابها بیشتر در شناخت فرقه های اسلامی به کار می آید تا ادیان. به همین دلیل این کتابها در کتابشناسی حاضر معرفی نشده و معرفی آنها در ذیل کتابشناسی فرقه های اسلامی مناسبتر است.
آخرین سخن اینکه درباره تاریخ ادیان پنج کتابشناسی فراهم آمده است که مشخصات آنها در ذیل آورده می شود:
1. محمدتقی دانش پژوه. «کتابشناسی فرق و ادیان ». در کتاب فرهنگ ایران زمین. (تهران، 1343). ج 12، ص 98121.
2. محمد جواد مشکور. «کتابشناسی ادیان به فارسی و عربی » و «کتابشناسی ادیان به انگلیسی و فرانسه ». در کتاب خلاصه ادیان در تاریخ دینهای بزرگ. (چاپ دوم: تهران، انتشارات شرق، 1362). ص 356366.
3. کاظم مدیرشانه چی. «نظری به تاریخ مذاهب و ادیان و منابع مهم آن ». در کتاب کتاب و کتابخانه در اسلام: مجموعه مقالات. (چاپ اول: مشهد، بنیادپژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1374). ص 222245. این کتابشناسی پیشتر به صورت مقدمه بر کتاب فرهنگ فرق اسلامی، تالیف محمد جواد مشکور (مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1368) به چاپ رسیده است.
4. غلامرضا جلالی. «نگرشی نو به تاریخ ادیان: درآمدی بر منابع تاریخ ادیان ». اندیشه حوزه.( سال اول، شماره اول، تابستان 1374). ص 163193.
5. سید محمدباقر نجفی. «ادیان و مذاهب ». در کتاب دین نامه های ایران: کتابشناسی موضوعی کتابهای دینی ایران. (کلن، آکادمی علمی اسلامی، 1987). ص 423489.
فراهم آورنده این کتابشناسی از ارزیابی کتابشناسیهای فوق معذور است. زیرا ممکن است گفته شود که «القاص لایحب القاص »! فقط به همین اشاره بسنده می شود که اولا در همه این کتابشناسیها آثار مربوط به فرقه های اسلامی و آثار مربوط به تاریخ ادیان درهم آمیخته است. ثانیا اغلب آثار معرفی شده در باره فرقه های اسلامی است و کمتر به کار محقق تاریخ ادیان می آید. ثالثا برخی از آثاری که درباره یک دین است (ونه تاریخ ادیان) در این کتابشناسیها معرفی شده است. دیگر چیزی نمی گوییم که گفته اند: الفضل للمبتدی وان احسن المقتدی.
1. آل اسحاق، اسماعیل. بررسی مذاهب و ادیان. بی م، بی نا، 1357. ج 1، 570ص، وزیری. تصویر.
اثر حاضر شامل صدمقاله است و در آن ضمن بررسی ادیان، بیشترین بحث (حدود نیمی از کتاب) به اسلام اختصاص داده شده است. مطالب کتاب فاقد نظم و انسجام است و نویسنده بیشتر از کتابهای دیگران استفاده کرده است. جلد دوم کتاب تاکنون منتشر نشده است.
برخی از عناوین کتاب چنین است: پانزده نظریه درباره پیدایش مذاهب، آئینهای ابتدائی، آئینهای هندی، آئینهای چینی، آئینهای محلی در ژاپن، مذهب در ایران، مذاهب مصر باستان، مذاهب اروپا و یونان باستان، مذاهب روم و ایتالیا، مذاهب آمریکای مرکزی، مذاهب بین النهرین، مذاهب عربستان، ادیان سامی، دین و بی دینی، اجمالی از اسلام و چند سخن پیرامون آن.
2. اباذری، یوسف و مراد فرهادپور و وهاب ولی (تالیف و اقتباس). ادیان جهان باستانی، ج 1: چین و هند. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1372. 420ص، وزیری. تصویر.
در بخش اول کتاب با عنوان «چین باستان »، نخست از تاریخ چین باستان، از هزار و دویست سال قبل از میلاد سخن رفته است. آنگاه به «دین در چین باستان » پرداخته شده و از مکاتب فلسفی چین، مانند مکتب دائو، مکتب اسامی و مکتب قانون، سخن گفته شده است. در بخش دوم با عنوان «هند باستان »، نخست از تاریخ هند باستان، از هزار و دویست سال قبل از میلاد سخن رفته است. آنگاه از «دین هند باستان » سخن گفته شده و به مسائلی چون مفاهیم بنیادی دین و فلسفه هند، آیین بودا و آیین جین پرداخته شده است.
3. اژرتر، امانوئل. مذاهب بزرگ. مجموعه «چه میدانم؟». ترجمه احمد تاج بخش. [تهران]، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1341. 134ص، جیبی.
کتاب فوق عهده دار بحثی مختصر درباره ادیان است. نویسنده این مهم را از سر همدلی با ادیان انجام نداده، بلکه معتقد است: «ترس از ارواح و میل برضایت آنها و بالاخره آرزوی اتحاد با آنها کم کم مذهب را بوجود آورده است ». (ص 9).
مطالب کتاب دربردارنده این عناوین است: ریشه حس مذهبی، مذاهب مصر، مذاهب بین النهرین، مذاهب بومیان امریکا، خدایان شمالی، مذاهب هند، مذاهب چین و ژاپون، مذاهب ایران، مذهب یهود، مسیحیت، دین اسلام، انسان و خدا، بدعت گذاری.
4. الیاده، میرچا. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. ویراسته غلامعلی تفنگدار. چاپ اول: تهران، سروش، 1372. 434ص، وزیری.
بخشی از مطالب کتاب موضوع درسهای نویسنده درباره تاریخ ادیان است. نویسنده در این کتاب صور و اشکال عالم قداست و ادیان و اساطیر را بررسی کرده است. وی بررسی خود را با شرح چندین تجلی قداست در کیهان آغاز کرده و سپس به تجلیات زیستشناختی قداست و آنگاه به تجلیات قداست در بعضی مکانها و سرانجام به اساطیر و رمزها پرداخته است. (ر.ص: 1819).
کتاب دربردارنده سیزده فصل است و در پایان هر فصل کتابشناسی آن به دست داده شده است. عنوان فصلهای کتاب چنین است: نظرات تقریبی: ساختار و ریخت شناسی قداست، آسمان: خدایان سماوی، آیینها و نمادهای آسمانی، خورشید و کیشهای خورشیدپرستی، ماه و مذهب اسرار ماه، رمزپردازیهای آب، سنگهای مقدس: تجلیات (خدا)، علامات و صور (الوهیت)، زمین و زن و زایندگی، رستنیها، رمزها و آیینهای احیاء و نوشدگی، برزیگری و کیشهای باروری، فضای قدسی: معبد، کاخ، «مرکز عالم »، زمان قدسی و اسطوره بازگشت جاودانه، در شناخت شکل و کار ویژه اساطیر، ساختار رمز.
5. ا. هیوم، رابرت. ادیان زنده جهان. ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهی. پاورقی مربوط به اسلام از محمدتقی جعفری. چاپ سوم: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373. 389ص، وزیری. جدول.
در این کتاب یازده دین بررسی و معرفی شده است. نویسنده در مقدمه کتاب گفته است: «شعاع بررسی کتاب حاضر فقط در مورد حیطه ادیانی است که در طول تاریخ بشری به وجود آمده و سپس مستمرا به حیات خود در زمینه سازمان اجتماعی، هنر و ادبیات، و نیز مراسم عبادی، در طی قرون متمادی ادامه داده اند.» (ص 9).
پاره اول کتاب درباره «دین و ادیان » است. پاره دوم با عنوان «ادیانی که از آسیای جنوبی (هند) نشئت گرفته اند»، درباره دین هندویی، جاینی، بودایی و سیک است. پاره سوم ذیل عنوان «ادیانی که از آسیای شرقی (چین و ژاپن) نشئت گرفته اند»، عهده دار تحقیق درباره دین کنفوسیوسی، تائو و شینتو است. در چهارمین پاره با عنوان «ادیانی که از آسیای غربی (فلسطین، ایران و عربستان) نشئت گرفته اند»، دین یهود، زرتشتی، اسلام و مسیحیت بررسی شده است. در پنجمین پاره به «مقایسه اجمالی ادیان زنده » پرداخته شده است.
از آنجا که به نظر مترجم «بسیاری از ارزیابی ها و در نتیجه قضاوتهای مؤلف در مورد ادیان غیرمسیحی و علی الخصوص دین مبین اسلام یکطرفه، ناقص، و احیانا مبتنی بر تعصب و پیشداوری است » (ص 34)، وی در پاورقی به برخی از اشتباهات مؤلف اشاره کرده است. استاد محمدتقی جعفری نیز در فصل مربوط به اسلام به اشتباهات مؤلف درباره اسلام انگشت نهاده است.
6. بنی حسینی مرندی، سید محمد صادق. ادیان و مذاهب جهان، ج 2: در ملل و نحل. چاپ اول: [قم] ، نویسنده (چاپ واصف)، 1372. ص 7371517 [781ص]، وزیری. تصویر، جدول.
جلد اول کتاب حاضر با عنوان فرعی «در هفتاد وسه ملت و علل افتراق از نظر عامه و خاصه » درباره مذاهب و فرقه های اسلامی و خارج از موضوع این کتابشناسی است. در این جلد از کتاب به دین زرتشت، صابئین، یهود، مسیح و آیین بودا، کنفوسیوس، هندوها، مصریان قدیم و برخی دیگر از ادیان و آیینها پرداخته شده است. در بررسی ادیان فوق به آنها انتقاد شده است. اغلب مطالب کتاب اقتباس از کتابهای دیگر است.
7. بوش، ریچارد و دیگران. جهان مذهبی: ادیان در جوامع امروز. ویراسته رابرت ویر. ترجمه عبدالرحیم گواهی. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374. ج 2، ده+ص 1008-467 [542ص]، وزیری. تصویر، جدول، سند، نقشه.
این جلد از کتاب دارای شش فصل است: مذهب در چین و ژاپن، دین یهود، مسیحیت، دین اسلام، ادیان جدید در امریکا، تلاشها و پرسشهای برجای مانده.
8. بوش، ریچارد و دیگران. جهان مذهبی: ادیان در جوامع امروز. ویراسته رابرت ویر. ترجمه عبدالرحیم گواهی. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374. ج 1، هفده+466ص، وزیری. تصویر، سند، نقشه.
کتابی است زودفهم و درسی که برای دانشجویان نوشته شده است. نویسندگان کتاب هفت تن هستند و هریک عهده دار نگارش تاریخ یک یا چند دینی شده اند که در آن بیشتر تحقیق کرده اند. در این کتاب به تحقیق درباره ادیانی پرداخته شده «که هنوز نیز پیروانی داشته و در حیات دینی رایج در قرن بیستم اهمیت بلامنازعی دارند». (ص 23). در پایان هر فصل از کتاب، «یادداشتها» و «اصطلاحات » و «منابع برای مطالعه بیشتر» آورده شده است.
این جلد از کتاب دربردارنده پنج فصل است: مقدمه (که فصل اول قلمداد شده است)، ادیان بومی امریکایی، ادیان افریقایی، دین هندویی، دین بودایی.
9. بهجو، زهره و مراد فرهادپور و وهاب ولی (تالیف و اقتباس). ادیان جهان باستان، ج 2: مصر و بین النهرین. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1372. 352ص، وزیری. تصویر.
در آغاز از «تاریخ مصر باستان » سخن گفته شده و سپس از «دین در مصر باستان ». در ذیل عنوان اخیر به مسائلی چون «اسطوره های مصر باستان »، «خدایان مصر»، «مراسم، آیینها و جشنهای مذهبی » و «مراسم دینی، خدایان و اسطوره » پرداخته شده است. بحث بعدی کتاب درباره بین النهرین است و در آن نخست به «تاریخ بین النهرین » پرداخته شده است. آنگاه در ذیل عنوان «دین در بین النهرین »، از موضوعاتی چون «خدایان سومر»، «خدایان بابل و آشور»، «آئین پرستش، اخلاق و مرگ » و «اسطوره های بین النهرین » سخن رفته است.
10. ترابی، علی اکبر. نظری در تاریخ ادیان از لحاظ جامعه شناسی، فلسفه، تاریخ ادیان و مذاهب. چاپ دوم: تهران، اقبال، 1348. 366ص، وزیری.
این کتاب شامل دو بخش و هر بخش مشتمل بر ده فصل است. بخش نخست ذیل عنوان «معتقدات اقوام در جوامع ابتدائی »، عهده دار بحث درباره تابو، اساطیر، سحر و آیین توتمی است. در بخش دوم با عنوان «ادیان بزرگ در جهان امروز» که بیشترین حجم کتاب به این بخش اختصاص داده شده از این آیینها سخن رفته است: آیین هندو، آیین بودا، آیین جین، آیین چینی، آیین تااو [تائو]، آیین کنفوسیوس، آیین شین تو، آیین زرتشت، آیین یهود، آیین مسیحی.
نویسنده به این دلیل که درباره اسلام فراوان کتاب نوشته شده و این دین در جوامع اسلامی شناخته شده، از پرداختن به آن خودداری ورزیده است.
11. ثعالبی، عبدالعزیز. محاضرات فی تاریخ المذاهب و الادیان. مقدمه حمادی ساحلی. چاپ اول: بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1985. 255ص، رقعی.
اثر حاضر شامل درسهایی است که نویسنده در دانشگاه القا کرده و سپس به صورت سلسله مقالاتی در مجله الجامعة منتشر شده است. مطالب کتاب در چهار باب گنجانیده شده و هر باب مشتمل بر چند فصل است. در باب اول ذیل عنوان «ادیان عرب در پیش از اسلام »، نخست به وضع عرب در پیش از اسلام پرداخته شده و سپس از ادیان و عقاید عرب در آن روزگار سخن گفته شده است. باب دوم باعنوان «ادیان کهن »، درباره دین در مصر قدیم، مجوسیت، دین در یونان و دین در روم است. در باب سوم با عنوان «ادیان آسمانی »، از دین یهود و مسیحیت سخن رفته است. چهارمین و مفصلترین باب کتاب درباره دین اسلام است و در آن به ظهور اسلام، عناصر و مراتب ایمان، ارکان تصدیق و معاملات در اسلام پرداخته شده است.
12. حکمت، علی اصغر. نه گفتار در تاریخ ادیان. چاپ دوم: تهران، کتابخانه ابن سینا، 1341. ب 2، ه+202ص، وزیری.
شامل نه گفتار با عناوین ذیل است: مصر، بابل، یونان، روم، چین، یهود، نصاری، عرب، ایران. نویسنده در ذیل این عناوین به آیین یونانیان، آیین کنفوسیوس، آیین تائو، آیین مانی، آیین مزدک، آیین صابئین و با تفصیل بیشتر به یهودیت و مسیحیت و اسلام پرداخته است.
13. حکمت، علی اصغر. نه گفتار در تاریخ ادیان. مقدمه علی محمد مژده. شیراز، دانشکده ادبیات، 1339. ب 1، ی+191ص، رقعی.
اثر حاضر دربردارنده سخنرانیهای نویسنده در دانشکده ادبیات شیراز است که در نه بخش گنجانیده شده است. در بخش اول کتاب به تعریف دین و اجمالی از تاریخ ادیان پرداخته شده و در بخش نهم از «وحدت ادیان » و تعالیم پیامبران سخن رفته است. عنوان بخش دوم تا هشتم کتاب چنین است: ادیان بدوی، دین در جهان و در ایران، مزدیسنی، هندوئی، بودائی، اسلام، تشیع.
14. حلبی، علی اصغر (مترجم). دانشنامه عمومی، ج 2: جهان دین و فلسفه. چاپ اول: [تهران] ، مؤسسه پیک ترجمه و نشر، 1366. 92ص، وزیری. تصویر.
کتاب فوق که نویسنده آن مشخص نشده شامل دو پاره است: جهان دین و جهان فلسفه. بخش دوم کتاب خارج از موضوع این کتابشناسی است. در بخش اول با قلمی ساده و روان به تاریخ ادیان پرداخته شده و در لابلای کتاب تصاویر متعددی آورده شده است.
برخی از عناوین کتاب چنین است: ادیان قدیم، ادیان رمزی، آیین های شرقی، ادیان زنده، هندوئیسم (هندوگرایی)، آیین بودا، آیین جین، آیین کنفوسیوس و آیین تائو، آیین زرتشت، یهودیت، مسیحیت، اسلام، مذهب سیک ها.
15. راداکریشنان، س[ساروپالی]. ادیان شرق و فکر غرب. ترجمه و حواشی صادق رضازاده شفق. تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1344. هشت+421ص، وزیری. تصویر، سند.
نویسنده کتاب از دین شناسهای عصر حاضر و متصلب در اعتقاد به دین و رئیس جمهور هند است. در دیباچه کتاب، به قلم مترجم، اجمالی از احوال و افکار او آمده است. این کتاب حاصل سخنرانیهایی است که او القا کرده است. هرچند این سخنرانیها از سر همدلی با همه ادیان ایراد شده، بیشترین تاکید بر آیین هندو شده و بیشتر از آن سخن رفته است.
فهرست مطالب کتاب چنین است: روان جاودان جهان، برترین هدف روحانی، تصوف و اخلاق در فکر هندی، هند و عقاید مغربزمین، یونان و فلسطین و هند، تلاقی ادیان، نظام فردی و اجتماعی در هندویی.
16. رضائی، عبدالعظیم. اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان. [تهران]، نویسنده (چاپ طلوع آزادی)، 1368. 560ص، وزیری. تصویر، جدول، نمودار.
از فصل اول تا سوم به تاریخ ایران قدیم و نژاد آریاییان و زبان پهلوی پرداخته شده است. از فصل چهارم تا دوازدهم درباره ادیان ایرانیان باستان است. فصل سیزدهم عهده دار بحث از «جشن ها و شادیها در ایران باستان » است.
عنوان فصل چهارم تا دوازدهم کتاب چنین است: ادیان ایرانیان باستان، مهرپرستی در ایران، مزداپرستی، دین بودا، دین مانوی، دین مزدکی، مذاهب دیگر، مسیحیت، صابئین.
17. رضی، هاشم. ادیان بزرگ جهان: سرگذشت نخستین دوران پنج آیین بزرگ جهانی: آیین زرتشت، بودا، آیین یهود، مسیح و اسلام. چاپ دوم: [تهران]، انتشارات آسیا، 1355. 661ص، رقعی. تصویر.
اثر فوق دربردارنده پنج بخش، درباره آیین زرتشت، بودا، یهود، مسیح و اسلام است. در بحث از آیین زرتشت به تولد و بعثت او، خاندان و مخالفانش، اصلاحات اجتماعی او، یگانه پرستی یا دوگانه پرستی دین زرتشت و محتوای کتاب اوستا پرداخته شده است. سپس از آیین بودا سخن رفته و به زندگی او، انقلاب فکری و ترک دیار و دوره ریاضتش، اصول بودایی، چگونگی تشکیلات و آداب در جامعه راهبان و گسترش آیین بودا و اختلافهای پیروان آن اشاره رفته است. سومین بخش کتاب درباره آیین یهود است و در آن به وضع بنی اسرائیل در مصر، زندگی موسی، کتاب تورات، پیامبران بنی اسرائیل و فرقه های یهود پرداخته شده است. در بخش چهارم از آیین مسیح سخن رفته و به مسائلی چون زندگی عیسی، انجیل، عیسی در انجیل، چگونگی مصلوب شدن او و مسیحیت پس از مسیح اشاره رفته است. و سرانجام در آخرین بخش به آیین اسلام پرداخته و از موضوعاتی چون زندگی پیامبر، قرآن، اصول دین، عبادات و نظام اجتماعی اسلام سخن گفته شده است.
18. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلی ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز،ک 2: میتولوژی اساطیر و افسانه ها. تهران، انتشارات کاوه، [1342]. ص 1033-495 [539ص]، وزیری.
این جلد از کتاب شامل هفت بخش با عناوین ذیل است: کهانت و سحر و پزشکی، دیانت و هنر، قلمرو جامعه شناسی و مردم شناسی و مساله آنی میسم، می تولوژی اساطیر و افسانه ها، قلمرو جامعه شناسی و مردم شناسی در دیانات بدوی، روان شناسی و جامعه شناسی در حیطه دیانات بدوی، فرازین گاه افسانه ها و مساله آفرینش.
19. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلی ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز، ک 3: پیدایش فلسفه. تهران، انتشارات کاوه، 1342. ص 1500-1034 [467ص]، وزیری. تصویر.
این جلد از کتاب شامل ده بخش با عناوین ذیل است: مرزهای مشترک فلسفه و دین در هندوستان، چین سرزمین کهن فلسفه و اخلاق، در فلات ایران، ریشه های کهن فلسفه در سرزمین اهرام، کهن ترین مردمی که به فلسفه می پرداختند، فلسفه مردمی کهن در کتاب مقدس، روشنی های جاودان فلسفه، فلسفه در کار بازگشایی راه مسیحیت، از عیسا تا کونس تان تین، فلسفه یی که به تندی رشد کر دو شکفت.
20. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: تاریخ تحلیلی ادیان و مذاهب در جهان از آغاز تا امروز، ک 1: نظامات مذهبی در جهان. تهران، انتشارات کاوه، [1342]. 485ص، وزیری. تصویر.
دوره کامل این کتاب در شش جلد، مشتمل بر تاریخ ادیان از کهنترین روزگاران تا عصر حاضر است. نویسنده در ضمن تاریخنگاری ادیان به مباحث دیگری نیز پرداخته که خارج از موضوع است. بسیاری از مطالب کتاب اقتباس از تالیفات نویسندگان خارجی و فاقد نظم و انسجام منطقی است.
این جلد از کتاب شامل ده بخش با عناوین ذیل است: نخستین مبادی، مبانی عقاید و پندارهای فردی و گروهی از دیدگاه روانشناسی و علم، مبانی اجتماعی و دینی و پایه های جامعه شناسی در مذهب، مرزهای مشترک دین و فلسفه مساله خدا در فلسفه، اصول مادی و معنوی در ادیان ایده آلیسم پرورش گر دین، اصول مادی در ادیان و پندارهاماتریالیسم بازگوگر دین، بازگویی دین بر مبنای ماتریالیسم توجیه و تفسیر مادی ادیان و مذاهب، تصوف و درون بینی، مساله روح و تحلیل اصول و مسایل دینی، علم کلام و مسایل دینی.
21. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوی، ک 5: امریکااسکیموها دشت نشینان امریکای شمالی و جنگل نشینان امریکای مرکزی تمدنهای عالی جنوب دیانات و فرهنگ هایی در کمال سادگی و اوج پیچیدگی. تهران، انتشارات کاوه، 1345. ص 860-281 [580ص]، وزیری. تصویر.
این جلد از کتاب دارای هفت بخش با عناوین ذیل است: کشف امریکاتمدن و فرهنگ سرخ پوستان، امریکای شمالی اسکیموهاساده ترین بدویان جهان، سرخ پوستان امریکای شمالی، امریکای جنوبی و مرکزی، تمدن های بزرگ جنوب آزتک، مایاها قومی که یونانیان جهان نو بودند، په رو سرزمین مردانی که فرزندان خورشید بودند.
22. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوی، ک 4: مه لانه زیو پولی نه زی، چگونه دین و جادو نظام اجتماعی را می سازد، با مبحث عمیق و شرین توتم و تابو. تهران، انتشارات کاوه، 1343.269ص، وزیری.
این جلد از کتاب شامل سه بخش با عناوین ذیل است: اوقیانوسیه «مه لانه زی » چگونه جادو زندگی را می گرداند، اقیانوسیه «پولی نه زی » دیانتی که جدا از جادو به تنظیم زندگی می پردازد، راز توتم.
23. رضی، هاشم. تاریخ ادیان: دیانت و فرهنگ اقوام بدوی. ک 6: آفریقا، تمدنهای شمالی، فرهنگ آفریقای زنگی، پادشاهیهای بزرگ بت پرست، استرالیا و فرهنگ اصیل ترین بدویان جهان. تهران، انتشارات کاوه، 1345. ص 1298-875 [424ص]، وزیری.
این جلد از کتاب دارای دو بخش با عناوین ذیل است: زندگی و دیانت ایل ترین بدویان جهان: استرالیا، تمدن و دیانت اقوام بدوی آفریقایی.
24. زرین کوب، عبدالحسین. در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ادیان و اساطیر. چاپ اول: [تهران]، انتشارات علمی، 1369. 611ص، وزیری.
کتاب مزبور حاصل درسهایی است که نویسنده در دانشگاه القا کرده است. نویسنده در مقدمه کتاب مرقوم داشته است: «کتاب حاضر نه تاریخ جامع عقاید و ادیان است نه مرور بر تمام فرهنگ دینی انسان. فقط از دایره شمول پاره یی ادوار و احوال آنها عبور می کند و در آنچه این مباحث را با قلمرو وجدان مربوط می دارد حاصل فعالیت ذهن و وجدان انسان را به جستجو می گیرد. در این جستجو هم به شرق بیش از غرب نظر دارد و این از آن روست که غرب امروز بخش عمده یی از سرمایه ایمان و وجدان خود را به شرق مدیون است و اگر در این باب انکار یا تردید نشان می دهد از ناشناخت یا از شوخ چشمی است.» (ص 8).
مطالب کتاب در چهارده پاره با عنوانهای ذیل گنجانیده شده است: زمینه جستجو، پندارهای ازیاد رفته، یگانه یا دوگانه، در چین و ماورای آن، میراث هندوان، هند و آسیا، در سرزمین وحی، از فلسطین تا روم، دنیای اسلام، وحی و عقل، دین و فلسفه، تصوف و عرفان، قلمرو وجدان، اسطوره یا تاریخ؟
25. شاله، فلیسین. تاریخ مختصر ادیان بزرگ. ترجمه منوچهر خدایار محبی. چاپ دوم: تهران، کتابخانه طهوری، 1355. د+508ص، وزیری. تصویر.
اصل کتاب، بجز مقدمه و نتیجه، دارای پانزده فصل و نزدیک به سیصد صفحه است. در ترجمه مطالبی به کتاب افزوده و حجم آن در حدود دو برابر و دارای سی فصل شده است.
مطالب کتاب در هفت بخش گنجانیده شده و هر بخش دارای چند فصل است. «ادیان مردم ابتدائی و دین مصریان قدیم »، عنوان بخش اول است و در آن از توتم پرستی، فتیش پرستی و دین مصریهای قدیم سخن رفته است. بخش دوم با عنوان «ادیان هند» درباره دین ودا، برهمن، هندو، جین، بودا و ادیان جدید هندی است. بخش سوم ذیل عنوان «ادیان چین و ژاپون » درباره همین ادیان است و در دو فصل به دین کنفوسیوس و تائو پرداخته شده است. چهارمین بخش کتاب تحت عنوان «ادیان ایران و آسیای غربی » عهده دار بحث از مهرپرستی، دین مانی، دین بین النهرین، ادیان حتیان، فروگیان و فنیقیان است. «دین یهود» عنوان بخش پنجم و «ادیان اروپا» عنوان بخش ششم است. در فصل اخیر از دین ژرمن و سلت، دین یونان،دین روم و ایتالیای رومی سخن رفته است. در بخش هفتم ذیل عنوان «مسیحیت و اسلام » به این دینها پرداخته شده است.
26. شایگان، داریوش. ادیان و مکتبهای فلسفی هند. چاپ سوم: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362. ج 2، 13+ص 979-431 [549ص]، وزیری.
این جلد از کتاب شامل هشت فصل (فصل دهم تا هفدهم)، کتابشناسی (در سی وسه صفحه) و چند فهرست (اعلام، موضوعات، کتابها و...) است. عنوان فصلهای کتاب به ترتیب ذیل است: شش مکتب فلسفی برهمنی، منطق یا «نیایادارشانا»، طبیعیات یا «وی شیشیکادارشانا»، جهان شناسی یا «سانکهیادارشانا»، روان شناسی یا «یوگادارشانا»، اصالت صورت یا «پوروامی مانسا»، حکمت الهی یا «ودانتا»، ودانتای عاری از ثنویت.
27. شایگان، داریوش. ادیان و مکتبهای فلسفی هند. چاپ سوم: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362. ج 1، بیست ودو+430ص، وزیری.
در مقدمه کتاب از دوران بزرگ فلسفه هند و اصول مشترک ادیان و مکتبهای فلسفی هندی سخن رفته و سرانجام گفته شده: «این کتاب فقط مدخل و مقدمه ای برای آشنائی با ادیان و مکتب های حکمی هندی است. با اینکه رئوس مطالب کلیه پدیده های فکری آن سرزمین باستثنای دین ستانتراز (tantra) برحسب اهمیت آنان گاهی به تفصیل و گاهی به اختصار و ایجاز تحقیق شده، ولیکن این رساله هیچ ادعائی ندارد که تاریخ کامل حکمت هندی را بررسی کرده باشد و نگارنده خود بخوبی به نقائص این اثر مسبوق است.» (ص 27).
این جلد از کتاب دارای نه فصل با این عناوین است: مقدمه، وداها، اوپانیشادها، دین بودا، تراوادا و ماهایانا، دین جین، دوره حماسی، بهاگاوات گیتا، مکاتب فلسفی بودائی.
28. شریعتی، علی. تاریخ و شناخت ادیان. مجموعه آثار15. چاپ اول: [تهران]، انتشارات تشیع، 1359. ج 2، ج+337ص، رقعی.
کتاب مزبور شامل درس هشتم تا چهاردهم از سلسله درسهایی است که دکتر شریعتی در سال 1350 در حسینیه ارشاد القا کرده است. از آنجا که این کتاب حاصل سخنرانی است و نوشته نشده، مطالب آن فاقد دسته بندی و نظم منطقی است و گاه مطالبی خارج از موضوع در آن یافت می شود.
عنوان برخی از مطالب کتاب عبارت است از: ودا، نیروانا، بودا، اعمال و مراسم مذهب بودا، خصوصیات مذاهب هند، بومیان ایرانی و مذهبشان، مذهب زرتشت مذهب دوگانه پرستی، اسلام دینی جهانی.
29. شریعتی، علی. تاریخ و شناخت ادیان. مجموعه آثار14. چاپ اول: [تهران]، دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار معلم شهید دکتر علی شریعتی، 1359. ج 1، ج+404ص، رقعی.
کتاب حاضر مشتمل بر هفت درس از سلسله درسهایی است که دکتر شریعتی در سال 1350 در حسینیه ارشاد القا کرده است. از آنجا که این کتاب حاصل سخنرانی است و نوشته نشده، مطالب آن فاقد دسته بندی و نظم منطقی است و گاه مطالبی خارج از موضوع در آن یافت می شود. کتاب حاضر پیش از این با عنوان جامعه شناسی ادیان (بی م، بی نا، بی تا) در 513 صفحه به قطع وزیری منتشر شده بود.
عنوان برخی از مطالب کتاب عبارت است از: فتیشیسم، انیمیسم، توتمیسم، تعریف دین، روح و بینش غربی، روح و بینش شرقی، ادیان ابتدائی چینی، تائوئیسم، خصوصیات کنفوسیوس، ورود به دنیای هند، توحید، تثلیث.
30. عامری، ابوالحسن. الاعلام بمناقب الاسلام. تصحیح احمد عبدالحمید غراب. ترجمه احمد شریعتی و حسین منوچهری. چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1367. 338ص، وزیری.
نویسنده کتاب، ابوالحسن محمد بن ابوذر یوسف عامری نیشابوری، از دانشوران و فیلسوفان کم آوازه اسلامی است که در قرن چهارم می زیست. در آغاز کتاب پیشگفتار مصحح متن عربی، احمد عبدالحمید غراب، آمده و در آن به زندگی و اندیشه عامری پرداخته شده است. (ص 152). سپس ترجمه کتاب (ص 53154) و آنگاه متن عربی آن (ص 173310) آمده است.
عامری در این کتاب به مقایسه شش دین پرداخته است: اسلام، یهودیگری، مسیحیگری، ستاره پرستی، زرتشتیگری، شرک. او این ادیان را در موضوع اعتقادات و عبادات مقایسه کرده و در کتاب دیگر خود با عنوان الابانة عن علل الدیانة، که در دست نیست، به مقایسه ادیان در معاملات و حدود پرداخته است.
هدف عامری از مقایسه ادیان، نشان دادن برتری اسلام بر دیگر ادیان است. از این رو او ادیان دیگر را از لابلای اسلام و در ضمن آن مورد تحقیق قرار داده و بیشتر درباره اسلام تامل کرده است. او در مقدمه کتاب می گوید: درصدد برآمدم کتابی تصنیف کنم تا اجمالا بخشی از فضایل و مناقب اسلام را دربرداشته باشد و کاوشگر در این آیین بداند که شایسته است اسلام ناسخ همه آیینها و دوام و ثباتش همیشگی باشد و نسخ و تغییر در آن راه نیابد. (ص 55-54).
هرچند کتاب حاضر دقیقا درباره تاریخ ادیان نیست و عامری چنین هدفی در این کتاب نداشته، ولی او در ضمن نشان دادن برتری اسلام بر دیگر ادیان به طور جسته گریخته به این عرصه وارد شده است.
مطالب کتاب، پس از سرآغاز آن، در ده فصل و خاتمه گنجانیده شده است. فصل اول تا سوم کتاب درباره ماهیت و اهمیت علم است. فصل چهارم به بعد دارای این عناوین است: سخن در شناخت پایه های دین، سخن در برتری اسلام به اعتبار اصول اعتقادی، سخن در برتری اسلام به اعتبار اصول عبادی، سخن در برتری اسلام به اعتبار سیاسی، سخن در برتری اسلام به اعتبار گروههای تحت حکومت، سخن در برتری اسلام به اعتبار نسلها و نژادها، سخن در برتری اسلام به اعتبار فرهنگ، سخن در شبهه های دشمنان اسلام.
31. فخر الاسلام، محمدصادق. افتخار اسلام بر سایر ادیان. مقدمه میرزا ابوالفضل زاهدی قمی. چاپ سوم: [قم]، غفور آقازاده سلطانی، 1361. یو+160ص، رقعی.
نویسنده کتاب قبلا مسیحی بوده و سپس اسلام آورده و این کتاب را در سال 1322 قمری نوشته و آن را خلاصة الکلام فی افتخار الاسلام نامیده است. (ص 3). اغلب مطالب کتاب درباره دین یهود و مسیح و اسلام است. نویسنده با بررسی مقایسه ای این سه دین در موضوع خدا و نبوت و معاد، تنها دین حق را اسلام دانسته و بر یهودیت و مسیحیت اشکال گرفته است.
32. فضائی، یوسف. سیر تحولی دین های یهود و مسیح. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، 1361. 380ص، رقعی.
بخش اول کتاب درباره «دین یهود» و بخش دوم آن درباره «دین مسیح » است. در بخش اول از این مسائل سخن رفته است: منشا و سرگذشت قوم یهود، تاریخ خروج قوم یهود از مصر، انبیاء بنی اسرائیل، دین قوم یهود پیش از موسی، دین یهود بعد از موسی (شریعت موسی)، عقاید اصلی و مناسک فرعی دین یهود، معبد اورشلیم و آثار حضرت موسی، نفوذ افکار ایرانی و یونانی در عقاید یهود، ظهور مذاهب و تالیف کتب جدید، انتشار دین یهود در ایران.
در بخش دوم به این مسائل پرداخته شده است: سرگذشت عیسی مسیح قبل از بعثت، غسل تعمید و آغاز بعثت، تعالیم و پیروان و شاگردان عیسی، مصلوب شدن عیسی، کتاب عهد جدید انجیلها و رساله ها، انتشار دین مسیح در اروپا، عقاید و مناسک اصلی و ابتدائی دین مسیح، تکامل الهیات دین مسیح، پیدایش مذاهب در دین مسیح، انتشار دین مسیح در ایران.
33. قرنی گلپایگانی، حسین. موازنه بین ادیان چهارگانه زرتشت. یهود. مسیح. اسلام. چاپ دوم: قم، نویسنده (چاپخانه علمیه)، 1364. 261ص، وزیری.
کتاب یادشده عهده دار تحقیق درباره دین زرتشت، یهود، مسیح و اسلام است. نویسنده بدین علت تنها به تحقیق درباره ادیان فوق بسنده کرده که فقط آنها را ادیان آسمانی و توحیدی می داند. نیمی از کتاب درباره دین اسلام و اثبات حقانیت آن است و در نیمه دیگر به دین زرتشت و یهود و مسیح پرداخته و انتقاداتی بر آنها شده است. در انتقاد به دین یهود و مسیح بویژه بر تورات و انجیل کنونی انتقاد شده و در بحث از دین اسلام بر قرآن تکیه و تاکید و اهمیت آن نشان داده شده است. پایان بخش کتاب بحث درباره اصول اعتقادی اسلام است.
34. کیخسرو اسفندیار. دبستان مذاهب. با یادداشتهای رحیم رضازاده ملک. چاپ اول: تهران، کتابخانه طهوری، 1362. ج 1، 393ص، وزیری.
کتاب حاضر از این پیش بارها در ایران و هندوستان چاپ و به چند زبان ترجمه شده است. در نویسنده کتاب اختلاف است. بسیاری آن را به شیخ محسن کشمیری، متخلص به فانی، نسبت داده اند. با وصف این چنین می نماید که نویسنده، کیخسرو اسفندیار، فرزند آذر کیوان است. وی به دین زرتشتی و از فرقه آذر کیوان و مقیم هندوستان بوده و تالیف کتاب را در نیمه دوم قرن یازدهم به فرجام رسانده است.
مطالب کتاب به دوازده بخش تقسیم و هر بخش به «تعلیم » نامیده شده است. فهرست مطالب کتاب به ترتیب ذیل است: تعلیم نخست در معرفت عقاید پارسیان، تعلیم دوم در بازنمودن عقاید هندوان، تعلیم سیوم در عقیده قراتبتیان، تعلیم چهارم در لختی از عقاید یهود، تعلیم پنجم در عقاید ترسا، تعلیم ششم در حقیقت محمدیان و اهل اسلام، تعلیم هفتم در عقیده صادقیه، تعلیم هشتم در عقیده واحدیه و امناء، تعلیم نهم در بیان حال روشنیان، تعلیم دهم در عقاید الهیه، تعلیم یازدهم در عقاید حکماء، تعلیم دوازدهم در عقاید صوفیه.
تعلیقات کتاب، به قلم رحیم رضازاده ملک، جلد دوم آن است. در این جلد بحث مبسوطی (در 372 صفحه) درباره مؤلف دبستان مذاهب، موضوع آن و نسخه های خطی و چاپی آن شده است. و سرانجام تعلیقات بر کتاب آمده و چند فهرست برای آن فراهم شده است.
نویسنده تعلیقات، کتاب را به لحاظ علمی، مخدوش و ضعیف دانسته و برخی از ادیان و مذاهبی را که نویسنده به آنها پرداخته، دارای واقعیت خارجی ندانسته و نشان داده که ماخذ بسیاری از گفته های نویسنده افواه عوام بوده است.
برای آشنایی بیشتر با این کتاب رجوع شود به: علی رضا ذکاوتی قراگزلو. «سیر هفتادودوملت » نشر دانش. (سال چهارم، شماره چهارم، خرداد و تیر 1363). ص 2832.
35. گئر، جوزف. سرگذشت دینهای بزرگ. ترجمه ایرج پزشک نیا. چاپ دوم: تهران، سازمان کتابهای جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات فرانکلین، 1345. 272ص، جیبی.
مطالب کتاب به سه پاره (کتاب) تقسیم شده و هر کتاب دارای چند بخش است. در کتاب نخست با عنوان «دینهای سرزمین هند»، در ضمن سه بخش از آیین بودا، آیین جینی و هندوئیسم سخن رفته است. کتاب دوم ذیل عنوان «دینهای چین و ژاپن »، دربردارنده سه بخش و درباره آیین کنفوسیوس، آیین لائوتسه و آیین شینتو است. «گرایش به یکتاپرستی » عنوان کتاب سوم است و شامل پنج بخش و درباره آیین زرتشت، آیین یهود، آیین مسیح، آیین اسلام و اصلاح کنندگان آیین مسیح است.
36. مبلغی آبادانی، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 3، ص 1456-913 [544ص] +س+ل+ذ+خ+ب، وزیری. تصویر.
این جلد از کتاب درباره دین اسلام است. در آغاز، تاریخ اسلام تا هنگام درگذشت رسول خدا ص و سپس شرح حال ائمه طاهرین ع آمده است. آنگاه از «مذاهب پنجگانه در اسلام » و سپس از «فرقه های اسلامی » و «فرقه های کلامی » سخن رفته است. بحث بعدی درباره «تصوف اسلامی » است که در آن فقط به حلاج پرداخته شده است. در ادامه از «نهضت های فکری فرهنگی جهان اسلام »، «دیگر مذاهب و فرق اسلامی »، «مهم ترین فرقه های غلاة و گزافه گویان » و فرقه های شیخیه و بابیه و احمدیه و بهائیت و وهابیت سخن رفته است.
37. مبلغی آبادانی، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 2، ص 911-449 [463ص] +ش+ذ+ث+پ+ذ، وزیری. تصویر.
این جلد از کتاب عهده دار بحث درباره این مسائل است: دین مانی، آئین مزدک، ادیان مردم بین النهرین باستان (بابلیان، اکدیان، آشوریان، حتان، فروکیان، فنیقیان، حامورایی یان)، دین یهود، دین عیسی، دین صابئین، اسلام; دین حنیف حضرت ابراهیم.
38. مبلغی آبادانی، عبدالله. تاریخ ادیان و مذاهب جهان از 35هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام. چاپ اول: قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373. ج 1، ص 448+ ح+ت+چ+ب+ذ، وزیری. تصویر.
جلد اول و دوم این کتاب درباره تاریخ ادیان جهان و جلد سوم آن درباره دین اسلام است. اغلب مطالب کتاب اقتباس از تحقیقات و کتابهای دیگران است.
در این جلد از کتاب پس از بحث مختصری درباره تاریخ و دین، از این مسائل سخن گفته شده است: مذاهب بدوی تاریخ، ادیان و مذاهب مصر باستان، ادیان و مذاهب روم باستان، ادیان و مذاهب یونان باستان، ادیان و مذاهب باستانی ژاپن، ادیان و مذاهب چین باستان، ادیان و مذاهب هند، ادیان و مذاهب ایران باستان.
39. مسعود انصاری، عبدالحسین. زندگانی من: سیری در ادیان و عرفان شرق و نگاهی به هنر و تاریخ. تهران، انتشارات ابن سینا، 1354. ج 6، هشت+280ص، وزیری.
دوره کامل این کتاب دربردارنده زندگی نویسنده است که سالها عهده دار امور سیاسی بوده است. وی در این جلد از کتاب ضمن توصیف شرح حال خویش و سفرش به هند و عهده دار شدن سفارت ایران در هند، باختصار از ادیان سخن گفته است.
عنوان برخی از مطالب کتاب چنین است: مبانی اسلام، اساس ادیان هند، بودائیزم، جینیزم، فرقه سیخ، قلندرها و مرتاضین.
40. مشکور، محمدجواد. خلاصه ادیان در تاریخ دینهای بزرگ. چاپ چهارم: [تهران]، انتشارات شرق، 1369. بیست+463ص، وزیری. تصویر، نقشه.
کتاب فوق حاصل درسهایی است که نویسنده در طی بیست سال تدریس تاریخ ادیان در دانشگاه به دانشجویان القا کرده است. در دیباچه کتاب از سرگذشت تاریخ ادیان بحث شده و در فصل اول کتاب به تعریف برخی از اصطلاحات، مانند دین، مذهب، شریعت، خداشناسی و علم الاساطیر، پرداخته شده است و در فصل دوم به «دینهای آغازین ». در ادامه، از فصل سوم تا دهم، از این ادیان سخن رفته است: دینهای چین و ژاپن، دینهای هندی، دین مزدیسنی یا زردشتی، دین یهود، دین مسیح، مذاهب گنوسی و عرفانی ثنوی، دینهای عرب جاهلی، دین اسلام.
41. منوچهری، محمدعلی (م.م). مذهب و سیاست در جهان. چاپ اول: [تهران]، انتشارات هاد، 1371. 760ص، وزیری.
در آغاز از «پیدایش دین »، «نظری به مذاهب باستانی »، «مذهب در خاورمیانه »، «مذهب در نزد آرین ها»، «مذهب در میان یونانی ها و رومیان »، «نظری به مذاهب آسمانی » و «مذهب و سیاست » سخن رفته است. بحث بعدی کتاب درباره مسیحیت است که در آن تاریخ مسیحیت از قرن اول تا بیستم میلادی گزارش شده است. (ص 442-111). آنگاه از «دولت اسرائیل » و سپس از «مذهب و سیاست در ایران باستان » سخن رفته است. در ادامه به دین اسلام پرداخته شده و تاریخ ایران و اسلام از قرن اول تا چهاردهم هجری ارائه شده است. (ص 743-495). بیشتر مطالب کتاب به دین مسیحیت و اسلام اختصاص داده شده و در بحث از این دو دین به تاریخ غرب و ایران که خارج از موضوع است پرداخته شده است.
42. ناس، جان. تاریخ ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. ویراسته پرویز اتابکی. چاپ چهارم (چاپ اول از ویراسته جدید): تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370. ب+848ص، وزیری.
این اثر، به گفته ناشر، «کتاب منحصر به فردی است که در زمینه تاریخ جمیع ادیان در دسترس عموم قرار دارد» و «از متون درسی دانشگاهی است ». (ص الف وب). در چاپ حاضر، ترجمه با متن مقابله شده و برخی از مطالب کتاب که ترجمه نشده بود، ترجمه شده و اصلاحاتی انجام شده است.
کتاب حاضر دارای چهار بخش و شانزده فصل است. در پایان هر فصل، غیر از فصل شانزدهم که درباره اسلام است، منابعی برای مطالعه بیشتر پیشنهاد شده است. پایان بخش کتاب فهرست مآخذ و فهرست راهنما (نمایه) است.
فصلهای کتاب دارای این عناوین است: دین در قبل از تاریخ و در فرهنگهای ابتدایی، ادیان اقوام پیشین، هندوییزم قدیم، جینیزم، بودیزم در مراحل اولیه، تحولات مذهبی در بودا، هندوییزم در قرون اخیر، آیین سیخ یاسیک، دین چینیان و مذهب تائو، کنفوسیوس و کنفوسیانیزم، شینتو، کیش زردشتی یا آیین دوگانه پرستی اخلاقی، مذهب یهود، مسیحیت در آغاز ظهور، تحولات مذهب عیسوی، اسلام.
43. نورانی اردبیلی، مصطفی. بررسی عقاید و ادیان و رفع شبهات و صداهای ناموزون از ساحت دین اسلام و دعوت تشنه گان حقیقت و جویای راه صحیح بسوی تشیع. چاپ دوم: [قم]، بی نا (مرکز پخش: کتابفروشی حضرت مهدی)، 1386ق. 503ص، وزیری.
در این اثر هم به تاریخ ادیان و هم مذاهب اسلامی پرداخته شده است. مطالب کتاب دسته بندی شده و منظم نیست و برخی از مباحث آن خارج از موضوع است. بیشتر مطالب کتاب درباره اسلام و تشیع است و رنگ تبلیغی دارد.
برخی از عناوین کتاب چنین است: آتش پرستی، بت پرستی، مذهب مجوس: مغان، آیا زردشت پیغمبر بود؟ آئین مزدک، آئین مانی، آئین کنفوسیوس، توحید، عدل، نبوت، آئین کهن یهود، دین مسیح چگونه بازیچه دین سازان گردید، فرقه غالیه، فرقه اسماعیلیه، فرقه های دراویش.
44. نوری، یحیی. اسلام و عقائد و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام. چاپ هشتم: تهران، مجمع مطالعات و تحقیقات اسلامی و مجمع معارف اسلامی، 1357. سی وهفتم+768ص، وزیری. تصویر، جدول.
کتاب مزبور عهده دار بررسی ادیان و اثبات برتری دین اسلام بر دیگر ادیان است. نویسنده در بحث از اسلام بتفصیل سخن گفته و یک بخش از چهار بخش کتاب را به آن اختصاص داده است.
مطالب کتاب در چهار بخش گنجانیده شده است. بخش اول در شرح انحرافات اعتقادی و عملی جوامع و آیینها و ادیان مختلف، غیر از جزیرة العرب، پیش از ظهور و همزمان ظهور اسلام است. برخی از عناوین این بخش چنین است: اوضاع عمومی روم شرقی، اوضاع عمومی ایران باستان، آئین ودائی، آئین برهمنی، آئین هندو، آئین جینی، آئین بودا، توتمیسم، آنی میسم.
بخش دوم عهده دار تحقیق درباره قبیله های جزیرة العرب، آئین بت پرستی و ادیان شایع در آن سرزمین است. در این بخش از جمله به این مسائل پرداخته شده است: مناسک بت پرستان عرب، حنیفیه یا آئین ابراهیم، آئین مجوس، آئین یهود، آئین صابئی، آئین مسیحیت.
بخش سوم درباره خرافات و مبارزه اسلام با آن است و در ضمن آن از جمله به این مسائل پرداخته شده است: اوتارالقسی، عطسه، حبس البلایا، غول، طیره.
آخرین بخش کتاب درباره برخی از سنتهای اجتماعی و اخلاقی جاهلیت عرب و ابطال و نسخ یا اصلاح آنها از طرف اسلام و برخی از قانونهای اسلام است. عنوان برخی از مباحث این بخش چنین است: اقسام نکاح و امور مربوط بآن در جزیرة العرب، طلاق و انواع آن و سنن ظالمانه عرب در این باب، حکومت و سلطنت در عرب جاهلی و حکومت در اسلام، راههای معیشت و نظامات تجارت در جاهلیت و در اسلام.
45. نیبرگ، هنریک ساموئل. دینهای ایران باستان. ترجمه سیف الدین نجم آبادی. چاپ اول: تهران، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، 1359. هفده+بیست وسه+526ص، وزیری.
تهذیب و تکمیل درسهایی است که نویسنده در سال 1935 تحت همین عنوان القا کرده است. گرچه عنوان کتاب دینهای ایران باستان است، ولی هسته اصلی آن را زردشت و دین او تشکیل می دهد و بیشتر مطالب کتاب در این باره است. نویسنده در پیشگفتار کتاب گفته است: «نمائی که من از زردشت و دین زردشتی رسم کرده ام، با آنچه تاکنون شده فرقهای بنیادین دارد.» (ص سه). بر این کتاب نقدهای متعددی نوشته شده که از جمله می توان به کتاب هرتسفلد، تحت عنوان زردشت و جهان او، اشاره کرد.
مطالب کتاب در هشت بخش گنجانیده شده است: سرچشمه ها و دشواری ها، زردشت در تاریخ، دین اجتماعی ایران باستان: انجمن دینی میژه، دین اجتماعی ایران باستان: انجمن دینی گاهان، کارکرد زردشت 1:یزدانشناسی و جهان پسین، کارکرد زردشت 2:دین زردشتی، اوضاع دینی در غرب، زمان ساسانیان: مجموعه اوستا.
برای آشنایی بیشتر با این کتاب رجوع شود به: کامران فانی. «زرتشت مستشرقان ». نشر دانش. (سال اول، شماره چهارم، خرداد و تیر 1360). ص 811.
پی نوشتها:
1. در این باره احادیث متعددی از ائمه معصومین روایت شده است. از جمله علی ع فرموده است: ایها الناس لاخیر فی دین لاتفقه فیه. همچنین آن حضرت فرموده است: المتعبد بغیر علم کحمار الطاحونة یدور ولایبرح من مکانه. و نیز امام صادق ع فرموده است: العامل علی غیر بصیرة کالسائر علی غیر طریق، فلاتزیده سرعة السیر الا بعدا. برای تحقیق بیشتر به کتاب الحیاة (ج 1، ص 35238، باب اول) رجوع شود.
2. علامه مجلسی در جلد نهم بحارالانوار بابی را گشوده است ذیل عنوان «احتجاج الله تعالی علی ارباب الملل المختلفة فی القرآن الکریم ». این باب در بیش از شصت صفحه مشتمل بر آیاتی از قرآن است که خداوند به احتجاج با اهل کتاب و کافران پرداخته است. مقصود اینکه در قرآن یکسره توجه به مسلمانان نشده، بلکه خطاب به پیروان دیگر ادیان و احتجاج با آنها نیز شده است. تخمین زده می شود که بیش از یک پنجم قرآن، که بیش از بیست درصد قرآن و حدود هزار و پانصد آیه است، درباره اهل کتاب و کافران باشد. این دسته از آیات قرآن را می توان آیات الادیان نامید; چنانکه آیات مشتمل بر احکام را آیات الاحکام می نامند. با اینکه تعداد آیات الادیان بیش از آیات الاحکام و اهمیت آن نیز بیشتر است، ولی عنایت کمتری به آن می شود و تاکنون یک کتاب هم درباره آن نوشته نشده است. آنچه نوشته شده، کتابهایی است درباره قصص قرآن که البته مشتمل بر تفسیر کلامی آیات الادیان نیست.
3. در تحلیل مناظرات مسلمانان با اهل کتاب رجوع شود به: عبدالحسین زرین کوب. نه شرقی، نه غربی انسانی: مجموعه مقالات، تحقیقات، نقدها، و نمایشواره ها. (چاپ اول: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1353). ص 86104، مقاله «کشمکش اهل کتاب در قلمرو اسلام »; همو. کارنامه اسلام. (چاپ دوم: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1355). ص 92101.
4. حتی از رسول خداص روایت کرده اند: العلم علمان: علم الادیان وعلم الابدان. همچنین از علی ع روایت کرده اند: العلوم اربعة: الفقه للادیان والطب للابدان والنحو للسان والنجوم لمعرفة الزمان. هر دو حدیث در بحارالانوار (ج 1، ص 218و220) به نقل از کنزالفوائد کراجکی آمده است. حدیث دوم در تحف العقول نیز آمده است، با این تفاوت که از نجوم یادنشده و چنین آغاز شده: العلم ثلاثة.... شیخ بهائی در کتاب اربعین به نقل از حسن بن محمد صغانی در کتاب الدرر الملتقطة فی بیان الاحادیث الموضوعة، حدیث نخست را (العلم علمان...) از احادیث مجعول شمرده است.
5. در میان کتابهای ملل و نحل، ملل و نحل شهرستانی به این لحاظ استثنایی است. وی در این کتاب بیشترین بحث را به ادیان آسمانی (بجز اسلام) و نحله های بشری اختصاص داده است. در واقع شهرستانی، علی رغم دیگر نویسندگان ملل و نحل، کمترین بخش از کتاب خویش را به اسلام و فرقه های آن اختصاص داده است.
6. برای شناخت این دایرة المعارف رجوع شود به مقاله «فرهنگهای فلسفه و دایرة المعارفها»، نوشته ویلیام گربر در دایرة المعارف فلسفه، ویراسته پل ادواردز، ج 6، ص 198.
7. برای شناخت این دایرة المعارف رجوع شود به مقاله «دایرة المعارف دین » نوشته بهاءالدین خرمشاهی در کتاب سیر بی سلوک (چاپ اول: تهران، انتشارات معین، 1370)، ص 170-159. این مقاله در پیشگفتار کتاب دین پژوهی از همان نویسنده (چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372، ج 1، ص 920) و در اثری با عنوان فرهنگ (ک 23، بهار و پاییز 1367، ص 618-607) نیز به چاپ رسیده است.
8. در اهمیت و ضرورت تفاهم و تقریب میان ادیان و کارهایی که تاکنون انجام شده، به آثار ذیل مراجعه شود: ویلیام مونتگمری وات. برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، تفاهمات و سوءتفاهمات. ترجمه محمدحسین آریا. (چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373). ص 254-210; محمد مجتهد شبستری. «مذاکرات میان اسلام و دیگر ادیان جهانی ». فرهنگ. (ک 4و5، بهار و پاییز 1368). ص 138-127; نصرالله پورجوادی. «انقلاب کپرنیکی در کلام: تاملاتی درباره سمپوزیوم اسلام و مسیحیت ارتدکس ». نشر دانش. (سال دوازدهم، شماره سوم، فروردین و اردیبهشت 1371). ص 213; بهاءالدین خرمشاهی. «همسخنی بین اسلام و اهل کتاب (در قرآن مجید)». نشر دانش. (سال دوازدهم، شماره چهارم، خرداد و تیر 1371). ص 611 [این مقاله در کتاب قرآن پژوهی از همین نویسنده (چاپ اول: تهران، مرکز نشر فرهنگی مشرق، 1372، ص 554-539) نیز چاپ شده است]; «گفت وگوی ادیان و تفاهم حوزه های فرهنگی ». نامه فرهنگ. (سال دوم، شماره 4، تابستان 1371). ص 623.
9. تنها کار علمی مکتوبی که درباره دعوت اهل کتاب به توحید انجام شده، تالیف کتاب عالمانه ای با مشخصات ذیل است: مصطفی حسینی طباطبائی. دعوت مسیحیان به توحید در پرتو تعالیم قرآن و انجیل. (چاپ اول: نویسنده، 1370). 140ص، وزیری.
10. درباره قصص انبیا و قصص قرآن سه کتابشناسی انجام شده که دربردارنده نزدیک به پانصد کتاب و مقاله به عربی و فارسی است. مشخصات این سه کتابشناسی چنین است: فرشته مولوی. «کتابشناسی (قصص) انبیاء». کیهان فرهنگی. (سال پنجم، شماره چهارم، تیر1367). ص 3637; مهدی م[مهریزی] خراسانی. «راهنمای پژوهش در داستانهای قرآن ». آینه پژوهش. (سال سوم، شماره سوم، مهرآبان 1371). ص 102-98; محمدعلی هاشم زاده. «استدراک کتابشناسی قصه های قرآن ». آینه پژوهش. (سال چهارم، شماره دوم، مردادشهریور 1372). ص 108-94.
11. گفتنی است آقای عبدالجبار رفاعی فهرستی از مقالات و کتابهایی که عالمان اسلامی در رد یهودیت و مسیحیت نوشته اند، فراهم کرده است. این فهرست مشتمل بر بیش از هفتصد اثر به عربی و فارسی است و به ضمیمه کتاب التوحید و التثلیث از علامه محمدجواد بلاغی (چاپ دوم: قم، دار قائم آل محمد، 1411ق، ص 215-91) چاپ شده است. در این باره همچنین رجوع شود به: قمر آریان. چهره مسیح در ادبیات فارسی. (چاپ اول: تهران، انتشارات معین، 1369). ص 165-151، فصل «مناظرات و ردود بین متکلمین اسلام و فرق نصاری ».
