آشنایی با گروههای پژوهشی بنیاد(۱)

گروه قرآن

فکر تحقیق و پژوهشی همه جانبه و گسترده درباره قرآن به سالهای قبل از انقلاب راجع است که استاد واعظزاده بنا به سابقه شان در این گونه پژوهشها مبتکر اصلی هستند و قبل از انقلاب شروع به کار کرده اند. بعد از انقلاب گروه قرآن با هدف جمع آوری مجموعه ای عظیم درباره مهمترین عرصه های تحقیقی و پژوهشی با مدیریت و سرپرستی معظم له تاسیس شد و اقدام به تالیف کتابی به نام المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته در چند مرحله کرد:

مرحله اول: گردآوری و انتخاب تفاسیر معتبر و مهم قرآن از دانشمندان قدیم و جدید متجاوز از سی دوره تفسیر و نیز تهیه و انتخاب کتابهای مهمی در زمینه مفردات القرآن، معانی القرآن، غریب القرآن، اعراب القرآن، و بلاغت و فصاحت قرآن و اسرار و اعجاز قرآن به ضمیمه کتابهای فقه اللغه و غیره; چون پژوهش در لغات قرآن با بلاغت قرآن که از زمینه های اعجاز این کتاب آسمانی است ارتباط دارد و از این بابت قرآن دارای فقه اللغه خاصی است که سر بلاغت و اعجاز قرآن در آن نهفته است.

مرحله دوم: فیش برداری از کلیه لغات قرآن و نکات بلاغی و لطایف مربوط به آن است در این مرحله جمعی از همکاران روحانی و دانشجو در گروه، از کتابهای یاد شده فیش برداری کرده اند که تاکنون بیش از دویست هزار فیش از لغات و نکات پراکنده در کتابهای مذکور تهیه شده است که این مقدار علاوه بر مطالب کتب لغوی است که به ترتیب حروف الفبا است و به آسانی قابل مراجعه و از فیش برداری مستثنا است البته فهرستهای منظمی برای بعضی از کتابهای لغت تهیه شده تا مراجعه به آنها تسهیل شود.

مرحله سوم: تدوین کتاب; در این مرحله برای هر کلمه قرآنی جهاتی مورد اعتنا بوده است:

1- ریشه کلمه، در بالای صفحه نوشته شده و سپس دو فهرست اجمالی و تفصیلی برای هر کلمه ترتیب داده شده است. در فهرست اجمالی شماره الفاظ با تعیین ارقام مکی و مدنی آیه و سوره آمده است بدین گونه:

ب ع ث

26 لفظا، 67 مرة: 46 مکیة، 21 مدنیة

فی 33 سورة، 24 مکیة، 9 مدنیة.

و در فهرست تفصیلی هر یک از الفاظ آن ماده با تعیین مکی و مدنی آمده است مانند فهرست ذیل:

بعث 7:2-5/ یبعثک 1:-1 /ابعث 3:1-2 بعثه 1: -1/یبعثکم 1:1/فابعثوا، 2:1-1 بعثنا 1:1/ تبعث 3:3/مبعوثون 7:7 بعثنا 7:6-1/یبعث 6:5-1/مبعثین 2:2 یعثناهم 2:2/یبعثون 8:8/البعث 3:2-1 بعثناکم 1:-1 /یبعثوا 1:-1 /بعثکم 1:-1 یبعث 1:1/ تبعثون 1:1/نبعث 1:-1 لیبعثن 1:-1/ لتبعثن 1:-1 /اثبعاثهم 1:-1 یبعثهم 3:1-2 ابعث 1:1

و این کار به منزله شناسنامه کلمه در قرآن است و در عین حال جامع و دربردارنده تمام آنچه در معاجم آماری قرآن است.

2- النصوص اللغویة: با مراجعه به کتب لغت و فیشهای لغوی جمع آوری شده، مطالب مربوط به لغت از مشاهیر علمای لغت و از مفسران به ترتیب زمانی گرد آمده است و طبقات لغویین و مفسرین رعایت گردیده است: بدین شرح که در معنای لغت اگر نصی و مطلبی از صحابه به دست ما رسیده به ترتیب تقدم زمانی در ابتدا و سپس کلام دیگران از قرن اول و دوم تا زمان فعلی به ترتیب به دنبال هم قرار گرفته است و هنگامی که عبارت دو نفر از نظر الفاظ یکی باشد کلام متاخر به صورت «مثله » ادغام شده است و در صورتی که الفاظ با هم فرق داشته باشند و مطلب اضافه بر کلام سابق نباشد به صورت «نحوه » ادغام گردیده است، نکته قابل توجه این است که معتبرترین و مشهورترین کتب در میان متقدمین به احتمال قوی اثر علما و دانشمندان شیعه است مانند العین، خلیل بن احمد و تهذیب الالفاظ، اصلاح المنطق، الابدال ابن سکیت و جمهره ابن درید.

3- النصوص التفسیریة: در این بخش با مراجعه به فیشهای تفسیری و احیانا با مراجعه به بعض تفاسیر، مطالب مربوط به کلمه موردنظر جمع آوری شده و این نصوص هم مثل نصوص لغوی به ترتیب طبقات مفسران مرتب گردیده است و بدیهی است اگر روایت تفسیری از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله رسیده باشد در ابتدا قرار داده شده و سپس روایت صحابه و ائمه اهل بیت علیهم السلام آمده است و در نقل همه اقوال از زمان خود پیامبر تا زمان حاضر ترتیب زمانی عایت شده و در آخر آراء و نظریات بعض مفسران معاصر که بعضا زنده هستند نقل شده است.

نکته قابل توجه در این جا این است که در جمع آوری نصوص تفسیری تنها مطالب تفسیری مد نظر نبوده است بلکه مطالب مربوط به فصاحت و بلاغت یا اعجاز قرآن در زمینه های علوم روز یا اخبار غیبی و همین طور مطالب فلسفی، کلامی، عرفانی، ادبی و جهات دیگری که در کتب تفاسیر پراکنده است در این مجموعه گردآوری شده است تا پرتوی از وجوه اعجاز قرآن در ذیل هر کلمه روشن گردد و محققان و دانشمندان را بیشتر مفید افتد. از جمله در همین بخش مقایسه های آماری انجام شده بین کلمات توسط دانشمندان تا آن جا که به آن دسترسی بوده، نقل گردیده است.

4- الوجوه والنظائر: در این قسمت آراء و نظریاتی نقل شده که معانی و مصادیق متعدد و متنوع یک قرآن را جمع کرده اند و در این بخش تا جایی که نصوص و مطالب به دست ما رسیده است جلوتر از همه مقاتل بن سلیمان (م 150) است و پس از آن هارون بن موسی القاری (م 170) و در قرن ششم حسین بن محمد دامغانی و در قرن نهم فیروزآبادی و احیانا در کتب تفاسیر مثل تبیان وکشف الاسرار این گونه مطالب پراکنده است.

5- الاصول اللغویة: در این بخش نصوص لغوی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است بدین شرح که اختلاف لفظی ریشه کلمات مثلا مهموز یا ناقص بودن ریشه کلمه «بریه » و یا تعدد و تفاوت و اصلی یا مجازی بودن معانی کلمات مورد بررسی قرار گرفته است.

6- الاستعمال القرآنی: در این بخش استعمال و کاربرد کلمه در قرآن مورد توجه قرار گرفته است که مشتقات ماده موردنظر در چه آیاتی استعمال شده است و در هر مرتبه که استعمال شده اند چه هدفی منظور و مقصود بوده است و با دسته بندی آیاتی که مشتقات مورد نظر در آنها آمده است نکات و لطایف بلاغی و نیز ابواب جدیدی از بحثهای قرآنی که در کلام قدما نیست و یا اندک است بتفصیل مورد بحث و نظر قرار گرفته است مثلا در کلمه «ارض » این مطلب مورد بحث قرار گرفته که چند بار بدون کلمه سموات یا سماء ذکر شده و چند مرتبه با سماء یا سموات آمده است و چرا در قرآن تعبیر به فاطر السموات به صورت اسم فاعل شده و تعبیر به خالق السموات به صورت فاعلی نشده است.

برای تکمیل معجم دو کار دیگر در دست انجام است:

1- مقدمه و مدخلی به نام «اسالیب القرآن » که شامل مباحث کلی راجع به الفاظ قرآن و معربات آن و روش و منهج قرآن در انواع و اقسام کلام است مانند روش تشریع و قانونگذاری و نقل قصص و داستانها و امر و نهی و بشارت و انذار و احتجاج و استدلال و رد و انکار، و استفهام و تعجب و دعاء و... در این قسمت هم توجه به همه آراء و نظریات محققان قدیم و جدید گردیده است و برای این کار فیشهای کافی فراهم آمده و بخشی از کار نیز انجام شده است و با این کار از تکرار و تطویل بسیاری از مباحث در اثنای معجم جلوگیری شده است.

2- کتابی به نام «نصوص فی علوم القرآن » که در آن مباحثی از نزول قرآن، کیفیت نزول، و جمع و قراءت قرآن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و ... گردآوری شده است و برای تالیف این قسمت به دهها کتاب که در این زمینه توسط دانشمندان از قرن دوم تاکنون نگاشته شده مراجعه گردیده و مطالب آنها به ترتیب زمان با ذکر ماخذ مرتب شده است و سعی شده حتی الامکان از تکرار مباحث جلوگیری شود و نصوص متشابه درهم ادغام شوند اما با همه اینها این قسمت چند مجلد خواهد شد که جلد اول آن بزودی به محضر دانشمندان و محققان عرضه می شود.

فایده معجم

همان طور که از اسم کتاب پیداست در این کتاب به فقه لغت قرآن و اسرار بلاغت توجه خاصی شده است و محصول کار جمعی از دانشمندان باریک بین از قبیل راغب اصفهانی و شیخ طوسی و علامه زمخشری و علامه طباطبائی و دهها دانشمند دیگر در این کتاب جمع آوری شده است که در کتب متعدد پراکنده است و هنگام جمع آوری آنها نکات بسیاری بر آنچه گفته اند افزوده خواهد شد. و زمینه تحقیقات جدیدی را فراهم خواهد کرد، مخصوصا در زمینه نکات آماری که در زمان ما رایج شده است و یا تاویلهای لغوی که در روایات مورد اشاره قرار گرفته است.

در کنار کار اصلی گروه یعنی المعجم کارهای جنبی متعدد و متنوع است:

1- تحقیق و نشر متون نفیس مربوط به قرآن; تاکنون در این عرصه کتاب فی قوارع القرآن متعلق به قرن پنجم هجری منتشر گردیده است.

2- راهنمایی و اشراف نسبت به ترجمه کتابهای مربوط به قرآن از جمله کتابهای المعجزة الکبری از شیخ ابوزهرة و ترجمه تفسیر جوامع الجامع از مرحوم امین الاسلام طبرسی.

3- همکاری در ترتیب و دسته بندی مطالب کتاب نمونه ای از آیات قرآن.

4- همکاری در تالیف کتاب شرح و تفسیر لغات قرآن که چندین مجلد است و دو مجلد آن منتشر شده است و همکاری در مجلدات باقیمانده ادامه دارد.

5- اجازه چاپ کتابهای متعدد در موضوع قرآن و یا موضوعات دیگر که توسط سرپرست گروه حضرت استاد واعظزاده بررسی و اجازه چاپ یافته است.

و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطیبین الطاهرین.