علم کلام و عقاید در عصر رسالت
پیشینه ی علم عقاید و خاستگاه آن در اسلام
گرچه علم کلام و عقاید به صورت مدون و کلاسیک سابقه ای به درازای عمر بشر ندارد ولی از آنجا که بشر همواره با دین و تعالیم مذهبی سر و کار داشته، این علم هم کم و بیش در میان انسانها رواج داشته است; چه این که مسلما بشر در حدود سنجش خود، منطقی برای اثبات عقیده اش داشته، و از آن استفاده می کرده است.
اولین و اصلی ترین خاستگاه مباحث کلامی در جهان اسلام، قرآن کریم (معجزه ی جاوید پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم) است که با دعوت همگان به پذیرش حق و گردن نهادن به اصول اعتقادی (که نوعا در فطرت آدمی نهفته و سرشت انسانها با آن آمیخته است) جایگاه طرح این مباحث را در میان مسلمانان میسر ساخت و اعتقادات دینی مسلمانان با گسترش اسلام و رویارویی با افکار و اندیشه های دیگر مذاهب، بحث های طولانی ای را در دامنش به وجود آورد.
با نزول وحی و ابلاغ پیام الاهی، جان های تشنه، از دریای معارف دینی سیراب می شدند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم باحضورش در جمع مؤمنان هرگونه پرسشهای اعتقادی مردم را یا از طریق وحی و یا با سخنان خویش، پاسخ می فرمود.
نمونه هایی از بیان مسایل اعتقادی توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم(غیر از مجموعه وحی قرآنی) در ضمن خطبه اش آمده است (1) که اصول توحید ومسایل مختلف صفات الهی را بیان فرموده است.
عدم اختلاف مسلمانان عصر رسالت در مباحث اعتقادی
اگر این نظریه ی دانشمندان جامعه شناسی معرفت را بپذیریم که: «همه ی آرای کلامی و فلسفی دارای زمینه ای سیاسی و اجتماعی اند» (2) ، در عصر رسالت مدنی، با وجود حکومتی که آن حضرت تشکیل داد و گسترش و وسعت آن در سال نهم هجری (جنگ تبوک) و فراهم آوری سی هزار مرد جنگی، چنان وحدت ویکپارچگی را در میان مسلمانان ایجاد کرده بود که تقریبا اکثریت قبایل بادیه نشین جزیرة العرب با آن حضرت اتحاد داشتند، لذا در این عصر (علاوه بر عواملی که گفته شد) عاملی برای اختلاف فکری کلامی وجود نداشت.
آنچه که مایه ی عدم اختلاف مسلمانان در مبانی اعتقادی زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود، علاوه بر دریافت مستقیم رهنمودهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و برخورداری از متن کتاب وحی، و توجه به آیات قرآن است که همه را به همسویی و الگو قرار دادن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرا می خواند:
«و لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة » (احزاب/21).
و دستور می دهد: آنچه را پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورده، گردن نهید و بدان چه شما را از آن برحذر داشته، دوری جویید:
«ما آتیکم الرسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا» (حشر/7).
در عصر پیامبر (3) مسلمانان با مراجعه ی مستقیم به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مرجع قرار دادن آن حضرت در امور کلی اعتقادات و احکام، هرگونه ابهام و تشکیک احتمالی در دین را رفع می کردند و در بیشتر مواقع با اجتماع در محضر آن حضرت و با طرح پرسشهای گوناگون دینی پاسخهای آنها را دریافت می کردند، و مجموعه ی سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همراه با فعل و تقریرش «سنت » را تشکیل داده است.
شاید به خاطر جلوگیری از انحرافات عقیدتی و ممانعت از رواج عقاید شخصی در دین، روایات نبوی، جدال در دین را نهی کرده است. (4)
نمونه هایی از پرسش های عصر رسالت
از سوی دیگر، پرسش های مسلمانان و دیگر مردم، در باب مباحث کلامی و معارف دینی نوعا در حد توضیح خواستن و روشنگری بوده تا انتقاد وخرده گیری. لذا، سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان فصل الخطاب موجب پذیرش همگان قرار می گرفت.
نمونه هایی از این پرسش ها در کتب روایی نقل شده است که اینک به ذکر فهرست و موضوعات کلی چند پرسش اکتفا می کنیم:
1. پرسش حضرت خدیجه علیها السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره اطفالی که در جاهلیت از دنیا رفته اند. (5)
2. سؤال جابر انصاری از آن حضرت درباره ی «اولی الامر» و... (6)
3. سؤال اعرابی ازپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی : «صلیعاء»، «قریعاء»، اولین خونی که بر روی زمین ریخته شد و بهترین و بدترین مکان زمین. (7)
4. سؤال ابن عباس از «الکلمات التی تلقی آدم من ربه فتاب علیه...». (8)
5. پرسش امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی ایمان. (9)
6. و نیز سؤال درباره ی تفسیر «المقالید». (10)
7. پرسش ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی آیه «لکل قوم هاد» . (11)
8. پرسش یهود از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی «رعد» (12)
و....
اصول اعتقادی دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مکه
از طریق نزول آیات و سور مکی قرآن به خوبی استفاده می شود که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ماموریت داشت در نخستین سال های رسالت و نبوت خویش، مردم را به سه اصل مهم اعتقادی فرا خواند که مجموعه ی رسالت پیامبران پیشین را تشکیل می داد:
الف) ابلاغ رسالت و نبوت
اولین گام، ابلاغ رسالت و وحی الاهی به مردمی بود که در میان آنان نشانه هایی از آیین ها و مرام های گوناگون وجود داشت.
در سوره ی فصلت که مکی است، چنین آمده :
«قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی...» (فصلت/6).
ب) دعوت به توحید و ابطال هرگونه شرک و دوگانه پرستی
وجود آداب و رسوم جاهلی، راه یابی انحراف و تحریف در ادیان توحیدی و ...از جمله عواملی بودند که غالب مردم مکه را در دام دوگانه پرستی و پرستش بتان و... فرو برده بود.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پس از ابلاغ رسالت خویش، مردم را به توحید و عبودیت حق تعالی دعوت نموده، از آنان خواسته بود که دست از شرک بردارند و از گناهان گذشته شان توبه کنند:
«انما الهکم اله واحد فاستقیموا الیه و استغفروه و ویل للمشرکین » (فصلت/6).
ج) اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ
گستردگی جهل و نادانی، هواپرستی و اشتغال به امور دنیوی، عرب جاهلی را در زندان دنیا گرفتار ساخته بود وبسیاری از آنان، « زندگی را منحصر در این دنیا دانسته، زندگی پس از مرگ را انکار می کردند» (انعام/9).
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم اعتقاد به معاد را (که همه ی پیامبران پیشین، مردم رابه آن فرا خوانده بودند) مطرح فرمود.
مروی اجمالی به موضوعات اعتقادی قرآن به ترتیب نزول سوره های مکی و
مدنی
توجه به چگونگی طرح مسایل اعتقادی و مباحث کلی عقاید دینی در قرآن، ما را سبت به وضعیت تاریخ کلام اسلامی در عصر رسالت بیشتر آشنا می کند و ضمنا در می یابیم که قرآن کریم چقدر به اهمیت و تکرار آن پرداخته است.
ترتیب نزول - سوره های مکی - عناوین مسایل اعتقادی و معارف دینی
2 یا 5 - قلم (68) - تبرئه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از طعنه ی دشمنان اسلام (مانند نسبت جنون و...) مساله امهال مهلت دادن به کافران و ستمگران که در نهایت به زیان آنان خواهد بود.
3 یا 4 - مزمل (73) - مساله ی معاد و رستاخیز; چند دستور برای مسلمانان...
4 - مدثر (74) - فرمان قیام، انذار کافران، تکبیر پروردگار...، اشارات شدیداللحنی به یکی از منکران و مخالفان( ولید بن مغیره) و پاسخ به طعن و تکذیب او; مسایل مربوط به معاد و علایم و خصوصیات بهشتیان و دوزخیان.
5 - فاتحة الکتاب (13) - خداشناسی و اوصاف خدا، اوصاف و نشانه های بندگان صالح خدا، تبیین مساله هدایت و صراط مستقیم در قالب دعا و ابراز تنفر از کجروی و گمراهی.
7 - تکویر (81) - توصیف آغاز قیامت به تغییراتی که در آستانه ی وقوع رستاخیز در جهان خلقت اتفاق می افتد.
8 - اعلی (87) - بیان احوال سخت دلان در آخرت، و بشارت به رستگاری پاکدلان .
10 - فجر (89) - اشاره به فرا رسیدن روز جزا که در آن روز بی ایمانان با مشاهده ی آثار جهنم پند می گیرند و متنبه می شوند اما چه جای پند گرفتن که بی فایده و دیر هنگام است.
18 - کافرون (109) - اتمام حجت بر کافران و سخن از عدم سازش; نفی التقاط و آمیختگی میان آیین توحید و آیین شرک و بت پرستی.
22 - اخلاص (112) - توحید، معرفت و شناخت خدا و صفات او.
23 - نجم (53) - اشاره به گوشه هایی از معراج حضرت محمدصلی الله علیه و آله و سلم و مقام قرب او که از «قاب قوسین » هم فراتر و نزدیکتر بوده است. توصیف اعمال، افکار و عقاید خرافاتی بت پرستان و مشرکان.
24 - عبس (80) - شمارش بخشی از نعمت های الهی به منظور شکر نعمت و سپاسگزاری و توجه انسانها به سوی خدا... تاکید بر وقوع قیامت و توصیف دوزخیان و بهشتیان.
27 - بروج (85) - سوگند به آسمان و روز قیامت و تاکید بر وقوع آن به عنوان روز موعود... اشاره به علم خدا و احاطه ی علمی او به اعمال و حرکات و نیات انسانها و بیان عظمت قرآن و اصالت و اعتبار آن.
30 - قارعه (101) - بیان حادثه ی قیامت، شداید و احوال آن روز، سرنوشت نهایی انسان....
31 - قیامت (75) - حتمیت وقوع معاد و اوضاع و احوال روز قیامت، توصیف انسانها در جهان آخرت در دو گروه: گروهی تازه رو و نورانی و گروهی با قیافه های غمگین و ترشرو; روز حسرت بودن آخرت; خطاب به منکران جهان آخرت: خدایی که انسان را از نیستی صرف، از نطفه و سپس از خون بسته آفرید، آیا توانا نیست که مردگان را زنده کند؟
33 - مرسلات (77) - تاکید بر وقوع قیامت و نشانه ها و علایم وقوع آن، ذکر مواهب عظیم الهی برای بشر، توصیف اعمال و نشانه های مجرمان و متقیان و سرنوشت هر دو گروه.
34 - ق (50) - مساله معاد و تعجب کافران از این که چگونه بعد از مردن و پوسیده شدن دوباره زنده می شوند... منکران نبوت و پاسخگویی به توهمات واهی آنان... نشانه های توحید و قدرت الهی....
35 - بلد(90) - بیان اصحاب میمنه(بهشتیان) و اصحاب مشئمه(دوزخیان)
36 - طارق (86) - توانایی خدا بر بازگرداندن انسان در قیامت (روز آشکار شدن رازها و نهانیها).
37 - قمر(54) - توصیف و تصورهایی از قیامت و معجزه ی «شق القمر» به منظور اتمام حجت با منکران و پیروان هوس; ترسیم عناد و مخالفت آنان با حق و اشاره به کیفیت حشر و...
38 - ص (38) - مسایلی مربوط به توحید، مسایلی درباره ی قرآن و نزول آن، احوال منکران و اظهارات مشرکان در مورد قرآن...
39 - اعراف (7) - داستان و احوال «اصحاب اعراف » جهت عبرت انگیزی و پند آموزی; کتاب هدایت بودن قرآن، اشاره به عالم ذر یا میثاق اول یا عهد الست در آیه 172.
40 - جن (72) - صالح یا مؤمن بودن بعضی از طایفه های جن; بیان بعضی از عقاید خرافی مردم درباره ی جن، عمومیت دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم برای طایفه ی جن و انس.
41 - یس (36) - مباحث معاد و رستاخیز و کیفیت زنده شدن مردگان در قیامت و به سخن درآمدن اعضا و جوارح انسان و شهادت دادن آنها علیه انسان....
42 - فرقان (25) - احتجاج با منکران درباره ی حقانیت رسالت و دعوت انبیا; پاسخ به آنان که به بشریت پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و فقرا طعنه می زدند و تجسم حال بد این گونه مردم در قیامت.
43 - فاطر(35) - ذکر شمه ای از نعمتهای خدا، و ذکر مساله معاد و رستاخیز و بعضی از احوال قیامت، اشاره به ندامت و پشیمانی کفار و آرزوی بازگشت آنان به دنیا جهت جبران گذشته.
44 - مریم (19) - تاکید بر مساله ی «حشر»(معاد) با سوگند به پروردگار; تنزیه خداوند از فرزند و شریک; بیان وحدانیت خدا و شرح شمه ای از احوال قیامت.
45 - طه(20) - گوساله پرستی بنی اسرائیل; مجادله ی فرعون با موسی علیه السلام .
46 - واقعه(56) - اعلام حتمی بودن وقوع روز قیامت و چگونگی پیدایش آن، توصیف احوال دوزخیان و بهشتیان ...
47 - شعراء (26) - توحید، خوف از آخرت، تصدیق به وحی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم...
48 - نمل (27) - مساله خداشناسی و نشانه های توحید; احوال حشر و معاد....
50 - غافر(40) - بیان بعضی از صفات الهی; دعا در درگاه خداوند; مساله معاد، رستاخیز و حشر و نشر.
50 - اسراء (17) - معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بیان احکام فقهی چند موضوع....
51 - یونس(10) - دلایل اثبات وجود خدا، مساله وحی، نبوت و بعثت پیامبران; بیان مظاهر قدرت خداوند.
52 - هود(11) - اثبات حقانیت وحی و قرآن و عظمت و شکوه و اعجاز آن، مساله علم خدا به تمام امور.
54 - حجر(15) - جاودانگی قرآن، مصونیت آن از تحریف و تغییر و گزند دشمنان.
55 - صافات(37) - فرشتگان، معاد، احوال قیامت، شرح حال بندگان مخلص خدا.... ذکر سرنوشت کافران....
56 - انعام(6) - نهی از شرک به خدا; مساله وحی; نبوت و رسالت; مساله معاد و حشر و نشر.
57 - لقنان(31) - پس از وصف حال متقیان، احوال و خصوصیات منکران و مستکبران را بیان می کند و از مشرکان می پرسد که در مقابل آسمانهایی که خدا بی ستون نگاه داشته، شریکان خدای شما چه چیز آفریده اند؟
58 - سبا(34) - محاجه و مناظره ی مستضعفان با مستکبران در قیامت، موضوع معاد و احوال قیامت...
59 - زمر(39) - بیان آثار توحید و تنزیه خداوند از داشتن فرزند و بر شمردن عبادتهای خالصانه; مساله معاد و رستاخیز و مسایل مربوط به احوال آن جهانی مؤمنان و کافران...
61 - فصلت(41) - مساله نزول قرآن; معاد و احوال قیامت و شهادت دادن چشم و گوش و پوست و تمام اعضا و جوارح دوزخیان بر علیه او.
62 - شوری(42) - نزول وحی، وحدت ادیان آسمانی و نهی مردم از تفرقه و اختلاف در دین خدا، مباحث توحید و معاد...
63 - زخرف (43) - پاسخ به ایرادهای بیجای مشرکان; مساله معاد و ترسیم صحنه ی رستاخیز; توصیف بهشتی که برای نیکوکاران و وارثان آماده است.
64 - دخان(44) - اشاره به منکران قیامت و عدم بیهودگی آفرینش; دیدن جزای کارها در قیامت; آثار و نشانه های وقوع قیامت و احوال گناهکاران در آن روز.
65 - جاثیه(45) - نزول قرآن از سوی پروردگار، مایه های عبرت در آفرینش...
66 - احقاف(46) - معاد و تعیین جایگاه و وضعیت آن جهانی مؤمنان وکافران; توانایی خداوند بر زنده کردن مردگان.
67 - ذاریات(51) - راستی و درستی وعده های الهی و قطعی و واقعی بودن جزای اخروی; نشانه های توحید.
68 - غاشیه(88) - توصیفی از بهشت و دوزخ; احوال و عاقبت کار منکران; شادابی و رستگاری مؤمنان.
69 - کهف(18) - تشریح و تبیین مبدا و معاد و مسایل خداشناسی; نزول قرآن جهت اصلاح جامعه و...
70 - نحل(16) - ایمان و الوهیت و وحی و بعث و معاد.
71 - نوح (71) - اطاعت از خدا و پیامبر او; شمارش نعمتهای خدا و آثار و نشانه های توحید، ذکر اصول عقیدتی و....
72 - ابراهیم(14) - موضوع اساسی آن: توحید و توصیف قیامت و حساب و جزا...; وحدت و یکپارچگی تمام ادیان آسمانی.
73 - انبیاء(21) - این سوره از موضوعات اساسی مربوط به عقیده، یعنی توحید و نبوت و احوال معاد سخن می گوید. و نیز مساله شفاعت و... مساله «حدوث و قدم قرآن »(مربوط به آیه ی دوم این سوره) یکی از بحثهای کلامی عقیدتی است که در اطراف قرآن مجید میان فرقه های اسلامی مطرح شده و با ارایه ی نظریات گوناگون، جنگ و جدال لفظی و عملی درگرفته است.
74 - مؤمنون(33) - مساله معاد و محاجه قرآن و اقامه ی برهان علیه منکران معاد.
75 - سجده(32) - مساله توحید، معاد و اوضاع قیامت و هشدار به ناباوران و این که بدکاران تقاضای بازگشت به دنیا می کنند.
76 - طور(52) - قطعی بودن وقوع عذاب در قیامت، تهدید دروغ انگاران به عذاب جهنم.
77 - ملک(67) - تحسین و تبریک خداوند در مورد فرمانروایی و حاکمیت و قدرت مطلقه ی او; آفرینش مرگ و حیات; پرسش نگهبانان جهنم از جهنمیان که آیا در زندگی دنیوی هشدار دهنده ای برای شما نیامده بود؟...
78 - حاقه(69) - «حاقه » یکی از نامهای روز قیامت است، با شرح احوال قیامت و دوزخیان و عذابهای آنان، احوال دو گروه (اصحاب یمین و اصحاب شمال) را بیان می کند.
79 - معارج(70) - عذاب اخروی، اوصاف و احوال مؤمنان، بیان وضعیت کافران در قیامت.
80 - نبا(78) - با طرح یک سؤال از یک خبر و حادثه بزرگ یعنی قیامت و با تاکید بر وقوع و عظمت آن آغاز می شود. وصف بهشت، یادآوری عذاب جهنم و شدت آن و ندامت دوزخیان.
81 - نازعات(79) - تاکید بر وقوع حتمی روز جزا و قیامت و شرح حالات انسان در آن روز...
82 - انفطار(82) - وقوع قیامت و شرایط و نشانه های آن، سرنوشت وجایگاه «ابرار» و «فجار».
83 - انشقاق(84) - اشاره به دگرگون شدن نظم کیهانی که پیش درآمد روز قیامت است و از آن میان،اشاره به شکافتن یا شکافته شدن آسمان; حال مردم در قیامت: اصحاب یمین، اصحاب شمال.
85 - عنکبوت(29) - بیان سرگذشت کافران و تکذیب کنندگان; بحث از ایمان و آزمایشهایی که در راه آن است...
86 - مطففین(83) - توصیف معاد و اوضاع رستاخیز و جهان آخرت; معرفی دو گروه «مقربین »و «مجرمین »; اشاره به لبخندهای تمسخر آمیز کافران به مؤمنان در این جهان، و نیز خندیدن مؤمنان به کافران در روز قیامت.
93 - زلزله(99) - توصیف روز قیامت...
95 - محمد(47) - حبط یا احباط (در آیات 9و32) به این معنی که اعمال ناروا، کارنامه ی اعمال نیک را تباه می کند که از مسایل مهم کلام اسلامی است.
عقاید درعصر رسالت و زمینه های پیدایش علم کلام
حکیم ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجی (...1072ه.ق) وضعیت کلامی عصر بعثت و هجرت، چگونگی پاسخگویی به معارف الاهی در عصر امامت و نیز زمینه ها و علل پیدایش «علم کلام » را چنین بیان نمود:
از زمان بدو ظهور ملت اسلام تا آخر زمان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام مقرر نبود که صحابه و تابعین در معارف الهی وسایر مسایل دین گفتگو کنند و بر سبیل درس و بحث و تدوین و تالیف در افاده و استفاضه ی علوم خوض نمایند; بلکه در زمان حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم بنابر آیاتی که مشتمل بر امر به نظر و فکر و تدبر و تامل در آیات آفاق و انفس عزصدور و شرف نزول می یافت مدار عقلا و مستعدان اهل اسلام بر تامل و نظر بود و در سوانح مشکلات، مقربان مسند، رسالت را رجوع به استکشاف از زبان وافی بیان آن حضرت و سایر مردم را استعلام از خدمت مقربان درگاه رسالت میسر و مقدور می گشت. و همچنین بعد از زمان رسالت، خواص امت را استفاده از خدمت حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله وسلامه علیه و عوام را از خدمت خواص مقرر بود و مسلمانان ممنوع بودند از گفتگو کردن در امور دینی و مجادله نمودن در معارف یقینی; و آن حضرت در اکثر زمان اگر چه از مقرخلافت و امامت ظاهری بنابر مصلحتی که می دانست و مامور بدان بود ممنوع بود، اما در امور دینی و مسایل علمی مسلمیتی نداشت که احدی را یارای مخالفت صریح تواند بود. و بعد از زمان حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله وسلامه علیه طغیان ارباب عدوان به نوعی بالا نگرفت که علمای اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را، که اوصیای آن سرور بودند، میسر شود اظهار علوم دین کردن و اجرای احکام شرع مبین نمودن; و بدین سبب عموم [عوام] الناس محروم شدند از تحقیق و تفتیش مسایل علمی و مطالب نظری، مگر قلیلی از نیک بختان شیعه که مستعد به معرفت ائمه دین و موفق به ملازمت علمای طاهرین بودند و خدمت ایشان را بر نفس و اهل و مال برگزیده و کمر اطاعت وبندگی محکم بر میان اعتقاد صادق بسته، در خفیه تحقیق علوم دین می نمودند.
و سایر مسلمانان که به سبب اغوا و طغیان ائمه جور و اقتضای هوای نفس اماره توفیق اهتدا نیافتند، محتاج شدند که به فکرها و رای های ناآزموده ناپرورده به منطق ناسنجیده، به میزان نظر، خوض در مسایل علمی و معالم دینی نمایند، چه تحصیل معارف اگر چه نظری است وعقل عقلا در تحقیق آن مستقل، لیکن هر آینه نظر صحیح مشروط به شرایط و موقوف به قوانین و ضوابط چند است که حکمای سلف به ارشاد انبیای ماضی علیهم السلام به تدریج و تعاقب ایام ترتیب آن نموده اند و در استکمال آن سعی های بلیغ به ظهور رسانیده و بدون ممارست آن، دریافت حق و اصابت صواب به غایت متعسر بل متعذر.
وبالجمله چون مسلمانان در تحقیق حقایق رجوع به رای های ناصواب خود نمودند، از هر گوشه ناقصی به صورت کاملی سربرآورده در اضلال اهل اسلام فتنه ی گوساله ی سامری، شیوع تمام یافت.
و اعظم میان آنها حسن بصری بود که در مسجد بصره به راهزنی اهل اسلام علم لالت بلند ساخته، رایت اضلال برافراخت. و در مجلس او گفتگو وجدال در مسایل دین بسیار شد، و تلامذه و شاگردان جمع آورده و اختلاف در میان شاگردان وی به هم رسید، نخستین کسی که از تلامذه او کمر مخالفت بست، واصل بن عطا بود، که در مساله ای از مسایل رای او را مرجوح داشته، خلاف آن در نظرش رجحان یافت و بعد از مباحثه و گفتگوی بسیار از مجلس او گوشه گرفته ، از صحبت او اعتزال جست و در پیش اسطوانه ای از اسطوانات مسجد معرکه ای در برابر معرکه ی استاد خود آراسته ، جمعی که در آن رای با اوموافقت داشتند بر سر او گرد آمده هنگامه اختلاف آرا گرم گشت. وبالجمله گفتگو در اصول توحید و سایر معارف دینیه نفیا و اثباتا متعارف شده، از گفتن به نوشتن رسید و به تدوین و تصنیف انجامید و مدارسه و مباحثه کتب مؤلفه شایع شد و اصول و قوانین موضوع شده، و فن حاصل شده از این گفتگو را مسمی به علم کلام گردانیدند».
البته بازگویی همه ی اختلافات (کمی و کیفی) در این سلسله مقال، میسر نخواهد بود ولی ان شاء الله در ادامه ی مقال به ذکر طوایف کلامی و مبادی ء خلاف و اختلاف اصحاب آرا به ویژه آنچه پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا شهادت امام علی علیه السلام رخ داده است، می پردازیم.
پی نوشت ها:
1. ر.ک: تحف العقول، ص 31.
2. فلسفه و کلام اسلامی، ص 20، مونتگمری وات، ترجمه ابوالفضل عزتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
3. سنن دارمی:1/108; اصول کافی:2/300; ملل و نحل (شهرستانی):1/85و 95.
4. ر.ک: بحار:8/350، باب 26، روایت 12.
5. ر.ک: بحار:23/289،باب 17،روایت 16.
6. ر.ک: بحار:9/281، روایت 4، باب 1.
7. ر.ک: بحار:11/176، روایت 22، باب 3، و نیز جلد 26، ص 324 و جلد 94، ص 20.
8. ر.ک: بحار: 69/68، روایت 21، باب 30.
9. ر.ک: بحار: 86/281روایت 42، باب 45.
10.ر.ک: بحار:35/399، روایت 8.
11. ر.ک: بحار: 59/375.
12. گوهرمراد، ص 44 46، چاپ اول، بهار 1372.
13. فاتحة الکتاب دوبار نازل شد وچون نخستین بار در مکه نازل شد، آن را مکی دانند.