بعد از کتابخانه عظیم و با شکوه آستان قدس رضوی که همچون گوهری گرانبها بر تارک فرهنگ خراسان و بلکه ایران می درخشد و پرتو آن همواره شیفتگان علم و ادب و دانش و فرهنگ اسلامی را از چشمه زلال معرفت و دانش سیراب می کند، کتابخانه عمومی دکتر شریعتی مشهد به عنوان قدیمی ترین و معتبرترین کتابخانه استان همچون گنجی ناشناخته نفایس عظیمی را در خود دارد که شناخت آن نیازمند پژوهشی فراوان برای پژوهندگان و دوستداران کتاب است. سال گذشته 70 سال از تاسیس این کتابخانه گذشت و جا دارد به همین مناسبت و با اغتنام فرصت شرح کوتاهی از سرگذشت این مرکز فرهنگی در طی عمر 70 ساله اش به آگاهی علاقه مندان برسد:
مقارن با تحولات فرهنگی کشور بعد از انقلاب مشروطیت فکر تاسیس کتابخانه و قرائتخانه در شهرهای بزرگ به وجود آمد و از جمله در مشهد اولیای وقت فرهنگ خراسان به سرپرستی مرحوم ادیب بجنوردی کفیل فرهنگ که مردی فاضل و ادیب بود تلاش در تاسیس کتابخانه را آغاز و از مرکز تقاضای مساعدت نمودند.
مرحوم سلیمان میرزا وزیر فرهنگ وقت با تاسیس کتابخانه ای به نام «کتابخانه معارف خراسان » موافقت نمود و آنگاه تعدادی کتاب از مصر، انگلستان و فرانسه خریداری گردید و اداره فرهنگ خراسان طی نامه ای از مرحوم ادوارد براون خاورشناس نامی که در آن زمان در دانشگاه کمبریج مشغول تدریس و تحقیق بود درخواست یک دوره از کتابهای ایشان را نمود و مبلغ هشت پوند نیز برای این منظور حواله گردید، مرحوم ادوارد براون تعداد19 جلد کتاب فارسی از کتابفروشی «نوراک » به صورت نیم بها خریداری و ارسال نمود و در پاسخ اعلام داشت کتابها و تالیفات خودش به دلیل این که به زبان انگلیسی است در خراسان مورد استفاده چندان نخواهد بود.
بالاخره با صرف هزینه ای معادل 456 تومان تعدادی کتاب و تجهیزات کتابخانه از قبیل میز، صندلی و قفسه کتاب، کتابخانه و قرائتخانه خراسان در تاریخ هشتم تیرماه 1303 شمسی رسما در محل باغ نادری افتتاح و گزارش تاسیس و افتتاح آن در 15 تیرماه به امضای مرحوم ادیب بجنوردی به وزیر فرهنگ داده شد.
مقارن با تاسیس و افتتاح کتابخانه انجمن ادبی خراسان نیز تاسیس شد و جلسات خود را در همین محل برگزار می نمود. اداره فرهنگ خراسان ضمن اعلام آگهی در روزنامه های فکر آزاد، مهرمنیر، صدای شرق و سلامت ساعات کار کتابخانه را از «چهار ساعت قبل از ظهر تا ظهر و از سه ساعت به غروب تا دو ساعت از شب » به اطلاع عموم رساند. استقبال مردم از تاسیس کتابخانه و توسعه مداوم آن موجب شد که اداره فرهنگ خراسان درصدد تحصیل اعتبار بیشتری برآید لذا از وزارت فرهنگ تقاضای اعتبار کرد و این پیشنهاد مورد موافقت وزیر فرهنگ وقت واقع شد و اعتباری معادل 30 تومان در ماه به کتابخانه اختصاص یافت که صرف حقوق کارمندان، خرید کتاب و دیگر نیازها از جمله سوخت و روشنایی می گردید.
با توسعه سریع کتابخانه و استقبال طبقات مختلف و بخصوص فرهنگیان و دانش آموزان از آن، اشخاص خیر و کتابدوست نیز با تقدیم اعانات نقدی و اهدای کتابهای شخصی موجبات توسعه بیشتر این مؤسسه نوبنیاد فرهنگی را فراهم کردند و بر غنای آن همت گماشتند.
سالها گذشت و با توسعه کتابخانه و افزایش مراجعین، دیگر عمارت باغ نادری گنجایش کافی را نداشت و ناچار در آذرماه 1322 کتابخانه به محل مدرسه علمیه نواب منتقل شد و هفت ماه پس از آن در تیرماه 1323 بار دیگر به یکی از تالارهای اداره فرهنگ نقل مکان نمود و پس از چندی از آنجا به یکی از قسمتهای دبیرستان شاهرضا (دکتر شریعتی کنونی) انتقال یافت و در آبانماه 1326 بار دیگر به ساختمان باغ نادری برگشت اما چون از یک طرف ساختمان ظرفیت لازم را نداشت و از طرف دیگر اصولا رو به ویرانی بود در فروردین 1330 کتابخانه به تالار تشریفات باغ ملی منتقل گردید و پس از سالها سرگردانی در فضای وسیع و محوطه سرسبز و مصفای آن آرامش یافت و موجبات استفاده بیشتر برای خیل عظیم علاقه مندان به کتاب در آن زمان فراهم شد ولی این آسایس و آرامش شش سال بیشتر دوام نیافت زیرا شهرداری تصمیم گرفت در محل باغ ملی به جای کتابخانه کافه و مهمانخانه دایر نماید و اداره فرهنگ ناگزیر با موافقت مرحوم سید محمود فرخ رییس وقت اتاق بازرگانی که از شاعران و نام آوران فرهنگ خراسان بود کتابخانه را به یکی از تالارهای اتاق بازرگانی منتقل نمود و پس از اندک زمانی در سال 1337 به یکی از ساختمانهای استیجاری و متروکه فرهنگ در خیابان خسروی نقل مکان نمود.
سرانجام سرگردانی و خانه بدوشی کتابخانه اولیای وقت فرهنگ خراسان را به فکر احداث ساختمان مستقلی برای کتابخانه انداخت و کمیسیونی به نام «کمیسیون ساختمان کتابخانه فرهنگ » با شرکت 7 نفر از رجال فرهنگی و افراد خبیر و خیر تشکیل و موضوع احداث ساختمان وارد مرحله عمل گردید و اولین کلنگ ساختمان در تاریخ 12/3/1337 به زمین زده شد و در19/8/1339 کتابخانه به ساختمان جدید (محل فعلی) انتقال یافت که هنوز هم پس از گذشت 35 سال در قسمتی از همان بنا به حیات خود ادامه می دهد و طبقه فوقانی آن در سال 1343 پس از اجرای طرح تفکیک وزارت فرهنگ به دو وزارتخانه آموزش و پرورش و فرهنگ و هنر، از کتابخانه جدا شد و به عنوان باشگاه فرهنگیان مورد استفاده قرار گرفت. ضمنا به استناد سوابق و پرونده های موجود هزینه احداث این ساختمان از محل جمع آوری اعانه و از طریق فروش قبوضی تحت عنوان کمک به ساختمان کتابخانه وسیله طبقات مختلف مردم بخصوص فرهنگیان و دانش آموزان تامین گردیده است.
وضعیت موجود: سطح زیربنای کتابخانه بالغ بر 455 متر مربع است که تا سال گذشته از بزرگترین سالن آن که به ابعاد 70/6 × 75/18 متر است با تفکیک بوسیله چادر، جهت مطالعه برادران و خواهران استفاده می شد و سالن کوچکتر با ابعاد 50/7×11 مورد استفاده مطالعه کنندگان نشریات ادواری بود ولی مخزن کتب و نشریات مجموعا محلی را بمساحت تقریبی 140 متر مربع به خود اختصاص داده بود که گنجایش 14000 الی 16000 جلد کتاب را داشت در حالی که مجموع کتابها حدود 30000 جلد بود و نشریات نیز خود حجم قابل توجهی از مخزن را اشغال کرده بود و در نتیجه کتابخانه به صورت انبار متراکم کتاب درآمده بود. طبیعی است ساختمانی که قریب 40 سال قبل برای کتابخانه احداث شده نمی تواند پاسخگوی نیازهای امروز باشد، ولی از آنجا که کوششها و اقدامات مسؤولان در جهت انتقال کتابخانه بدلیل پیدا نشدن ساختمان مناسب بجایی نرسید ناچار سالن مطالعه مورد ذکر به مخزن اختصاص یافت و بخش مرجع و خدمات فنی نیز در قسمتی از همین سالن مستقر گردید و در نتیجه مخزن سابق به تالار مطالعه برادران و بخش مرجع و خدمات فنی به تالار مطالعه خواهران تبدیل گردید و بخش مخزن نشریات ادواری نیز در قسمتی از مخزن سابق باقی ماند. علاوه بر آن سالن شماره 2 (سالن کوچکتر) علاوه بر آن که محل مطالعه نشریات است، جای برگه دانها نیز می باشد.
طبقه بندی کتابها
از بدو تاسیس کتابخانه روش طبقه بندی کتابها همان روش قطع بود بدین ترتیب که هر کتاب بدون توجه به موضوع و محتوا و تنها با توجه به اندازه کتاب در کنار یکدیگر قرار می گرفت و چون مخزن کتاب ناچار به صورت بسته اداره می شد برای هر کتاب برگه ای شامل مشخصات کتاب و شماره قطع تهیه و در برگه دان قرار می گرفت و مراجعه کننده ضمن مراجعه به برگه دان نام و شماره قطع کتاب را یادداشت و در اختیار کتابدار قرار می داد و کتاب موردنظر خود را دریافت می کرد. این طرز طبقه بندی مشکلات زیادی برای کتابدار و مراجعه کننده ایجاد می نمود زیرا کتابها با توجه به قطع و تاریخ ورود به کتابخانه در محلی قرار می گرفت و گاه یک دوره چند جلدی چون بتدریج به کتابخانه رسیده بود در چندین قفسه و چندین طبقه جایگزین می گردید و پیدا کردن همه آنها کار دشواری بود و حتی در صورت مراجعه محققی برای مطالعه درباره موضوعی خاص فراهم نمودن منابع مربوط به یک موضوع بسیار مشکل بود.
بنابراین از سال 1371 با استفاده از امکانات موجود و تلاش همکاران محترم کتابدار همچنان که کتابخانه روال عادی خود را از لحاظ پاسخگویی به اعضا و مراجعان ادامه می داد شروع به طبقه بندی کتابها به روش دهدهی دیویی (دهدهی و اعشاری) شد بدین ترتیب که ابتدا کلیه کتب مرجع را از مخزن جمع آوری و نسبت به آماده سازی و تفکیک آن اقدام شد و سپس طبقه بندی و آماده سازی سایر موضوعات آغاز گردید تا جایی که امروز قریب به 12 کتابها در موضوعات کلیات، دین، فلسفه، علوم اجتماعی به روش دیویی طبقه بندی و آماده سازی شده و برگه های آن نیز در اختیار محققان و دانش پژوهان مراجعه کننده قرار گرفته است و این کار تا حصول نتیجه به یاری خداوند به همین نحو پیگیری خواهد شد.
همان طور که ذکر شد این کتابخانه از معدود کتابخانه های کشور است که از منابع و ذخایر عظیم فرهنگی سرشار می باشد و حفظ و نگهداری آن مستلزم امکانات فراوان است که در حال حاضر متاسفانه در دسترس نیست. اولا کتابخانه نیاز به ساختمانی مجهز دارد زیرا کتب نفیس و قدیمی باید در شرایط خاصی از لحاظ میزان رطوبت هوا و میزان نور مخزن نگهداری و مرتبا آفت زدایی شوند و ضمنا از کلیه نسخه های کمیاب و پر ارزش میکروفیلم تهیه شود تا میکروفیلم در اختیار محقق گذاشته شود و کتابها محفوظ بماند. ثانیا ضوابط جاری در کتابخانه های ملی و از جمله کتابخانه ملی ایران در این کتابخانه نیز حاکم شود یعنی از حالت کتابخانه عمومی خارج گردد و مقررات استفاده و امانت دهی کتاب تغییر یابد. به هر حال حفظ و حراست از این گنجینه عظیم علمی و فرهنگی بر همه مسؤولان و متولیان فرهنگ خراسان و کتابداران فریضه است و امید است خداوند به همه ما این توفیق عظیم را کرامت فرماید.
منابع فرهنگی موجود
از لحاظ منابع فرهنگی کتابخانه به چهار بخش تقسیم می شود: کتب خطی، کتب چاپی فارسی، نشریات ادواری و روزنامه ها، و کتب چاپی غیر فارسی.
1) کتب خطی: کتابخانه دارای 200 نسخه کتاب خطی (120 نسخه عربی و بقیه فارسی) است. تعداد قابل توجهی از این نسخه ها بسیار ممتاز و گاه منحصر به فرد است; دانش پژوهان ارجمند می توانند جهت کسب اطلاع بیشتر از این مجموعه به کتاب فهرست نسخ خطی کتابخانه عمومی فرهنگ و هنر چاپ 1348 مراجعه نمایند.
2) کتب چاپ فارسی: کتابخانه دارای منابع عظیم کتب چاپی از زمان پیدایش صنعت چاپ در ایران تا زمان حاضر و نیز تعداد قابل توجهی کتب چاپ سنگی و نسخ چاپی گرانبها و کمیاب است که امید است امکان تهیه میکروفیلم و حفظ و نگهداری این اسناد گرانقدر در شرایط بهتر و مساعدتری فراهم شود، آمار دقیقی از تعداد کتابها نمی توان به دست داد زیرا به دلیل کمبود جا مرتبا کتابها وجین می شود و نسخه های اضافی و تکراری جمع آوری می گردد. از طرف دیگر کتابها در اثر استفاده مداوم در حال فرسودگی و خرابی است و صحافی آنها نیز به دلیل مشکلات موجود مرتب انجام نمی گیرد، بعلاوه کلیه کتابهای خاص کودکان و نوجوانان به دلیل کمبود جا از گردش خارج شده است. در مجموع کتب چاپی فارسی قریب 30000 نسخه است که نزدیک به 13 آن به دلیل قدیمی بودن و مرجع بودن منحصرا در داخل کتابخانه مورد استفاده قرار می گیرد و بقیه به امانت در خارج از کتابخانه نیز داده می شود.
3) آرشیو روزنامه ها و نشریات ادواری: در حال حاضر بالغ بر 200 عنوان مجله و حدود هشت هزار جلد روزنامه از زمان ابتدای مشروطیت به این سو در آرشیو کتابخانه موجود است. نشریات ادواری نیز از جهت حفظ و نگهداری ضعیت بهتری از کتابها ندارد در حالی که اهمیت آنها همسنگ کتابها است و امید است متولیان فرهنگی کشور بذل عنایتی در مورد حفظ این مجموعه عظیم فرهنگی بنمایند.
4) کتب چاپی غیر فارسی: قریب 5000 نسخه کتاب به زبانهای مختلف در این کتابخانه موجود است که به ترتیب تعداد کتاب عبارتند از عربی، انگلیسی، فرانسه، روسی، ترکی، آلمانی و اردو این بخش سالیان متمادی است که به دلیل نبود فضای مناسب و نیز کمبود نیروی انسانی متخصص و کارآمد پویایی چندانی ندارد و اگر حداقل امکانات برای آماده سازی این کتابها به وجود آید می تواند منابع عظیم و گاه منحصر بفردی در اختیار پژوهشگران و مشتاقان قرار دهد.
علاوه بر آنچه ذکر شد کتابخانه تعداد زیادی کتابهای درسی از زمان تاسیس دارالفنون تا زمان حاضر در اختیار دارد که این مجموعه در صورت حفظ و جمع آوری کتابهای درسی از منابع مختلف خود می تواند به آرشیو جالب و منحصربه فردی تبدیل شود که سیر تحول کتب درسی را در ایران از آغاز تاکنون نمایش دهد و کسانی که در زمانهای حال و آینده در این باره نیاز به منابع فرهنگی و ماخذ علمی دارند از این مجموعه بهره برند.